' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko

qanday  hajmli  gaz  kerak  bo'ladi? 

Javobi

:  25,3  1.

4.15.  Massasi  400  g  bo‘lgan  suvda  12  ml  hajmdagi  (normal 

sharoitda)  vodorod  suifid  eritildi.  Eritmadagi  vodorod  sulfidning 

massa  ulushini  aniqlang. 

Javobi

:  0,0046%.

4.16.  K

2

C 0 3ning  massa  ulushi  15%  bo'lgan  eritmasini  hosil 

qilish  uchun,  massasi  500  g  bo'lgan  suvga  massa  ulushi  40% 

bo'lgan  kaliy karbonat eritmasidan qanday massada qo‘shish kerak?

Yechish.

  Kerak  bo'ladigan  eritmaning  massasi  to  (K^CO,)  =  

= 0,4(40)%   ni 

m

  harfi  bilan  belgilaym iz.  Erigan  moddaning 

massasini  aniqlaymiz:

m(

K

2

C 0 3)  =   co(K

2

C 0 3)  •  /я; 

m (K ,C 03)  =  0,4 

m.

Dastlabki  eritmaga  massasi  500  g  bo'lgan  suv  qo'shilgandan 

keyingi  eritmaning  massasi 

m'

 ni  topamiz:

Shunday  qilib. 

m' = m +

  500  massali  eritmada  0,4 

m

  massali 

K

2

CO,  bor.  Quyidagini  hosil  qilamiz:

co^K^COj) =  0,15  ni  hisoblab  olgan  holda, 

m'

  ning  m(K

2

C 0 3) 

uchun  topilgan  qiymatlarini  qo'yib,  quyidagi  tenglamani  hosil 

qilamiz:

tenglamani  yechib, 

m —

  300  g  ni  topamiz.

4 .17.  Tuzning  massa  ulushi 

6

%  bo'lgan  eritmasini  tayyorlash 

uchun  hajmi  40  ml  bo'lgan  suvga  qo'shilishi  zarur  bo'lgan,  massa 

ulushi 

20

%  bo'lgan  natriy  xlorid  eritmasining  massasini  toping. 

Javobi:

  17,1  g.

4.18.  NaOH  ning  massa  ulushi 

8

%  bo'lgan  eritmasini  hosil 

qilish  uchun  200  ml  hajmdagi  suvga  zichligi  1,33  g/m l  natriy 

gidroksidning massa  ulushi 30%  bo'lgan eritmasidan qanday  hajmda 

qo'shish  kerak  bo'ladi?  Suvning  zichligi  1  g/m l  ga  teng. 

Javobi:

54,7  ml.

4.19.  Laboratoriyada  natriy  xloridning  massa  ulushi  10%  va 

20%  b oigan  eritmalari  bor.  Tuzning  massa  ulushi  12%  bo'lgan 

300  g  massali  eritma  hosil  qilish  uchun  har  qaysi  eritmadan 

qanday  massada  olish  kerak?

Yechish.

  1.  co,(NaCl)  =   0,1 (10%);  co

2

(N aC l)  =   0,2(20% ); 

co(NaCl)  =   0, 12(12%)   deb  belgilab  olam iz.  M assalar  ulushi 

tushunchasidan:

m' = m

  +   m(H

2

0 ); 

m' — m +

  500.

ш'(К2С 0 3)  =

m ( K

2

C 0 3)  . 

m

 

’

co^NaCl)  =

/ri|(NaCl)

m x

m

2

(NaCI)

Shunga  o'xshash:

co,(NaCl)  =   "h-(r^ a ) ;  y„

2

(NaCl)  =  0,2 

mr

 

(b)

Tayyorlanishi  kerak  bo‘lgan  eritmadagi  NaCl  ning  massasi: 

m(NaCl)  =   m^NaCl)  +   //

7

,(N aC l) 

bo'ladi.

(a)  va  (b)  ning  tengligini  hisobga  olib,

m(NaCl)  =  0 ,l  m,  +   0,2  /я,  ni  hosil  qilamiz.

w(NaCl)  =  0,12  eritma  uchun:

/VT 

^ , 4

 

/w(NaCl) 

0,1/W| 

+  0,2m2 

co,(NaCl)  =  

m

 

; 

0 , 1 2 = -----

1

  ni  yozamiz.

Bundan:

w,  +  2 

m2

 =   360, 

(d)

bunda  —  /и,  va 

2m2 —

  o lin ish i  zarur  b o 'lg a n   co^ N aC l)  va 

w

2

(NaCl)  li  eritmalarning  massasi.  Tayyorlanadigan  eritma  mas­

sasini  topamiz:

m

 =  m,  + m2

yoki

/и,  + 

2

/

77

, =  300, 

(e)

(d)  va  (e)  tenglamalar  sistemasini  yechib,  m,  =   240  g, 

m2 =

 60  g 

ni  hosil  qilamiz.

Yechish.

  2.  Bu  turdagi  masalani  aralashtirish  qoidasidan 

foydalanib  yechish  mumkin.  Buni  misolda  tushuntiramiz.

Dastlabki  eritmalarning  massa  ulushlarini  birining  tagiga 

ikkinchisini  yozamiz,  ulardan  o'ngroqda  o'rtasiga  tayyorlanishi 

lozim   bo'lgan  eritmaning  massa  ulushini  yozib  qo'yamiz:

0

,

1 2

\

0

,

12

.

о

У

Katta  massa  ulushidan  berilgan  massa  ulushini  ayirib,  o'ng 

tarafga yozamiz;  berilgan massa ulushidan  massa ulushining kichigini 

ayirib,  o'ng  tarafga  yozamiz:

0,02  va  0,08  sonlari  co,(NaCl)  =   0,02(20% )  co^N aC l)^  

=  

0

,

1

(

10

%)  li  eritmalardan  qanday  massa  nisbatda  olish  kerakli- 

gini  ko'rsatadi.

Shunday  qilib,  co

2

(N aCl)  =  0,02%  li  eritmaning  massasi  quyi­

dagicha bo'ladi:

m  ■

  0,02 

300  •  0,02

m2 ~

 

0,08 

+ 

0,02 

; 

m2 ~~

 

0,08 

+ 

0,02 

6

  -  60  g.

co[(NaCl)  =   0,1%  li  eritmaning  massasini  topamiz:

m   ■

  0,08 

300  0,08

m

\  ~

  0,08  +   0,02  ’ 

m

\  ~

  0,08  +  0,02  8   -   2 4 0   S-

4.20.  Kislotaning  massa  ulushi  50%  bo'lgan  240  g  massali

H ,S 0

4

 eritmasini  tayyorlash  uchun sulfat  kislotaning massa  ulushi 

60%  (zichligi  1,5  g/m l)  va  sulfat  kislotaning  massa  ulushi  30% 

(zichligi 

1,2

  g/m l)  bo'lgan  eritmalaridan  qanday  hajmda  olish 

kerak? 

Javobi

:  106,7  ml  (60%),  66,7  ml  (30%).

4.21.  Na,CO,  massa ulushi 0,15 bo'lgan  540 g massali  eritmasini 

tayyorlash  uchun  natriy  karbonatning  massa  ulushi 

0,1

  bo'lgan 

eritmadan va  Na,CO,  •  10H20  kristallogidratdan qancha massa olish 

kerak?

Yechish.

  Bu  masalani 

aralashtirish  qoidasidan  foydalanib 

yechish  mumkin.  Buning  uchun  kristallogidratdagi  Na

2

C 0

3

  ning 

massa  ulushini  aniqlash  kerak.  Hisoblash  uchun  1  molga  teng 

bo'lgan  kristallogidrat  miqdorini  tanlab  olamiz.  Kristallogidrat 

formulasidan:

rt(N a ,C 0 3)  +  /

7

(N a

2

CO,-  ЮН

2

0 ) ;   m(Na

2

C 0 3)  =   1  mol.

Moddalaming  massasi  quyidagicha  bo'ladi:

w (N a

2

C 0 3)  =   w (N a ,C 0 3)  ■

  A /(N a ,C 0 3);

m (N a ,C 0 3)  =   1  ■

  106  g =   106  g.

™(Na,CO  •  ЮН,О)  =   rt(N a,C O /  ЮН,О)  х 

х  M (N a

2

C 0 3-  10Н

2

0 ).

/w(Na

2

C 0 3-  Ю Н ,0)  =   1- 286  g =   286  g.

N a ,C 0

3

  ning  kristallogidratdagi  massa  ulushini  aniqlaymiz:

/хт 

\

  _  

/» (Na2C Q 3) 

.  _   106  _   n

co(Na

2

C 0 3) 

m(Na2c o 3  ■

  10Н2О) 

’ 

w ( N a

2

C 0 3) 

286 

’

Aralashtirish  qoidasi  bo'yicha  sxema  tuzamiz:

U m u m iy   nisbiy  m assa  0,05  +   0 ,2 2   =   0 ,2 7   dan  kristal- 

logidratning  nisbiy  massasi  0,05  ni  tashkil  etadi,  ya’ni

m (N a

2

C 0 3-  1 0 H ,0 )  =  

;

5 4 0 - 0 ,0 5

m (Na

2

C 0 3-  10H

2

0 )   =  

~ ^ ў Г ~

  g  =  

100

  g -

to(Na

2

C 0 3)  =  0,1%  li  eritmaning 

rri

  massasini  hisoblaymiz:

m ■

  0.22 

540  •  0,22

m

  =  

-Q 

2

J

  ; 

rri

  =   —

g  =  440  g.

4.22.  Xrom  (III)  sulfatning  massa  ulushi  0,2  b oigan   795  g 

massali  eritmasini  tayyorlash  uchun  Cr

2

( S 0 4),  ning  massa  ulushi 

0,15  b oigan  eritmasidan  va  C r,(S 0 4),  •  18H ,0  kristallogidratdan 

qancha  massa  olish  kerakligini  aniqlang. 

Javobi'.

  massasi  100  g 

b oigan   Cr

2

( S 0

4)3

  •  1 8 H ,0   eritmaning  massasi  695  g.

4.23.  C u S 0

4

  massa  ulushi  2%  ga  teng  b oigan   500  g  massali 

eritmani tayyorlash uchun massa  ulushi  10%  li  C u S 0

4

 eritmasidan 

va  suvdan  qancha  massa  olish  kerakligini  aniqlang.

Yechish*.

  Suvda  erigan  moddaning  massa  ulushini  0  ga  teng 

b o ‘lgan  eritm a  deb  olib,  aralashtirish  qoid asi  sxem asidan 

foydalanamiz:

0

, 1 4  

/ , 0 2

/ ' ° \

0 

0.08

03,(CuSO4)  =  

0

,

1

%  li  eritmaning  massasini  hisoblaymiz:

in ■

  0,02 

500  0.02

m\  ~ 

0,02 

+ 

0,08

 

’ 

m\ 

~

 

0 . 0 2

 

+ 

0,08 

ё  ~   Ю

0

  g.

Suvning  massasi

m

  0,08 

500  0,08

/я (Н ,0 )  -   о 

0 2

 

+ 

0,08 

’ 

W(H

2

0 )  

-  

0 , 0 2

 

+ 

0,08  g   -  

g' 

ni  tashkil  qiladi.

4.6-,  4.10-,  4.16-  masalalnrni  ham   shunga  o'xshash  yechish  mumkin.

535

4 .24.  MgCl,  massa  ulushi  0,04,  massasi  300  g  bo'lgan  eritma 

tayyorlash  uchun  magniy xloridning  massa  ulushi 

0,2

  eritmasining 

va  suvning  qanday  massasi  olinishi  mumkin? 

Javobi

:  60  g  eritma 

va  240  g  H

2

0 .

Erigan  moddaning  hajmiy  ulushi

4 .25 .  Massasi  32  g  va  zichligi  0,8  g/m l  bo'lgan  metil  spirtiga 

hajmi  80  ml b o‘lguncha  suv qshildi.  Eritmadagi spirtning hajmiy 

ulushini  aniqlang.

Yechish.

  Erigan  spirtning  hajmini  hisoblab  topamiz.

Y 

_  

. 

у

 

=   —   =  40  ml

(spirt) 

-  

> 

(spin) 

0,8 

ml>

4 sp ir0

(1.5) 

formuladan  foydalanib,  spirtning  eritmadagi  hajmiy 

ulushini  aniqlaymiz:

^spirt) 

4 0  

n  r  

,  .  r n n ,

~ P ~   > 

4>f«pirt,  =   8 0   =   ° ’ 5   y o k l   5 0 % '

4 .2 6 .  Hajmi  50  ml  va  zichligi  1  g/m l  bo'lgan  suv  hajmi  70  ml 

va zichligi 

0,8

 g/m l  bo'lgan  metil spirti  bilan  aralashtirilganda zich­

ligi  0,9  g/m l  bo'lgan  eritma  hosil  bo'ladi.  Eritmadagi  metil  spirt­

ning  hajmiy  ulushini  aniqlang.

Yechish.

  Moddalar  aralashtirilganda  eritmaning  hajmi  erigan 

modda va eritma  hajmlarining yig'indisiga teng bo'lmaydi.  Shuning 

uchun  aw al  eritmaning  massasini  hisoblab  topish  kerak.

Suvning  massasini  aniqlaymiz:

m (H

2

0 )   =   ^(H

2

0 )   •  p (H

2

0 ) ;   /я(Н

2

0 )   =   5 0 - 1   g  =   50  g.

Metil  spirtning  massasini  topamiz:

,ni  n ~   К

 

,,1

  P, 

Й 

m,

  „  =   70  •  0,8  g =   56  g.

(spin) 

(spirt) 

'  (spin) 

(spin) 

’ 

°  

°

Eritmaning  massasi:

m

  =   m (H

2

0 )   +   m(spjn): 

m —

  (50  +   56)  g  =   106  g.

Eritmaning  hajmini  aniqlaymiz:

m  

106

V= 

V = V9

  ml  =   117,8  ml.

Metil  spirtning  hajmiy  ulushini  hisoblab  topamiz:

4.27.  Glitserinning  hajmiy  ulushi  30%  bo‘lgan  50  ml  hajmdagi 

suvli  eritmasini  tayyorlash  uchun  zichligi  1,26  g/m l  bo‘lgan  glitse- 

rindan qanday  massa olinishi  kerakligini  aniqlang. 

Javobi

:  18,9 g.

4.28.  Massasi  40  g  bo'lgan  suvga  100  ml  hajmdagi  aseton 

qo'shildi  va  zichligi  0,88  g/m l  bo'lgan  eritma  hosil  qilindi.  Agar 

asetonning  zichligi  0,79  g/m l  ga  teng  bo'lsa,  uning  eritmadagi 

hajmiy  ulushini  aniqlang. 

Javobi'.

  74%.

Molyar  konsentratsiya

M o l y a r  

k o n s e n t r a t s i y a — bu  erig an   m od d a 

miqdorining  eritma  hajmiga  bo'lgan  nisbatidir,  ya’ni

c ( X ) = ^

 

(4.1)

bunda, 

c(X)  — X

  moddaning  molyar  konsentratsiyasi; 

n{X) — X 

erigan  m oddaning  miqdori; 

V—

  eritm aning  hajmi. 

Molyar 

konsentratsiyaning  SI  birligi  —  m o l/m 3,  lekin  ko'pincha  mol/1 

birligi  ishlatiladi.  Molyar  konsentratsiyani 

M

  harfi  bilan  belgila­

nadi.  Masalan,  0,2 

M

  yozuvi  molyar  konsentratsiyaning  0,2  mol/1 

ga tengligini belgilaydi.

4.29.  Massasi  11,2  g  bo'lgan  kaliy  gidroksid  suvda  eritildi, 

hajmi  200  ml  gacha  yetkazildi.  Hosil  bo'lgan  eritmaning  molyar 

konsentratsiyasini  aniqlang.

Yechish.

  Erigan  kaliy  gidroksidning  miqdorini  hisoblab  topa­

miz:

T  _   , 

/и(К О Н ) 

л(КО Н )  -   д/(К 0Н );

m

 (KOH)  =   ^ m o l   = 0 , 2   mol.

(4.1)  formuladan  foydalanib,  eritmaning  molyar  konsentratsiya­

sini  aniqlaymiz:

c(K O H )  =   - (K°-H ) ;

c(K O H )  =   I f

11101/ 1

  =   1  mol/1.

4.30.  Massasi  42,6  g  bo'lgan  natriy  sulfatni  massasi  300  g 

bo'lgan  suvda  eritilishidan  hosil  bo'lgan  eritmaning  zichligi 

1,12 

g/m l  bo'lsa,  shu  eritmaning  molyar  konsentratsiyasini  aniqlang.

Yechish.

  Hosil  bo'lgan  eritma  massasini  aniqlaymiz: 

m

  =   /n(N a

2

S 0 4)  +   w (H

2

0 ) ;  

m =

  (42,6  +   300)  g =   342,6  g. 

Eritmaning  hajmini  hisoblab  topamiz:

У -  ~

  ; 

У -   Щ у

  ml  -   306  ml =  0,306  litr.

Natriy  sulfat  moddasining  miqdori:

n(

Na

2

S 0 4)  =  

;  «(N a

2

S 0 4)  =  

Щ

 mol  =  0,3  mol.

Eritmaning  molyar  konsentratsiyasini  aniqlaymiz:

c(N a

2

S 0 4)  =  

;  c(N a

2

S 0 4)  =   ^

 mol/1  =   0,98  mol/1.

4.31.  Hajmi  40  ml  va  zichligi  0,8  g/m l  bo'lgan  metil  spirti 

massasi  128  g bo'lgan  suvda  eritildi.  Agar hosil  bo'lgan  eritmaning 

zichligi  0,97  g/m l  ga  teng  bo'lsa,  uning  molyar  konsentratsiyasini 

aniqlang. 

Javobi

:  6,1  M.

4.32.  Normal  sharoitdagi  hajmi  2,8  1 ga  teng  bo'lgan  ammiak 

suvda  eritildi.  Eritmaning  hajmi  500  ml  ga  yetkazildi.  Hajmi  1  litr 

bo'lgan  shunday  eritmada  qancha  miqdorda  ammiak  bor? 

Javobi.

0,25  mol.

4 .3 3 .  KC1  ning  konsentratsiyasi  0,15  M  bo'lgan  300  ml 

hajmdagi  shu  tuz  eritmasini  tayyorlash  uchun  kaliy  xloridning 

qanday  massasi  kerak  bo'ladi? 

Javobi:

  3,35  g.

4 .3 4.  Zichligi  1,22  g/m l,  massa  ulushi  0,2  bo'lgan  natriy 

gidroksid  eritmasining  molyar  konsentratsiyasini  aniqlang.

Yechish.

  Masalani yechish  uchun  eritmaning ma’lum  massasini 

yoki  hajmini  ixtiyoriy tanlab  olinadi.  Masalan,  hisoblashlar uchun 

100  g  massali,  ya’ni 

m

 =   100  g  eritma  namunasini  olamiz.  Erigan 

natriy  gidroksidning  massasini  aniqlaymiz:

w (N aO H )  =   /«co(NaOH);  m(NaOH)  =   100  •  0,2  g =   20  g.

Eritmaning  hajmini  hisoblab  topamiz:

V =

  - jj

- ; 

V =

 

ml 

=  

82  ml 

=  

0,082  litr.

Erigan  natriy  gidroksid  moddasining  miqdori:

c(NaOH)  =

;  c(NaOH)  =  

mol/1  = 6 , 1   mol/1.

4.35.  Zichligi  1,32 g/ml N a N 0 3ning massa ulushi 40%  bo‘lgan

1 

litr hajmli  eritmada  qancha  miqdorda  natriy  nitrat  moddasi  bor? 

Javobi:

  6,2  mol.

4.36.  Zichligi  1,12  g/m l  ga  teng  bo'lgan  CaCl

2

  ning  1,4  M 

eritmasidagi  kalsiy xloridning massa ulushini  aniqlang. 

Javobi

:  0,139.

4.37.  40  ml  hajmli  0,35  H ,S 0

4

  eritmasini  tayyorlash  uchun 

sulfat  kislotaning  massa  ulushi  9,3%  (zichligi  1,05  g/m l)  bo'lgan 

eritmasidan  qanday  hajmda  olish  kerak?

Yechish.

  0,35  M  40  ml  hajmli  H

2

S 0

4

  eritmasini  tayyorlash 

uchun  kerak bo'ladigan  H

2

S 0

4

 moddasining miqdorini aniqlaymiz:

ro (H ,S 0 4)  =   //( H ,S 0

4

) - A f ( H ,S 0 4);

/h(H

2

S 0 4)  =  0,014  ■