` O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

 

Beg oti bilig birla bag'liq turur, 

Bilig lom(i) katsa bag oti qalur.

31

 

 

Ko'rinadiki,  shoir  o'z  mulohazalarini  teran  badiiy  mushohada  qilish,  o'quvchilarga 

yetkazish maqsadida noan`anaviy tashbehlar izlaydi. Uning «bilim» va «beg» so'zlarini tanlashi 

zamirida  ham  o'shanday  muddao  yotadi.  Darhaqiqat,  bu  ikkala  so'z  bir-biriga  ancha  yaqin 

(arabcha  yozganda)  va  «bilig»  so'zidan  «lom»  harfi  olinsa  «beg»  so'zi  qoladiki,  shoir  shu 

hodisani  g'oyatda  ta'sirchan  ifodalashga  muvaffaq  bo'ladi.  Shoirning  fikricha,  bek  qanchalik 

bilimli,  ma'rifatli  bo'lsa,  u  olim  va  donishmandlarning  qadriga  yetadi.  Shuningdek,  asarda 

muallif hukmdorning raiyat oldidagi burch va vazifalari, ayni chog`da, xalqning o'z begi oldidagi 

mas'uliyati haqida ham g'oyatda qimmatli rnulohazalar bayon etadi: 

Raiyat haqi bar saningda ko'r, uch, 

Bu haqni o'tagil, uzun qilma kuch. 

 

Birisi elingda arig tut kumush, 

Iyarni ko'dazgil, e bilgi o'gush. 

 

Taqi bir budunqa to'ra ber ko'ni, 

Ko'tar bir ekidin kuchin, ko'r ani. 

 

Uchunchi emin tut qamug' yo'llarig', 

Qarag'chig', sakarchig' aritg'il arig'. 

 

O'tamish bo'lursan raiyat haqi , 

San otru haqing qul, ey elchi aqi. 

 

Raiyat uza ul saning uch haqing, 

Tilagu ulardin , san ach qulg'aqing

32

. 

 

Mazmuni: 

Raiyat haqi bor seningda, boq, uch,  

Bu haqni o'tagil, hadeb qilma kuch.  

 

Bin - tut elingda faqat sof kumush, 

Kuzat sofligini , ey zako xulqi xush,  

 

Biri - xalqqa odil siyosat yurit,  

Hal et birga bir zulmini ezgu tut. 

 

Uchinchi emin tut jami yo'llarin,  

Qaroqchi va rahzanni qo'yma barin. 

                                                           

31

 Yusuf Хоs Hоjib. Qutаdg’u bilig. Tоshkеnt:. Fаn. 1971. 386 –bеt. 

32

 Yusuf Хоs Hоjib. Qutаdg’u bilig. Tоshkеnt:. Fаn. 1971. 388 –bеt. 

---

 

22 

 

O'talgan bo'ladi raiyat haqi, 

Va so'ng sen haqing so'r , ey elchi sahi. 

 

Raiyatda bordir sening uch haqing,  

Talab qil ulardin, sen och qulog'ing

33

. 

 

Keltirilgan  fikrdаn  аnglаshilаdiki,  bekning  raiyat  oldida  o`ta  mas'uliyatli  uchta  burchi 

mavjuddir.  Ulardan  biri  bek  kumushning  sofligini  o'z  qo'lida  tutishi  hamda  xush  xulqi  va 

zakovati  bilan  uning  tozaligini  nazorat  qilib  turishi  zarur.  Bu  bilan  shoir  pulning  qiymatini 

ko'tarish, oltin va kumushning soxtalikdan himoya qilish hamda uni doimiy nazorat ostida tutish 

hukmdoring burchi ekanligini ta'kidlaydi. 

Shoir  davr  ahlini  moddiy-ijtimoiy  imkoniyatlariga  tayanib,  mag'rurlanib  ketmaslikka 

chaqiradi.  Shuningdek,  ishratparastlik,  kek,  gina,  kudurat,  adovat,  nizo,  xusumat,  buzuqlik, 

mayparastlik, boylik va davlatga haddan tashqari berilishni qattiq qoralaydi. Ayniqsa, shoirning 

mayxo'rlikning yomon oqibatlari xususidagi fikrlari diqqatga sazovordir: 

Bo'r ichma, aya bo'rchi bo'g'zi quli,  

Bo'r ichsa ochildi chig'ayliq yo'li.  

 

Qara bo'rchi bo'ldi, nangi bo'ldi el,  

Begi bo'rchi bo'lsa, qachon turg'a el

34

. 

 

Mazmuni: 

May ichsa, ey mayxo'r va bo'g'zin quli, 

May ichsang ochilgay gadoylik yo'li. 

 

Avom bo'lsa mayxo'r, molin yel olar, 

Begi bo'lsa mayxo'r, qachon el qolar

35

.  

Yusuf  Xos  Hojib  "Qutadg`u  bilig"  asarining  maxsus  bir  bobidа  so`zlamoq  yaxshiroqmi 

yoki  jim  turmoq,  -  degаn  sаvоlgа  jаvоb  tоpishgа  hаrаkаt  qilаdi.  Asar  qahramonlarining 

aksariyati  bir-birlari  bilan  olib  borgan  suhbatlarida  mazkur  bobda  keltirilgan  o`gitlarga  amal 

qilishаdi. Asarda jumladan shunday deyiladi:  

Biliglig sezi sen eshit uznama 

Aygshasa ashnu sezun sezleme

36