Ў збекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги қарши муҳандислик иқтисодиёт институти

Aholini ijtimoiy himoyalash va bu jarayonning asosiy ko’rinishlari

O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi islohotlari.Reja1.Ta’lim tizimi islohotlarini muvaffaiyatli amalga oshirish shart-sharoitlari: milliy pedagogik merosga tayanish, yangi maqsad vavazifalarni aniq belgilab olish, bosichma-bosich amalga oshirish,tadrijiylik2.Ta’lim tizimi islohotlarining moiyati: izchillik, ochilik, fuqarolarningta’limga bo’lgan extiyojlarini qoniqtira olish, jamiyatning talablarigajavob berish, jahon kasb va ta’lim bozorida samarali faoliyat yuritish varaqobat qila olish.TA’LIM -bilim berish, malaka va ko’nikma hosil qilish jarayoni, kishinihayotga mehnatga tayyorlashning asosiy vositasidir. Ta’lim jarayonida bilimo’zlashtiriladi va tarbiya amalga oshiriladi.Ta’lim tor mahnoda o’qitish tushunchasini anglatadi. Lekin u faqat turli o’quvyurtlarida o’qitish jarayoni emas, balki oila, ishlab chiqarish va shu kabi sohalardaham mahlumot o’zlashtirish jarayonidir.Ta’lim ilm berish va tarbiyalashni o’ziga qamrab olib, respublikaning aqlzakovat va ilm borasidagi kuch-quvvatini rivojlantirish, jamiyat, oila va davlatoldidagi o’z mashuliyatini anglaydigan har jihatdan barkamol erkin shaxsnishakllantirish maqsadini ko’zlaydi. SHuning uchun ham u ustuvor sohahisoblanadi.Ta’lim faoliyati o’z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: a) mahlum birtajriba va amaliy faoliyat turini muvaffaqqiyat bilan tashkil qilish uchun olamningzarur xususiyatlari haqidagi axborotlarni o’zlashtirish (bu jarayonning mahsulotibilimlardir); b) mana shu faoliyat turlarini yuzaga keltiradigan usul va vositalarnio’zlashtirish (bu jarayonlarning mahsuloti malakalardan iborat bo’ladi); v)ko’zlangan maqsad va berilgan masala shartiga mos ravishda to’g’ri yo’l va usultanlash hamda nazorat qilish uchun ko’rsatilgan axborotlardan foydalanishusullarini egallash (bu jarayonning mahsuli – malakadan iborat bo’ladi).Insonning mahlum bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishida ongli maqsadbilan boshqariladigan barcha harakatlari ta’lim bilan bog’liq bo’ladi.

Ta’limning mohiyati, maqsadi va mazmuni jamiyatning madaniy taraqqiyoti, fan-texnikasining rivojlanganligi, ishlab chiqarish texnologiyalarining amalga joriyetish darajasi kabilar bilan belgilanadi. Ijtimoiy munosabatlar, umumiymahlumotga bo’lgan talab va ehtiyoj, kishilarning kasbiy tayyorgarligiga, ta’limhaqidagi g’oyalarga qarab kishilik jamiyatining turli davr (bosqich)laridata’limning mohiyati, maqsadi, mazmuni tashkil etish shakllari, amalga oshirishmetodlari va vositalari o’zgarib, takomillashib boradi.Ta’lim mohiyatiga ko’ra bu jarayonda ishtirok etuvchilarning o’zarohamkorlikdagi faoliyatlarining natijasidir. Ta’lim jarayonida shaxsningdunyoqarashi, qobiliyati, fazilat (xislat)lari o’zgaradi. Ta’lim jarayonida kishilikjamiyatining ijtimoiy-tarixiy tajribalari tahsil oluvchilar tomonidan o’zlashtiriladiva shu yo’l bilan u avlodlar orasidagi mahnaviy-madaniy, ijtimoiy, ijtimoiyvorislikni taminlaydi.Ta’limning metodologik asosini dealektik bilish nazariyasi tashkil etadi.Kasbiy pedagogika– umumiy pedagogikaning bir sohasi bo’lib, u tarbiya,ta’lim, o’qitish haqida qator nazariy va amaliy mahlumotlar beradi. Kasbiypedagogika sanoat, ishlab chiqarish va mehnat pedagogikasining masalalari bilanshug’ullanadi. Kasb-hunar ta’limi pedagogikasi bir necha bo’limlariga bo’linib, bubo’limlarda kasbiy pedagogikaning asoslari va muhim malasalalarini, yahni kasb-hunar ta’limi yo’nalishlari, mehnat pedagogikasi, kasb-hunar didaktikasi kabimasalalarni qamrab oladi. SHuningdek ular dakasb-hunar tarbiyasining ijtimoiypsixologik shart-sharoitlari, kasb-hunar ta’limi nazariyasi va kasb-hunar ta’limihuquqi o’rganiladi.KASB TA’LIM TEXNOLOGIYaSI - butun o’qitish va o’qish jarayoniniishlab chiqish, amalga oshirish va baholashning tizimi usuli bo’lib, u maqsadgaerishishga yo’naltirilgan holda insonlarning o’rganish qobiliyati va ular o’rtasidamuloqot to’g’risidagi tadqiqotlar natijasiga hamda ta’lim jarayonini yanadasamarali tashkillashtirishning jonli, jonsiz vositalari bilan shug’ullanishgaasoslanadi.DIDAKTIKA – grekcha didaskien so’zidan olingan bo’lib, o’qitaman, o’qishnio’tgataman mahnolarini anglatadi. SHunga ko’ra didaktika – bu o’qitishnazariyasidir. Didaktika ukitish jarayonining shakllari, metodlari,tamoyillari,mazmuni, vazifasi va maksadlarini ishlab chikadi.METODIKA– Pedagogikaning o’qitish, qonuniyatlari, qoidalari, tashkiletish shakllari, amalga oshirish va natijalari nazorat qilib baholash metod hamdavositalarini o’zida mujassamlashtiruvchi fan tarmog’idir. Har bir o’quv fanio’qitish sohasi o’rgatishning vazifalari, mazmuni, metodlari va tashkiliy ko’rinishihaqidagi metodika asosida quriladi.O’QITISH METODIKASI - bu turli usullar tizimi bo’lib, o’quv-didaktikmateriallardan foydalanish orqali belgilangan maqsadga erishish uchun nazariydars va amaliy mashg’ulotlar paytida qo’llaniladigan usullar majmuasidir.Kasbiy ta’lim metodikasi ijtimoiy hayotning mahlum sohasida faoliyat ko’rsatishuchun zarur bo’lgan bilim, amaliy ish-harakat usullarini shakllantirishqonuniyatlari, qoidalari, shakl, metod va vositalari hamda mazmuni haqidagipedagogikaning muhim tarmog’idir.
Aytishlaricha, ijtimoiy xizmatchi faqat ikki oydagina ko‘chada daydib yurgan odamni odatiy hayotga qaytarishi mumkin. Undan keyin esa jarayon qiyinroq kechib, odam daydilikning barcha qora tomonlarini o‘ziga singdirib olgan bo‘ladi.
Yolg‘iz qolgan keksalar. Hayot farovonligini oshirish hamda davlatga og‘irlikni solmaslik uchun boshqa mamlakatlarning tajribasidan kelib chiqqan holda qariyalar uyi sonini ko‘paytirmay, ular kunduz kuni tashrif buyuradigan Qariyalarning kunduzgi maskanini tuzish kerak. Bu yerda qariyalar kunduzi tashrif buyurishadi, ular o‘zaro muloqot qilishadi, fikr almashishadi, musiqa tinglashadi, hamshiralar ularning salomatligini tekshiradi, biroq keksalar kechki payt o‘z uylariga qaytishadi. Men bunday Markazlarga Shvetsiya va AQShda duch kelganman. Alohida toifadagi qariyalar uchun uyda parvarish etuvchi ijtimoiy xizmatchi talab qilinib, u uyni yig‘ishtiradi, taom tayyorlaydi, mijozini yuvintiradi. Bu ko‘proq farzandlari doimiy ravishda yashash uchun xorijga ketgan qariyalarga mos kelib, davlat va xususiy hamkorlikning samarali modeli bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ba'zan qariyalarni issiq ovqat bilan volontyorlar ta'minlab turadi. Xarajat talab qilinmaydigan boshqa yo‘nalish, bu TAY-ChI bo‘lib, Xitoy, Singapur, AQShda qo‘llaniladi va keksalar yiqilib tushishining oldini oladi, muvozanatini ushlab tura olishini rivojlantirishga yordam beradi. Chunki qariyalar yiqilib tushsa oqibati yomon asoratga - bo‘ksa suyagining sinishi va harakat qila olmaslikka olib kelishi mumkin.
Jamiyatning dolzarb muammolaridan yana biri – nogironligi bor insonlar vaziyati. Muammoning qirralari ko‘p, uni ko‘z oldimizga keltirish uchun faqatgina ikkitasini keltirib o‘tamiz. Afsuski, nogironligi bor insonlar internatning yuqori devorlari yoki o‘z uylarida «ko‘rinmas odam» bo‘lib qolishmoqda, kamdan-kam holatlarda ularning jamiyat hayotiga aralashganini ko‘rish mumkin. Buyuk Britaniya, Avstriya, Janubiy Koreya, Isroil davlatlarida nogiron kishilarni metro, teatr, do‘kon va ko‘chalarda har qadamda uchratsa bo‘ladi. Bizda esa bu amrimahol. Buning asosiy sabablaridan biri – jamiyat hayotidagi eski qarashlar mavjudligi, shahar muhitida nogironligi bor shaxslar uchun yo‘laklarda taktil koshinlar, aravachalar uchun to‘g‘ri pandus hamda suriluvchi eshiklar, transport infratuzilmasida ovoz signalli va taymerli svetoforlar kabi shart-sharoitlarning yaratilmaganidir. Sharoitni yaxshilashga ko‘pchilik yordam bera oladi, biroq buning uchun kimdir ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan obektlarning holatini o‘rganishni boshlashi zarur.
E'tibor qaratilishi kerak bo‘lgan muhim taraf – farzandlarida nogironligi bo‘lgan oilalarga e'tibor. Bunday oilalarga kaysi mamlakatda bo‘lmasinlar, birdek qiyin. Ammo bizning yurtimizda bunday ota-onalar farzandida nogironligi bo‘lgani uchun olinadigan nafaqadan boshqa hech qanday yordam olmaydi.Farzandida nogironligi bo‘lgan oilalarda asosiy og‘irlik ona zimmasiga tushadi, ota odatda bunday oilasini tashlab ketadi. Bunday farzandlari bor ota-onalar o‘rtasida o‘zaro ko‘mak berish guruhlarining tuzilishi bunday bolalarni parvarishlashga yordam markazini yuzaga keltiradi. Yoki, Rossiyada amalga oshirilganidek, markaz tomonidan oilaga yordam uchun kelgan o‘rta ma'lumotli ijtimoiy xizmatchi oziq-ovqatlarni xarid qilishga, taom tayyorlashga, uyni yig‘ishtirishga yordam berib, hayot tarziga mazmun kiritadi.
Onaning qo‘lini haftasiga bir necha soatgina bo‘sh qoldirish orqali davlat uni qo‘yilishi mumkin bo‘lgan qaltis qadamdan, farzandini internatga topshirib, umrining oxiri - o‘limigacha davlat qaramog‘ida qolishidan to‘xtatib qoladi.
Oilaviy zo‘ravonlikdan vaqtinchalik saqlovchi Krizis markazlari hayotiga oxirgi nuqta qo‘yish holatiga kelgan ayollarga boshpana vazifasini bajaradi. Bunday boshpanalar bolali yosh ayollarni qabul qilib, ularga ijtimoiy xizmatchi, psixolog, yurist yordamini ko‘rsatadi. Bunday boshpanada e'lon qilib osib qo‘yilgan yozuv va ro‘yxat bo‘lmaydi, u maxfiylikni ta'minlashi hamda ishonchli maskanga aylana olishi shart. Yaqinda Iroda ismli yosh ayol bilan tanishib qoldim. Iroda chekka qishloqlardan birida yashagan, yetim, badanida kuyish alomatlari bor. Oshxonasida gaz portlashi oqibatida alanga sintetika ko‘ylagini qoplagan va butun badanini kuydirgan. Hozir u ikkinchi guruh nogironi. Bir yil o‘tib turmush o‘rtog‘i Irodani ikki farzandi bilan birga tashlab ketgan. Qo‘lida ikki bolasi, ishsiz, pulsiz qolgan ayol o‘g‘li va qizini bolalar uyiga vaqtinchalik topshirishga majbur bo‘lgan. Iroda o‘z joniga qasd qilmoqchi bo‘lgan. Shu payt unga Samarqanddagi «Rahmdillik» tashkilotining rahbari vrach-kambustiolog Bibisora opa ruhiy ko‘mak bergan, hayotini saqlab qolgan. Irodaning ish topishiga yordamlashgan, oradan ikki oy o‘tib Iroda farzandlarini bolalar uyidan qaytarib olgan. Ayollarimiz uchun mana shunday boshpanalar ko‘proq ochilishi kerak.


Xulosa
Ijtimoiy muammolar aniq bir jamiyat doirasida belgilanadi. Munosabatlarning mazmun va mohiyati madaniy-tarixiy va ijtimoiy-siyosiy sharoitlarga boғliq bo’ladi. Ijtimoiy muammo sifatida belgilangan u yoki bu hodisa o’z o’rnida madaniyat, ijtimoiy institut va jamiyatdagi munosabatlarning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi.
Amaliy ijtimoiy ishchilar, ijtimoiy ma’murlar va tadqiqotchilar o’z shaxsiy madaniyatiga egadirlar. Ularning reallik yoki reallikni barpo etilishi haqidagi tasavvurlari, ular tomonidan ratsionallikning e’tirof etilishi, yoki ongli va me’yoriy talablarning talqini, shuningdek ijtimoiy muammolarga nisbatan munosabati qisman odatga aylangan madaniy qadriyatlar va me’yorlarga borib taqaladi. Professional sifatida bu insonlar, aslo o’zlarining “madaniy ko’zgu”lari doirasidagina ishlashlariga haqlari yo’q, biroq tanqidiy va tahliliy yondoshuvlardan foydalangan holda qadriyatlar tizimi, ijtimoiy deviatsiya va ijtimoiy muammolarni inobatga olishga majburdirlar. Barcha toifadagi ijtimoiy ishchilarning kasbiy ixtisosligi ulardan reallikni boshdan kechirish va talqin etishning turli xil usullari haqida muntazam fikr yuritishlari va ongli munosabatda bo’lishlarini talab etadi. Ҳar qanday ijtimoiy ishchining, ijtimoiy siyosatchi yoki tadqiqotchining jiddiy vazifalaridan biri, bu nazariy va amaliy bilimlarni oshirish maqsadida izlanish va muntazam ravishda o’z dunyoqarashini kengaytirish, haqiqatning ortida nima turganligini o’rganishga nisbatan intilishidir. Faqat shu yo’l bilangina muammo yoki muammo kompleksini tushunishning yangi vositalarini egallab borish mumkin. Bu esa o’z o’rnida ijtimoiy ishda strategiyaning belgilanishiga yordam beradi. Ijtimoiy ishning alohida ijtimoiy institut sifatida shakllanishi jamiyatning tarixan rivojlanishi, ijtimoiy tuzilmaning va ijtimoiy kichik tizimlarning o’zgarishi bilan shartlangandir. Uruғdoshlik munosabatlari hukmronlik qilgan davrlarda ijtimoiy harakatlar bir-biriga qorishiq bo’lib, u ham amaliy, ham taomil xususiyatga ega bo’ldi. U hox hosilni yiғish bilan, hox to’y yoki qondoshlik intiqomi boғliq bo’lmasin odatlar insoniy faoliyatni tartibni yo’lga qo’yish, uyғunlikka erishish, betartiblik, noturғunlik hosil bo’lishining mohiyatini to’ldirib boradi. Shuning uchun ham an’anaviy madaniyat jamiyat a’zolaridan doimo yozilmagan qonun-qoidalarda e’tirof etilgan va nasliy jamoa me’yorlari va qadriyatlariga muvofiq ravishda ijtimoiy tartibni saqlab qolishga yo’naltirilgan harakatlarni talab qiladi. Jamiyatning keyingi rivojlanishida ijtimoiylashuv va ijtimoiy ko’mak funksiyalarini oila o’z zimmasiga oladi, keyinchalik esa maxsus ijtimoiy institutlar zimmasiga o’tadi. Shu jumladan ijtimoiy ish instituti ham. Jamiyatning shunday ijtimoiy institutga nisbatan ehtiyoji ko’pgina omillar bilan belgilanadi, ular orasida zamonaviy madaniyatlarga xos bo’lgan shaxslararo ajralganlik, begonalashib ketish, oilalarda kechayotgan tuzilmaviy o’zgarishlar yuqori ko’rsatkichni ko’rsatib kelmoqda. Jamiyatning ijtimoiy ishni institut sifatida yetaklab borishga nisbatan tayyorgarligi ijtimoiy va davlat kichik tizimlari maqsadlarining davlat qonunchiligi, konstitutsiyasi va siyosatining taraqqiy etganligida aks etuvchi insoniyatning rivojlanishiga qarab yo’nalganligida namoyon bo’ladi. Inson fikri, shunday qilib, qadriyatli va me’yoriy tizimlarning ko’pqirraligi va tenghuquqliligini anglash, ratsional yordam va ko’mak ko’rsatilishiga olib keluvchi qiyin vaziyatlarni tushunish hamda hayrihox bo’lish orqali kechadi. Ijtimoiy madaniy omillar ijtimoiy ishning mohiyati va turini belgilab beradi, ijtimoiy istiqbollarni hamda ijtimoiy ish modellarining turli xil toifalarini ochib beradi. Ijtimoiy ish o’z shakllari bo’yicha serqirra bo’lib, mutaxassislar orasida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: boshqaruvchilik darajasidagi ijtimoiy ishchilar, oila bilan ishlovchi mutaxassislar, bola rivojlanishi bo’yicha mutaxassislar, individ yoki guruh bilan ishlash bo’yicha psixoterapevtik va psixologik usullarga ixtisoslashgan ijtimoiy ishchilar, ijtimoiy xizmat va agentliklar, boshpana (priyutlar), internatlar ijtimoiy ishchilari, tibbiyot muassasalari tizimidagi ijtimoiy ishchilar, nogironlar bilan ishlovchi ijtimoiy ishchilar, mehnat bandligi va migratsiyasi xizmati ijtimoiy ishchilari, armiyadagi ofitser-ijtimoiy ishchilar, ijtimoiy pedagoglar – ro’yxatni davom ettirish ham mumkin Ijtimoiy ishchi faoliyati turlarini sanab ko’rsatamiz: moliyaviy yordam, bandlik, ko’nikmalarga o’rgatish, ruhiy soғlomlik bo’yicha jamoatchilik markazlari, oziq-ovqat mahsulotlari va buyumlar bilan ta’minlash, tibbiy yordam, ijtimoiy ko’mak, huquqlarining himoyalanishi, kommunal rejalashtirish, shuningdek o’zini mustaqil ravishda himoya qilolmaydigan insonlar nomidan himoyalash