0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

0 ‘ZBEKIST0N  RESPUBLIKASI  OLIY  VA

-à

b t )

0 ‘RTA  MAXSUS  TA’LIM  VAZIRLIGI

J.  Sattorov,  S.  Sidiqov,  S . Abdullayev,  A.  Ergashev, 

Z. Xaidmuhamedova,  Ya.  Kulmurodova,

U. Qosimov,  N . Akbarov

A

G

R

O

K

I M

Y

O

O 

‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  va  о ‘rta  maxsus  ta 'lim  vazirligi 

tomonidan  5141000  —  «Tuproqshunoslik»  t a 'lim  y o ’nalishi  talabalari 

uchun  darslik  sifatida  tavsiya  etilgan

0 ‘z.RFA  akademigi,  professor J .S .  Sattorovning 

um um iy  tahriri  ostida

Cho‘lpon  nomidagi nashriyot-matbaa  ijodiy uyi 

Toshkent  -  2011

UDK:  631.5(075)

631.8(075)

BBK 

40.4ya73 

A28

Taqrizchilar:

I.T.  T U R O PO V   —  Tashkent Davlat Agrar universiteti Seleksiya,  urug'chilik 

va  o'sim liklarni  himoya  qilish  fa k u lte ti  Agrokimyo  va 

tuproqshunoslik kafedrasi mudiri,  qishloq xo'jalik fanlari 

doktori,  professor,

F.X.  X O SH IM O V   —  Sam arqand  QXI  kafedra  mudiri,  qishloq  xo'jalik 

fa n la r i  doktori,  professor,

L.T.  T U R S U N O V   —  0 ‘zbekiston  M illiy  universiteti  Tuproqshunoslik 

kafedrasi  mudiri,  professor,

X.X.  T U R S U N O V   -   professor

A28 

Agrokimyo:  universitetlarning  tuproqshunoslik,  agrokimyo, 

melioratsiya,  agronomiya,  bog‘dorchilik,  o ‘rmonchilik,  ekologiya 

sohalarining  talabalari  uchun  darslik  /J.S .  Sattorov  [va  boshq.]; 

J.S. Sattorovning tahriri ostida; 0 ‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi.

— T.:  Cho'lpon nomidagi  nashriyot-matbaa  ijodiy uyi,  2011. -  552 b.

1.  Sattorov, Jo ‘raqul  Sattorovich

ISBN 978-9943-05-404-2

U shbu  d arslikda  A g ro k im y o   fanining  p re d m e ti,  v azifalari,  tarixi, 

tekshirish  uslublari,  q o n u n iy a tla ri,  o ‘sim liklarning  kim yoviy  tarkibi  va 

o z iq la n ish i,  o 's im lik la r   o z iq la n ish   nuqtayi  n a z a rid a n   tu p ro q la rn in g  

xossalari,  o ‘g ‘itlar,  u la rn in g   turlari,  olinishi,  qoMlanishi,  o ‘g ‘it  qo'llash 

tizim ini  ishlab  chiq ish   va  asosiy  qishloq  x o ‘ja lik   ek in larin i  o ‘g ‘itlash. 

agrokim voning  ekologik  niuam m olari  bayon  etilgan.

Darslik  universitet  va  qishloq  xo'jalik  oliy  o ‘quv  yurtlarining  T uproq­

shunoslik,  Agrokimyo  va  agrotuproqshunoslik  ta ’lim  yo'nalishlari  talabalari 

uchun  mo'ljallangan.

.--------------- 

U D K .  6 3 ! .5 ( 0 7 5 )

I 

6 3 1 . 8 ( 0 7 5 )

' 

' 

. 

BB K  

4 0 .4 y a 7 3

IS B N  978-9943-05-404-2

©   J .S .  Sattarov  va  boshq,  20 1 1  

©   C ho'lpon  nomidagi  nash riyot-m atb aa  ijodiy  uyi,  2011

KIRISH

Kimyo  fani  inson  hayoti  va  ishlab  chiqarishning  ko‘p  sohalariga 

xizmat  qiladi.  Kimyo  fani  taraqqiy  etgan  sari,  uning  xizm at  d oirasi 

kengayib  b o rm o q d a .  T araq q iyo tn in g   hozirgi  bosq ichid a  q is h lo q  

xo‘jaligini  ham  kimyosiz tasaw ur qilish  m um kin  emas.  M asalan,  k atta 

m aydonlarda  m akro,  mikroo‘g‘itlarsiz  hosilning  m iqdorini  va  sifatini 

oshirish  m um kin  emasligi  aniq.  P estitsidlarsiz  qishloq  x o ‘ja lig id a  

zararkunandalarga,  kasallik tarqatuvchi  m ikroblarga va yow oyi  o ‘sim - 

liklarga  qarshi  muvaffaqiyat  bilan  kurashish  qiyin.

0 ‘s im lik la rn in g   o 'sish i,  ta r a q q iy o tin i  b o sh q a rish g a   im k o n  

b eru vch i  s tim u la to rla r,  v ita n iin la r,  fe rm e n tla r,  g o r m o n la rn in g  

aham iyati  beqiyosdir.  Bir so‘z  bilan   ay tg an d a,  d e h q o n c h ilik d a   h a m  

kimyo  fanining  k o 'p lab   m ah su lo tlari-m o d d alari  ishlatiladi.

Kimyoning  dehqonchilikda  q o ‘llanilishini  agronom ik  kim yo  deb 

atasa  b o ‘ladi  va  m a n tiq   n u q ta y i  n a z a r id a n   bu  fan g a   q is h lo q  

xo‘jaligining  kimyo  fani  aralashgan  b archa  yo‘nalishlari  kiradi,  deb 

hisoblaymiz.  H ar  bir  yo‘nalish  agrokim yo  fani  tarkibida 

m u staqil 

yirik  bo'lim ni  tashkil  qiladi.  Bular  —  «o‘g ‘itlar  va  ularni  q o ‘llash», 

«o'sim liklarni  kimyoviy  yo'l  bilan  him oya  qilish»,  «o'sim liklarning 

o ‘sishini,  taraqqiyotini  kimyoviy  y o ‘l  bilan  boshqarish»,  «kim yoviy 

melioratsiyalash»  va  hokazolardir.

Xalq xo‘jaligining muhim tarm oqlaridan biri o ‘simlik m ahsulotlarini 

yetishtirish  hisoblanadi.  0 ‘zbekiston  m ustaqillikka  erishgach,  qish lo q  

xo‘jaligi  m ahsulotlarini  ishlab  chiqarishda  m uhim   ijobiy  o ‘zgarishlar 

ro‘y  berm oqda.

R espublikaning  «oltin»  boyligi  h iso b lan g an   sug‘o rila d ig a n   va 

lalm ikor  y erlardan  foydalanishning  yangi  shakllari  vujudga  k e ld i, 

dehqonchilikka  oid  zamonaviy  texnologiyalar  har  xil  tuproq  va  iqlim  

sharoitlarida sinab ko‘rilmoqda va q o ilan ilm o q d a.  Ko‘pdan  ko‘p xorijiy 

davlatlar  investitsiyalari  ishlab  ch iq arish n in g   asosiy  va  y o rd a m c h i 

tarm oqlariga  yo‘naltirilmoqda.

Qishloq  xo'jaligida  ishlab  chiqarishn ing  bozor  m u n o sabatlarig a

m onandligi  tuproq  unum dorligi,  mazkur  yerlarda  yetishtirilayotgan 

ekinlar  hosildorligi,  o ‘g ‘itlardan  ilmiy  asoslangan  holda  foydalanish, 

y a ’ni  dehqoncliilik  m adaniyatiga  bog'liqdir.  Shularni  nazarda  tutgan 

holda  ushbu  darslikda  qishloq  xo'jaligi  uchun  mutaxassis  tayyorlash 

bo'yicha  bakalavriaturaning  o'quv  rejasida  ajratilgan  soat  hajmida  va 

q o ‘yiladigan  talab  doirasida  agrokimyo,  o'sim likshunoslik,  o'sim lik- 

larning  oziqlanish  nuqtayi  nazaridan  tuproq  xossalari,  o 'g 'itla r  va 

o ‘g ‘it  q o ‘llashga  oid  nazariy  va  amaliy  tushunchalar  bayon  qilingan.

Darslik  «tu p ro q -o ‘sim lik -o ‘g‘it»  tizimida  yozilib,  mavzular  shu 

uchala  obyekt  o'rtasidagi  aloqa,  bog‘liqlik  va  o ‘zaro  bir-biriga  ta ’sirni 

hisobga  olgan  holda  o ‘g ‘it  berish  yo'li  bilan  tuproq  unumdorligini 

k o 'ta r is h ,  o lin a y o tg a n   h o siln in g   m iqdori  va  sifatini  yaxshilash 

masalalarini  yoritishga  bag'ishlanadi.

0 ‘g‘itlar tuproq  unum dorligini  ko‘tarishda,  hosilni  oshirishda juda 

kuchli  omil  hisoblanadi.  C hunki 

0

‘g‘itlar  yordam ida,  eng  avvalo, 

tup roq   gumus,  azot  va  boshqa  kul  elementlar  bilan  boyiydi.  Buning 

natijasida  qishloq  xo'jalik  ekinlari  hosili  ko'payib,  sifati  yaxshilanib 

boradi.  Ekinlardan  olinadigan  hosilning  qariyb  yarmi  (ba’zi  hollarda 

60 —70%  i)  minerai  o ‘g ‘itlar hisobigaolinadi.  Aksariyat ekinlarda o ‘g ‘it 

qoMlash  bilan  bog'liq  sarf-xarajat  hosil  bilan  kam ida  2—3  barobar 

b o ‘lib  qaytadi.

0 ‘g‘itlardan  olinadigan  iqtisodiy  samara  tuproq-iqlim   sharoitlari, 

o ‘g‘itlarning m e’yori,  m uddati va yuksak agrotexnika tadbirlari asosida 

q o ‘llash  bilan  uzviy  bog'liq.  1980-yilda  dunyo  b o ‘yicha  111,7  min.  t 

m inerai  o ‘g‘it  ishlatilgan  b o ‘lsa,  XXI  asming boshlariga  kelib,  xalqaro 

am aliy  tizimli  tahlil  instituti  (TIASA)  hisobi  b o 'y icha  287  min.  t, 

B M T   qoshidagi  Sanoat  taraqqiyoti  tashkiloti  (U N ID O )  m a’lumoti 

b o 'yich a  307  min.  t  m inerai  o ‘g‘it  tayyorlandi.  2015—2020-yillarda 

b u   k o 'rsa tk ic h   2—3  m a r ta   oshadi.  H ozirgi  k u n d a   riv ojlan gan  

m am lakatlarda  kishi  boshiga  145  kg,  rivojlanayotgan  m am lakatlarda 

esa  atigi  23  kg  m inerai  o ‘g ‘it  to ‘g‘ri  keladi.  0 ‘zbekistonda  azotli 

o ‘g‘it  unga  bo'lgan  talabga  ko‘ra  70%,  fosforli  o ‘g ‘it  40%  ishlab 

c h iqiladi,  kaliyli  o ‘g ‘itlar  esa  xomashyo  yo ‘qligi  sababli  um um an 

tayyorlanm aydi.

Qishloq xo‘jaligini  im kon  qadar  mexanizatsiyalash,  elektrlashtirish, 

kimyolashtirish va  m elioratsiyalash  asosida jadal  rivojlantirish  Respub- 

likam iz  agrar  siyosatining  asosi  hisoblanadi.  M ustaqillikning  birinchi 

kunlaridan  boshlab  o ‘g ‘it  ishlab  chiqarishni  ko'paytirish,  ular  assorti- 

m en tin i  yaxshilash,  «...  qishloq  xo'jaligini  zarur  m inerai  o ‘g‘itlar,

o'sim liklarni  him oya qilish vositalari bilan t a ’m inlashni  nafaqat tu b d an  

o ‘zgartirishi,  balki  agrokimyo  qoidalariga  q a t’iy  amal  qilishda  ta la b - 

chanlikni  oshirishi,  ularni  qo‘llash  m adaniyatini  yuksaltirish  lozim » 

ligiga  jiddiy  e ’tibor  berildi.

1996-yilning  7-avgustida  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  M a h - 

kamasining  «Qishloq  xo'jalik  ishlab  chiqarishida  agrokimyo  xizm ati 

ko'rsatishni takomillashtirish chora-tadbirlari to ‘g‘risida»gi  qarori  h am  

dehqonchilikni  kimyolashtirishni  kuchaytirishda m uhim  qadam  b o 'ld i. 

Qurayotgan jam iyatim iz maqsadi  va vazifasidan  kelib chiqib,  o ‘g‘itlarni 

q o ‘llashda  asosiy  e ’tibor  ularni  samarali  qo'llashga  qaratilishi  kerak. 

C hunki  iqtisodiy  nuqtayi  nazardan  foyda  berm aydigan  o ‘g ‘itlarn i 

qo'llash  m oddiy  zarar  keltiradi,  xolos.

Agrokimyo  fanining  muhim  yo‘nalishlaridan  yana  biri  —  o ‘g ‘itlar 

qo 'llash  ekologiyasidir.  0 ‘g‘itlar  n o to ‘g ‘ri  qoMlansa  a tro f-m u h itn i 

ifloslantiradi va ekologik  muammolarni  keltirib chiqaradi.  0 ‘g'it q o ‘lla- 

ganda  ekologiya  m uvozanatini  buzm aslik  asoslarini  ham   ta la b a la r 

yaxshi  bilishlari  lozim.

Hurmatli  talaba! 0 ‘simliklarning  oziqlanishi,  tuproq  un um dorligi 

va  o ‘g‘it  qo'llash  sohasida  erishilgan  yu tu qlar  bilan  bir  qatorda  sh u n i 

ta ’kidlash  kerakki,  o'sim lik tom onidan  oziq  elem entlarni  o'zlash tirish  

yo'nalishida  hali  ko ‘p  yechilmagan  m uam m olar  mavjud.  H atto   ayrim  

hotlarda  yechilgan  masalalar  bo'yicha  ham   bahslar  bo'lib  turadi.  S hu 

m unosabat bilan ushbu darslikda  keltirilgan  m a’lumot,  usul, tu sh u n c h a  

va  kam chiliklar  haqida  o ‘z  fikrlaringizni  bildirm oqchi  b o 'lsa n g iz , 

oldindan  sizga  m innatdorchilik  bildiram iz.

I   bob.  AGROKIM YO  HAQIDA  T U SH U N C H A

AGRONOMIK  KIMYONING  PREDMETI 

VA  USULLARI

Inson oziqlanishi o ‘simlik mahsulotining miqdori va sifatiga bogiiq. 

B undan  tashqari,  o ‘sim lik  mahsuloti  sanoat  uchun  xomashyo  bo‘lib 

xizmat  qiladi.

Hosil  m iqdori  ju d a   k o ‘p  omillarga  bog‘liq,  shularning  ichida  eng 

m uhim laridan  biri  qishloq-xo‘jalik  ekinlarini  oziq  elem entlar  bilan 

kerakli  m iqdorda  va  o ‘z  vaqtida  ta ’minlashdir.

K o 'p chilik  tu p ro q la r  tab iatan   o‘simlik  oladigan  shaklda  oziqa 

elem entlarni  (azot,  fosfor,  kaliy,  magniy,  oltigugurt,  kalsiy,  mis,  bor, 

m arganes,  rux,  m olibden,  kobalt va boshqa elem entlar)  kam  m iqdorda 

saqlaydi.

Hosil  bilan  har  yili  tuproqdan  katta  m iqdorda  oziqa  elem entlar 

daladan  chiqib  ketadi.  U lardan  xolos  bir  qism igina  organik  massalar 

va  oziq  m oddalar  shaklida  tuproqqa  qaytib  keladi.

Bunga  yana  yuvilib  ketadigan,  havoga  uchib  ketadigan,  tuproqda 

reaksiyaga  kirishib  c h o ‘km aga  tushadigan  oziq  m oddalar  miqdorini 

ham   qo'shish  kerak  b o'lad i.

A tm osfera  azotin i  o 'zlashtiradigan  dukkakli  o ‘sim liklar,  erkin 

yashovchi  azatobakterlar,  fosfobakter  yordam ida  tuproqda  yuzaga 

keladigan  o ‘simlik  olishi  m um kin  bo'lgan  shakldagi  oziq  elem entlar 

birikmalari  tuproqdagi  defitsitni  to ‘liq  qoplay  olmaydi.

Xolos,  qo ‘shim cha  holatda  o ‘g‘itlar  sifatida  beriladigan  oziq  ele- 

m entlargina  tuproqdagi  yetishm ay  qolgan  oziq  m oddalarning  o'rnini 

qoplashi,  tuproqda  oziq  m oddalar  miqdorini  ko‘paytirishi  mumkin. 

A na  shu  o ‘g‘it  berishning  optim al  tizimini  yaratish  bilan  agrokimyo 

fani  shug'ullanadi.

Bundan  tashqari,  tabiatda  nordon,  sho‘rtob  va  taqirli  tuproqlar 

uchraydi.  N ordon  tu p ro q lar  tarkibidagi  natriy  ionlarni  siqib  chiqarish 

u ch u n   kimyoviy  usullardan  foydalanish  yaxshi  sam ara  beradi.

Bu  yo‘nalish  ham  agrokim yo  fanida alohida b o ‘limni tashkil qiladi. 

Shundan  kelib  chiqib  agrokim yo  fanining  predm etini  aniqlash  kerak 

b o'lad i.

Agrokimyo  fani  o ‘simlik  oziqlanishi  va  tuproq  meliorativ  h o latin i 

yaxshilash  jarayonlarida  o'sim lik,  tu p ro q   va  o ‘g‘it  o'rtasidagi  o ‘zaro  

m unosabatni  o ‘rganadi.  Buni  akadem ik  D .N .  Pryanishnikov  quyidagi 

uchburchak  shaklida  ko‘rsatgan  (1-rasm ):

l-rasm .  Tuproq-o‘g‘it -o ‘simlik  tizimining  o ‘zaro 

munosabati  sxem asi.

0 ‘simlik,  tuproq va o ‘g‘itlarning o ‘zaro ta ’sirini o'rganganda  iqlim  

va boshqa sharoitlar hisobga olinadi  ham da bu bog‘lanishni  quyidagicha 

tasvirlash  m um kin  (2-rasm.)

2-rasm. Tuproq-iqlim-o‘g ‘it -o ‘simlik tizimining 

o ‘zaro  munosabati  sxemasi.

Agrokimyo  fanining  asosiy  m aqsadi,  shu  fanning  asosiy  q u roli 

bo‘lgan  o ‘g ‘itlar  yordamida  eng  a w a lo   tuproq  meliorativ  h o la tin i, 

unum dorligini yaxshilash va shu orqali  o ‘sim liklar hosilining m iq d o rin i 

ko'paytirib,  sifatini  oshirishdan  iboratdir.

Shu  m aqsaddan  kelib  chiqib,  agrokim yoning  asosiy  vazifasi  q u y i­

dagicha  aniqlanadi:  turli  tuproq  sharoitlarida  har xil  o ‘g‘itlar  sa m a ra - 

dorligini  aniqlash,  dehqonchilikda  oziq  m oddalar  aylanish  d o irasin i 

o'rganish,  tuproq va o'sim liklarda borayotgan jarayonlarga  ijobiy t a ’sir 

qilish  tadbirlarini  ishlab  chiqishdir.

0 ‘simliklar oziqlanishini  o ‘rganish  agrokimyoni  aw alo   o ‘simliklar 

fiziologiyasi  va  biokimyosi  bilan  uzviy  bogMaydi.  T uproqda  o ‘g‘itlarni 

o ‘zgarishi tuproqning  xossalariga,  kimyoviy va  mikrobiologik jarayon- 

lariga bog'liq bo‘lib, agrokim yo fanini  tuproqshunoslik, tuproq kimyosi, 

biologiyasi  va  m ikrobiologiya  fanlari  bilan  bogMaydi.

Agrokimyo  dehqonchilik  va  tuproq  melioratsiyasi,  o ‘simlikshu- 

noslik, o ‘simliklarni  him oya qilish,  mexanizatsiya ham da iqtisod fanlari 

bilan  bog'langan  holda  ish  olib  boradi.

Agrokimyo fani  o ‘z oldiga q o ‘ygan vazifalarni  liai  qilishda o ‘zining 

maxsus  tadqiqot  usullaridan  foydalanadi.

Agrokimyoviy  tad q iq o tlar  q o ‘yilgan  maqsad  va  vazifalardan  kelib 

chiqqan  holda  laboratoriya,  vegetatsion,  lizimetr,  dala va  ishlab chiqa- 

rish  tajribalari  usullari  bilan  am alga  oshiriladi.

Bu usullar birgalikda qoMlaniladi va bir-birini  to ‘ldiradi.  Laborato­

riya  yordam ida  asosan  tu p ro q ,  o'simlik  va  o ‘g‘itlar  kimyoviy  analiz 

qilinadi  ham da  kichik  laboratoriya  tajribalari  o ‘tkaziladi.

Vegetatsion  tajribalar-m axsus  uychalar,  issiq  xona,  fitotron  va 

vegetatsion  m aydonchalarda  am alga  oshiriladi  va  albatta  o ‘simlik 

o 'stirish   bilan  bogMiq  boMadi.

Vegetatsion tajribalar yordam ida ayrim om illarning,  shu jum ladan, 

oziq elem entlarni o'sim likning o ‘sishi, rivojlanishi,  m odda almashinuvi 

va  hosildorligi  ta ’siri  o ‘rganiladi.

Lizim etr  tajribalar  maxsus  qurilmalarda  tabiiy  sliaroitga  yaqinroq 

bo 'lg an   m uhitda  olib  boriladi.  Bu  usul  yordam ida  tuproqdagi  oziq 

elem entlar migratsiyasi, transformatsiyasi, tuproq xossalarining o ‘zgari- 

shi  ham da  izotop usullar yordam ida o'simliklarning m odda almashinuvi 

va  m ahsulotning  sifatini  o ‘zgarishi  kabi  masalalar  o ‘rganiladi.

Dala  tajribasi  usuli  ishlab  chiqarish  sharoitiga  yaqin  bo'ladi  va 

t o ‘g ‘rid a n -to ‘g‘ri  dalada  h a r  xil  kattalikdagi  m aydonchalarda  olib 

boriladi.  M aydonning  katta-kichikligiga  qarab  m akro  va  mikro  dala 

tajribalari  boMadi.

Hali  katta  m aydonlarga  chiqarish  erta  boMgan  m asalalar  oldin 

m ikro -d ala  tajribalarida  o 'rgan ilad i,  undan  keyin  esa  katta  dalalarda 

m akrodala  tajribalari  usuliga  o ‘tiladi.  Shunday  m asalalar borki,  ularni 

m ikro -d ala  tajribalarida  o ‘rganish  yetarli  hisoblanadi.  Agrokimyo  fani 

ishlab chiqarish tajriba  usulidan  ham  foydalanadi.  Bunda tajriba uchun 

olingan  yer  maydoni  kattaligi  jihatdan  ishlab  chiqarish  maydonlariga 

yaqin  bo ‘ladi.  Shuning  uchun  ham   ishlab  chiqarish  tajribasi  natijalari 

asosida  ishlab  chiqilgan  tavsiyalarni  to ‘g‘ridan -to‘g ‘ri  ishlab  chiqarish

sharoitida  foydalanilsa  bo'ladi.  B ulardan  tashqari,  agrokim yo  fani 

kimyo,  fizika,  o ‘simliklar  fiziologiyasi,  mikrobiologiya,  am aliy  m ate- 

m atika  va  boshqa  fanlar  uslubiyatlaridan  ham  foydalanadi.

AGROKIMYONING  BO SHQ A  FANLAR  0 ‘RTASIDA 

TUTGAN  0 ‘RNI

Agrokimyo  asoslari  o ‘sim liklarning  ildiz  orqali  oziqlan ish   na- 

zariyasini,  o'sim liklarning  oziqlanishi  nuqtayi  nazaridan  tuproqning 

holati  va  xossalari,  ularni  yaxshilash,  o ‘g‘itlarning  xossalari  haqidagi 

ta ’lim otni  o 'z  ichiga  oladi.

Agrokimyo yashil o'sim liklarning funksiyasini,  o ‘sim liklar organiz- 

m ining  hayotiy  jarayonlari  qonuniyatlarini  o 'rg anuvchi  fan  b o ‘lib, 

o'sim liklar  fiziologiyasi  fani  bilan  cham barchas  bog‘liqdir.  Agroki- 

myoning tarkibida o'sim liklar organizm ining xususiyatlari,  oziqlanishi 

haqidagi  bilimlar  asosiy  qismni  tashkil  qiladi.

O'simlikiardan  yuqori  hosil olish uchun  ishlab chiqiladigan tadbirlar 

o'sim lik  organizmini  chuqur bilish,  tashqi  muhit  sharoitlarini  o'sim lik 

talabi  darajasida  moslashtirish  haqidagi  bilimlarga  asoslanadi.  Tashqi 

m uhit xususiyatlarini  iqlimshunoslik, tuproqshunoslik fanlari o'rganadi. 

Am m o  bu  fanlarning  kimyoviy jarayonlar bo'lim larini  agrokim yo  fani 

ham o'rganadi va yuqorida aytilgan fanlar bilan cham barchas bog'liqdir 

(1-jadval).

1-ja d  va!

Agrokimyoning  boshqa  fanlar  o ‘rtasida  tutgan  o ‘rni

O byekt  va obyekt 

o'rganuvchi  fanlar

Ushibiy

fanlar

Agrokim yo

A grofizika

A grobiologiya

O 's im lik

O 's im lik la r

fiziologiyasi

O 's im lik  kim yosi 

(m o d d a  

a lm a sh iiiu v i)

O 's im lik d a g i  fizik  

ja ra y o n   (e n e rg iy a  

a lm a s h in u v i)

K o 'p a y isli,

riv o jlan ish

T u p ro q

T u p ro q sh u -

noslik

T u p ro q

kim yosi

T u p ro q

fizik asi

T  u p ro q  

bio lo g iv asi

Iq lim

Iq lim s h u -

noslik

A tm o sfera

kim yosi

A tm o sfe ra -

fizik asi

A tm o sfe ra

b io lo g iy asi

A g ro tex n ik

ta d b irla r

D e h q o n c h ilik

O 'g 'iila r

q o 'lla s h

T u p ro q q a   ish lo v  

b e rish

S e le k siy a

B undan  tashqari,  agrokim yo  fani  dehqonchilik  fani  bilan  ham 

qattiq  aloqada,  chunki  uni  « o'g 'itlar  qo'llash»  b o 'lim in i  agrokimyo

fani  ishlab  chiqadi.  0 ‘g‘itlar  tizim ini  tuproq  sharoitiga,  o ‘simliklar 

turi  va  naviga  qarab  o ‘zgartirib  turadi.

Bu jad v ald an  ko‘rinib  turibdiki,  agrokimyo,  agrofizika,  agrobiolo- 

giya  fanlari  uslubiy  fanlarga  kiradi.  Y a’ni,  bu  fan  o ‘zining  mavjud 

uslublari  bilan  o ‘simlikni,  havoni,  tuproqni  o'rganib,  shu  bilim lar 

asosida  o ‘g‘it  q o ‘llash  tizim ini  ishlab  chiqadi.

T up ro q q a ishlov berish,  o'sim likni  parvarishlash,  namlik,  karbonat 

angidrid  gazi  bilan  ta ’m inlash,  o ‘sishni  susaytiruvchi  va  kuchay- 

tiruvchi  m oddalarni  qo‘llash  kabilar  foydalaniladigan  o ‘g‘itlarning 

tu rlari,  shakli,  m iqdori  tup ro qq a  solish  uslublari,  m uddatlari  bilan 

o ‘zaro  m oslashtirilishi  lozim.  Bunday  o ‘zaro  moslikka  putur  yetishi, 

y uqorida  qayd  etilgan  ekinni  parvarish  qilish  usullarining  samarasini 

ju d a   pasaytiradi.

0 ‘z vaqtida  K.A.  Timiryazov «minerai o ‘g‘itlardan samarali  foyda- 

lanish  zam onaviy  dehqonchilik  fanining  asosi  bo‘lishi  bilan  birga  u 

agronom ik kimyo va o ‘simliklar fiziologiyasiga tayangan boMishi  lozim»

—  degan  edi.  Agrokimyo  —  ham   kiniyoviy,  ham  biologik  va  qishloq 

xo ‘jalik  fanidir.  Agrokimyogar  muayyan  ekin  navidan  yuqori  hosil 

yetishtirish  uchun  o ‘g‘itlardan  foydalanib,  dehqonchilikda  qo'llanila- 

digan  h am m a   t a ’sir  etish  usulublaridan  bir  y o ia   foydalanadi.  Lekin 

bunda t a ’sir etish doirasining oqibatini qay darajada b o iish in i  inobatga 

olinishi  lozim .  M asalan,  azotli  o ‘g ‘itlardan  to ‘g‘ri  foydalanmaslik  yer 

osti  suvlarini  nitratlar  bilan  ifloslanishiga  olib  keladi.  Ichiladigan  suv, 

sabzavot  va  boshqa  o'sim liklarda  nitratlarning  tez  to'planishi  odam 

va  hayvon  organizmidagi  m odda  almashinuvini  ham  izdan  chiqaradi.

AGROKIMYO  FANINING  RIVOJLANISH  TARIXI

0 ‘simliklarning  oziqlanishi  to‘g‘risidagi 

ilk  fïkrlar

Agrokim yo  fani  dehqonchilikning  hayotiy  zarur  talablari  asosida 

yuzaga keldi.  M a ’lumki,  dehqonchilik insoniyat tarixidagi  eng qadimiy 

ishlab chiqarish sohasi hisoblanadi.  Dehqonlar juda qadim zam onlardan 

buyon  tu p ro q   unum dorligini  oshirish  uchun  turli  tum an  vositalardan 

foydalanib kelganlar.  Bu vositalar ko‘p hollarda tavakalchasiga ishlatilsa 

ham ,  o 'z in in g   ijobiy  natijalarini  bergan.

M asalan,  qadimgi rimliklar tuproqqa chorva mollarining axlatlaridan 

tashqari  kul,  gips,  ohak va  mergel  kabi m inerai  m oddalarni  ham  solish

lozimligini  yaxshi  bilganlar.  Tuproqning  tip larig a  qarab  m ergelning 

turli  xillarini  q o ‘llash  yaxshi  natija  berishini  e ’tiro f  qilganlar.  Shu- 

ningdek,  ekinlar alm ashlab ekilganda,  tu p ro q q a solinadigan  m oddalar 

yakka  ziroatchilikdagidan  ko‘ra  yuqori  sam ara  berishi  am alda  isbot- 

langan.

Ayrim  o ‘simliklarning  gullash  davrida  urib,  tuproqqa  aralashtirib 

yuborish,  izidan ekiladigan ekin  hosildorligini sezilarli darajada oshirishi 

Vezuviy  vulqoni  yon  bag‘irlarida  lyupin  o ‘sim ligini  y etishtirish  

jarayonida  aniqlangan.

Lekin  tuproqqa  aralashtirib  yuborilgan  ko‘k  massa  uni  azot  bilan 

boyitishini,  shuningdek,  vulqon  lavasi  tarkibidagi  ko‘p  miqdordagi 

qiyin  eriydigan  fosfor  va  kaliyni  lyupinning  ildizidan 

ajraladigan 

nordon  suyuqlik  eritib,  o'simlik  o'zlashtira  oladigan  holatga  o'tkazib 

berishini  m ahalliy  aholi  bilmagan,  albatta.

M eksikada  yashagan  hindu  qabilalari  o 'z la rin in g   ehtiyojlaridan 

ortib  qolgan,  shuningdek,  toMqinlar  q irg ‘o q q a   chiqarib  tashlagan 

baliqlarni  maydalab,  tuproqqa solish,  m akkajo‘xori  hosildorligiga ijobiy 

ta ’sir ko‘rsatishni  kuzatganlar,  lekin uning  m ohiyatini tushunib yetm a- 

ganlar.  D ehqonchilik  «kashf  qilingan»  ilk  davrlarda  insonlar  hosil 

taqdirini  bevosita  xudolarning  nomi  va  faoliyati  bilan  bog‘laganlar. 

Lekin vaqt o ‘tishi  bilan  agrotexnika tadbirlarining,  shu jum ladan o ‘sim - 

liklarni  oziqlantirishning dehqonchilikdagi  ahaniiyati yaqqol  nam oyon 

bo'la  bordi  va  bu  masalaga  oid  asarlar  paydo  boMdi.  M asalan,  o ‘z 

davrining  m ashhur  kishisi  K olum ellaning  asarlarida  dehqonchilikka 

oid  kitob  yozgan  50  dan  ortiqroq  tad qiqotchining  nomi  keltirilgan. 

Lekin  ularning ju da  ham  kam  qismi  bizgacha  yetib  kelgan.

M iloddan  avvalgi  VIH  asrda  G esio d   d e h q o n c h ilik   taqv im in i 

nazm da  ifoda  qilgan  bo'lsa,  undan  uch  asr  keyin  (m iloddan  aw algi  V 

asr)  K senofondning  «ïqtisod»  asarida  d e h q o n c h ilik   m asalalari  bir 

m uncha  keng  bayon  qilindi.

« 0 ‘sim liklar  qanday  qilib  va  nim a  bilan  oziqlanadi»  —  degan 

savol  q a d im -q a d im la rd a n   buyon  in s o n la rn i,  ay n iq sa  ilm  a h lin i 

qiziqtirib  kelgan.

Bu  savolga  birinchi  bo'lib  buyuk  yunon  m utafakkiri  Arastu  (Aris- 

totel)  eram izdan  avvalgi  IV—III  asrlarda  t o ‘g ‘ri javob  berdi.  U  

0

‘sim - 

liklar  o ‘zlarining  ildizlari  bilan  tuproqdan  kerakli  oziq  m oddalarni 

o ‘zlashtiradi,  degan  xulosaga  keldi.

Feofrast (Arastuning eng  iqtidorli  shogirdi)  ustoziga qarshi o ‘laroq, 

o'sim liklar  faqatgina  yashil  barglari  bilan  oziq lan ad i,  ildizlar  esa,

o'sim liklarni  substraída tutib  turish  uchun xizm at  qiladi,  degan g ‘oya- 

ning  tarafdori  edi.

M ana  shu  ikkita  taxm in  (gipoteza)  keyinchalik  o ‘siniliklarning 

oziqlanishidagi  bitta jarayonning  ikki  tom onini-ildizdan  (m ineral)  va 

havodan  (fotosintez)  oziqlanishlarning  rivojlanishiga  asos  bo‘ladi.

Feofrastni  botanika fanining «otasi» deb  ataydilar.  Lekin u tuproq- 

shunoslik  haqida  fikr  yuritib,  uning  xossalari  va  tarkibini  o ‘rgangan, 

ekinlarni  guruhlashga  harakat  qilib,  ularga 

o ‘g‘it  (mahalliy  o ‘g ‘it, 

albatta)  turlarini  tavsiya  qilgan  edi.

Y unonistonda dehqonchilik va o ‘simlikIarning oziqlanishi  haqidagi 

fikrlar ancha  erta  shakllangan  bo ‘lsa,  dunyoning  boshqa  chekkalarida 

bir  m uncha  keyinroq  paydo  boMdi.  M iloddan  aw algi  II  asrda  rimlik 

Katon  (yirik  q u ldo r  va  davlat  arbobi)  «Dehqonchilik»  asarini  yozdi. 

Asarda «tuproq  unum dorligi  nima»  degan savolga u  «yerni shudgorlash, 

shudgorlash  va  g o ‘nglash»  deb javob  berdi.

M iloddan  aw algi  35-yilda  Varron  (81  yoshda)  qishloq  xo'jaligiga 

oid  traktat  yozdi.  Bunda  u  ko'proq  Feofrastning  fikrlariga  tayanadi.

Eram izning  boshlariga  kelib  Italiyada  dehqonchilikka  oid  ko‘p 

sondagi  adabiyotlar to ‘plandi.  Ayrim ekinlarni  (sabzi,  karam,  bug‘doy, 

tok  va  boshqalar)  o ‘g ‘itlashga  doir  maxsus  asarlar  yozildi.  M asalan, 

Kolum ella  o ‘z  ishlarida  o 'g ‘itlashga  jiddiy  e ’tibor  berib,  go‘ng  va 

ko'kat  o ‘g‘itlardan  tashqari  yerlarga yog‘och  kuli  ham da  tuproq solish 

ekinlar  hosildorligiga  ijobiy  ta ’sir  ko‘rsatishni  ta ’kidlagan.

Shu  zaylda  o ‘sim liklarning  oziqlanishi  to ‘g‘risidagi  m a’lum otlar 

asta-sekin to ‘planib  bordi,  lekin  ularni jam lash va tartibga solish uchun 

muayyan  bir  dastur  boMmaganligi  sababli  nazariya  yaratish  imkoni 

boMmadi.

Qadimgi  faylasuflarda  suv,  yer,  havo va olov  (harorat va  yorug‘lik) 

o ‘simliklarning  asosiy  hayotiy  omillari,  tuproqlar  tarkibidagi  «yog‘» 

ularni  sem irtiradi,  «semiz»  tuproqlar  esa  u nu m do r  bo‘ladi,  degan 

aqida  mavjud  edi.

Bu  fikr  keyinchalik  chirindi  bilan  oziqlanish  nazariyasiga  asos 

bo'lgan  b o isa ,  ajab  emas.

Keyinchalik cherkovning reaksion ta’sirida bo'lsa kerak, XVI  asrning 

o 'rta la rig a c h a   O v ro ‘pad a  o 'sim lik larn in g   oziqlanishini  o ‘rganish 

borasida  diqqatga  sazovor  ishlar  amalga  oshirilm adi.

0 ‘rta  asr  tadqiqotchilari  asosan  qadimgi  faylasuflaming  fikrlarini 

takrorlash  bilan  birga  ko‘proq  «Oyning  nurini  qoilanilayotgan  go‘ng 

samaradorligiga  t a ’sirini»  o ‘rganish  bilan  m ashg‘ul  boMdilar.