0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va à b t 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
‘simliklaming «tuz», «selitra» va «suv» bilan
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 0 ‘simliklarning «havodan oziqlanishi» nazariyasining shakllanishi
- Valerius va Teyer — «chirindi nazariyasi»ning asoschilari
- 0 ‘simliklarning azot bilan oziqlanishini asoslashda Bussengoning xizmati
- Yustius Libix-agrokimyo fanining asoschisi
- XIX asrning ikkinchi yarmida Rusiyaning agrokimyo markaziga aylanishi
0 ‘simliklaming «tuz», «selitra» va «suv» bilan oziqlanishi haqida Faqatgina 1563-yilga kelib Bernar Palissining m ineral m oddalarni hosil bo‘lishi va o ‘g ‘itlarning ahamiyati haqidagi asari («Трактат o различных солях в сельском хозяйстве») yuzaga keldi. U m azkur asarda «go'ngning o ‘g‘it sifatidagi aham iyati, uning tarkibidagi somon va pichan qoldiqlarining chirishidan hosil bo'ladigan tuzdadir», deb ta ’kidlaydi. Bu haqdagi fikrlarni davom ettirib, «yakka- ziroatchilik sharoitida o'sim liklar o ‘z hosili bilan tuproqdan hayotiy zarur tuzlam i olib chiqib ketadi, natijada yerdagi tuz m iqdorining kamayishi va hosildorlikni pasayishi kuzatiladi. Shuning uchun uni o ‘g‘itlash yoki bo ‘lmasa, bir necha yil dam berish lozim» deb yozadi. «Dehqonlar kuzda g'alla som onlarini dalaning o'zid a yoqib yubo- radilar, tabiiyki, bunda yerga m a’lum m iqdorda tuz tushadi, dcgan xulosaga keladi muallif. Bu-tuproqqa tushadigan mineral m oddalarning asosiy manbayi deb e ’tirof etilgan birinchi to ‘g‘ri yozma m a’lum ot bo'lib, unda tuproqlar unum dorligining pasayib borish sabablari ochiq ko ‘rsatib berildi va uning oldini olish uchun o'simliklar tom onidan olib chiqib ketiladigan oziq moddalari albatta tuproqqa qaytarilishi lozimligi bayon qilindi. B. Palissining m azkur haqqoniy ñkrlari zam ondoshlari va o ‘zidan keyingi tadqiqotchilar tom onidan qo'llab -quw atlanm ad i (chunki asar uning vafotidan keyin Anatol Frans tom onidan nashr qüindi) va faqatgina oradan uch yuz yil o'tgach isbotlandi. M ana shu davrdan boshlab o ‘simliklarning oziqlanishi haqida goh to ‘g‘ri gohida noto‘g‘ri talqinlar yuzaga keldiki, bu agrokimyo fanini asta-sekin yuzaga kelishini ta’m inlay boshladi. M asalan, Serr o'zining 1600-yilda n ashr qildirgan asarida V. Palissiga qarshi o ‘laroq, «go‘ngning o ‘simliklarga ko‘rsatadigan ijobiy ta’siri faqatgina undan ajralib chiqadigan haroratdadir» deb ta’kidladi. 0 ‘tgan asrlarda u yoki bu taxm inning o m m a orasida keng tarqal- masligi ham da to ‘g ‘ri-n o to ‘g‘riligining tezda e ’tiro f etilmasligini tad - qiqotlarda miqdoriy analizning qo'llanilm asligi bilan izohlash m um kin. Bundan tashqari, kashfiyot va yangiliklarni tan olishdan k o 'ra qadimgi faylasuflarning nufuzli fikrlariga sajda qilish odat tusiga kirib qolgan edi. F. Bekon XVIII asrning boshlarida ilmiy bilishning asosi hisoblangan eksperiment, tajriba va kuzatishlarning natijalari asosidagina haqiqatni yuzaga chiqarish m um kin, degan fikrni o 'rta g a tashladi. 0 ‘sim liklar oziqlanishi muammolarini tajriba yo'li bilan aniqlashga birinchilardan b o ‘Iib gollandiyalik olim Yan Batist V an-G elm on t 1629-yilda kirishdi. U besh yil davomida boshlang'ich og'irligi m a ’lum bo'lgan tol niholini m a ’lurn og‘irlikda (200 funt) tuproq joylashtirilgan idishda, faqatgina y o m g 'ir suvi bilan sug'orib, tajriba o ‘tkazdi. Besh yildan keyin nih olning og'irligi qariyb 33 barobar oshgani holda (164 funt 2 unsiya) idishdagi tuproqning massasi atigi 2 unsiyaga kamaygan- ligini aniqladi va o ‘sim liklam ing oziqlanishi uchun faqatgina suvning o ‘zi yetarlidir degan xulosaga keldi. Chiqarilgan xulosa noto‘g‘ri bo'Isa ham, m azkur tajriba to ‘g‘ri amalga oshirilgan birinchi analitik tajriba sifatida katta am aliy ahamiyatga egadir. 1661 -yilda R obert Boyl shu tajribani oshqovoq o'simligi ustida amalga oshirdi va V an-G elm ontning o'sim liklar «suv bilan oziqlanadi» degan nazariyasini tasdiqladi. Bu nazariya qariyb bir yarim asr davomida o ‘z nufuzini saqlab turadi, hattoki, uning yangicha talqini uchun nemis olimi Shreder 1800-yilda Berlin akademiyasining medaliga sazovor bo‘ldi. 1650-yilda nemis kimyogar olim i G lauber o'simliklarning oziqlanishi asosida selitra (selitra deganda, barch a ishqoriy tuzlar nazarda tutilgan) yotadi degan g'oyani ilgari surdi va bunda u faqatgina fikrlashga emas, balki kuzatish va tajribalarga asoslanadi. Og'ilxonadagi m ollar ostiga to 'shalgan taxtadan oq tusli tuz kristallarini ajratib oldi va u bilan oziqlantirilgan ekinlar gurkirab o 'sish n i aniqladi. G lauber-selitra hayvon axlatlari tarkibida uchrar ekan, uni chorva mollari o'sim lik lardan , ular esa o ‘z navbatida uni tuproqdan oladi, degan taxm inlari bilan V. Palissining fikrlarini to ‘g‘riligini isbotladi. Lekin bu g‘oya ham m unosib baholanm adi, davrning noto‘g‘ri lekin nufuzli g ‘oyalari ichida g ‘arq bo ‘lib ketdi. Shunday b o lsa d a , o ‘simlik- larning oziqlanishi tajribalar yo‘li bilan takom illashib boraverdi.
0 ‘sim liklarning ildizdan oziqlanishi m uam m olari goh to ‘g ‘ri, goh «boshi berk ko‘ch alarda adashib» rivojlanayotgan bir davrda havodan oziqlanish haqidagi t a ’lim ot nisbatan qisqa fursatda dunyoga keldi. H avodan oziqlanish haqidagi birinchi to ‘g ‘ri fikrni M.V. L om o nosov o ‘zining 1756-yilda nashr qilingan «Слово явлениях воздуш ных» asarida bayon qildi.
1774-yilda farangistonlik kimyogar A ntuan Loran Lavuaze o ‘zining «Об обжиге олова в закрытых сосудах» nom li m aqolasida atm osfe- raning miqdoriy tarkibini, kislorodning oksidlanish va yonish jarayon- laridagi rolini asoslab berdi (U ning m ineral oziqlanishga oid m a’lu- m otlari faqatgina vafotidan yarim asr o ‘tgach m a ’lum bo'ldi va nashr qilindi). Undan ikki yilcha aw al, ya’ni 1772-yilda J o z e f Pristli o ‘sim liklar hayvonlarning nafas olishi jarayonida buzilgan havoni tozalay olishini ko‘rsatdi (yalpiz shoxchasi va sichqonlar ustida o ‘tkazilgan tajribalarni eslang), lekin bu hodisani faqat yorugMik sh aro itid a sodir bo'lishini isbotlab bera olmadi. Gollandiyalik olim , vrach Yan Ingenguz 1979-yilda yashil o ‘simlik- lar yorugMik ishtirokida havoni tozalaydi, q o ro g ‘ulikda esa, aksincha, buzishini isbotlab berdi. Jan Senebe va N ikola Teodor Sossyurlar «havoning tozalanishi» nafas olish emas, balki oziqlanish jarayoni ekanligini ilmiy dalillar bilan isbotlab berdilar. Lekin fotosintez jarayonining sodir boMish m exanizm ini tushuntirib berish uchun keyinchalik juda ko‘p tad q iq o tlarn i amalga oshirishga to ‘g‘ri keldi. 0 ‘simliklarning havodan oziqlanishi nazariyasining yaratilishi inso- niyatning eng yirik ilmiy yutuqlaridan biri b o ‘lib hisoblansa ham suv bilan oziqlanish nazariyasi kabi dehqonchilik am aliyotining rivojiga turtki bera olmadi. H ar ikki nazariya ham h a m m a joyda suv va havo m iqdori bir xil bo ‘lgani holda, nima u ch u n ekinlarning hosildorligi turlichadir, bunda tuproqning aham iyati borm i yoki yo‘qmi degan savolni qo‘ya olmadi.
XVIII
asrning oxiri, XIX asrning boshlarid an boshlab 0 ‘sim lik- larning mineral oziqlanishi masalalarida k o 'p ro q t o ‘g‘ri fikrlar paydo b o 'la boshladi. 1699-yilda Vudvort V an-G elm ontning tajribasidagi nuqsonlarni ko'rsatib berdi. U yalpiz o'simligini daryo suvida yom g'ir suvidagidan ko‘ra yaxshiroq rivojlanishini, bir oz tu p ro q aralashtirilgan (loyqa) suvda esa yanada yaxshi rivojlanishi u ch u n z a ru r m oddalar borligini ko'rsatib berdi.
1758-yilda F aran g isto n d a Dyugamel Sena daryosining suvida o ‘simliklarni o ‘stirib, yana bir bor o‘sim liklar faqatgina suvda ham m e’yorida o ‘sib rivojlana oladi, degan xulosaga keldi, lekin bunda daryo suvining teri oshlash korxonasining chiqindilari bilan ifloslan- ganligini hisobga olm adi. 1789-yilda nem is olimi Ryukkert turli ekinlar har xil tuproqlarni «xush ko‘rishi»ni, ayrim ekinlar surunkasiga bitta dalada yetishtirilsa, tuproqning m ad o rin i quritib qo ‘yishini aniqladi va bunda dalalar unum dorligini o ‘g ‘it q o ‘llash yo’li bilan tiklash mumkinligini aytdi. 1761-yilda shvetsiyalik kimyogar Vallerius o ‘simliklarning chirindi bilan oziqlanishi haqidagi taxminini o'rtaga tashladi. U «o‘simliklarning ildizi tu p ro q d a n m urakkab organik m od d alarn i to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri o'zlashtira oladi, tuproqning boshqa tarkibiy qismlari esa (bo‘r va boshqa tuzlar) ch irin d inin g yog‘simon m oddalarini eritib beradi», degan xulosaga kelib, deyarli sakson yil davom ida tadqiqotchilarning tashabbusiga t o ‘g ‘an o q bo‘ldi. Keyinchalik g ‘arb da keng tarqalib ketgan bu g‘oya Albrext D aniel Teyer to m o n id an rivojlantirildi. U m urnan olganda, u o ‘z davrining ilg‘or kishilaridan bittasi edi: birinchi oliy qishloq xo‘jalik m aktabiga asos soldi, u ch d a la li alm ashlab ekish o 'rn ig a sebarga, boshqa dukkaklilar va ildiz mevali ekinlar ekish lozimligini qattiq turib targ‘ib qildi.
Teyer o ‘z davrida ancha yuqori mavqega ega bo ‘lganligi sababli uning ayrim n o to ‘g ‘ri qarashlari ham om m a orasiga tez tarqaldi. U o ‘simliklarni «chirindi bilan oziqlanishi» g ‘oyasini (bu g‘oya ko‘proq uning «рациональны е основы сельского хозяйства» asarida bayon qilingan) b oshqalardan, xususan G ossenfratsdan, o'zlashtirib oigan edi, Teyer «tuproq unum dorligi to ‘la to‘kis chirindiga bog‘liq, faqatgina chirindi va suv o ‘sim liklarga oziq manbayi bo ‘lib xizmat qiladi» deb takrorlar edi. Keyinchalik, Libix o ‘z asarlarida chirindining tuproq unumdorligida tutgan o ‘rnini kam sitm agan holda, o'sim liklar undagi moddalarni faqat minerai holatdagina o ‘zIashtirishini isbotlab berdi. Zam onasining ko‘pchilik taniqli tadqiqotchilari, jum ladan Devi va Berseliuslar ham , uglerodning to ‘g‘rid a n -to ‘g ‘ri ildiz tizimi orqali yutilishi haqidagi g ‘oyaning ashaddiy tarafdorlari edilar. Ba’zi olim lar oziqlanishning «chirindi nazariyasi» ga ochiqdan- ochiq e ’tiroz bildirdilar. U lar qatorida olmoniyalik Shprengel va faran- gistonlik Bussengolarni kiritish mumkin.
0 ‘simliklarning azot bilan oziqlanishini asoslashda Bussengoning xizmati Jan Batist Bussengo qumli m uhitda tajribalar o'tkazib, aw a ld an kuydirib olingan qum ga m a’ium m iqdorda kul qo 'shdi va chirindisiz m uhitda o ‘simlik yetishtirdi: bu bilan o ‘sim Iiklar uglerodni tuproqdan em as, balki havodan olishini isbotladi. U 1836—1838-yillarda o ‘tkazilgan tadqiqotlari asosida chirindi nazariyasi o ‘rniga azot bilan oziqlanish nazariyasini ilgari surdi. Aniq dala tajribalari asosida almashlab ekish sharoitida (alm ashlab ekish- ning toMiq bir rotatsiyasi davomida) kirim va chiqim elem entlarining miqdori aniq hisobga olindi va hosil to m o n id an go ‘ng bilan tuproqqa tushadigandan ko‘ra ancha ko‘p m iqdordagi uglerod chiqib ketishi ko'rsatib berildi. 0 ‘tkazgan laboratoriya va dala tajribalari asosida dukkakli ekinlarning tuproqdagi azot balansi (m uvozanati) ni yaxshi- lashdagi ahamiyatini ham ko'rsatdi. J.B. Bussengo bundan tashqari 1834-yilda ja h o n d a birinchi bo ‘lib agrokimyo tajriba stansiyasini (Elzasda) tashkil qildi. Bu yerda am alga oshirilgan dala tajribalari asosida azot o ‘sim liklar hayotida eng m uhim , birinchi darajali oziqa elem enti ekanligi isb o tlandi. XIX asrning o ‘rtalaridan boshlab O vro'pa va A m riqoning ekin m aydonlarida chili selitrasining keng koMamda qoMlanila boshlanishi ham Bussengo g ‘oya- larining ishlab chiqarishga amaliy tadbig‘idir. Bussengo haqli ravishda yangi fan-agrokiniyoning asoschisi bo'lishi munikin edi. Lekin uning qonidagi «yetti o 'ic h a b bir kesish» odati tajribalar asosida oigan m a'lum otlarini keng om m aga tez yetib borishiga imkon bermadi. Akademik D .N . Pryanishnikovning iborasi bilan aytganda Bussengo fanda uchraydigan «klassik» va «rom antik» larning birinchi toifasiga m ansub edi. Yustius Libix-agrokimyo fanining asoschisi 1840-yilda olnioniyalik kimyogar olim Yustius Libixning «Kimyoning dehqonchilik va fiziologiyaga tadbig‘i» nom li kitobi nashr qilindi va ju d a katta tezlikda dunyo b o ‘ylab tarq ald i. U 1848-yilgacha 01- moniyada va Buyuk Britaniyada to 'rt m artadan, Am riqo ham da Faran- gistonda ikki m artadan va Daniya, Italiya, Polsha ham da Rusiyada bir m artadan nashr qilindi. 2 — A g ro k im y o 17
Kitobda oziqlanishning «chirindi nazariyasi» qattiq tanqid qilingan va o ‘sim liklarning m inerai oziqlanish nazariyasi ta ’riflangan bo‘lib, o ‘simliklarning m inerai oziqlanishiga doir qarashlarni tubdan o'zgari- shiga sabab b o ‘ladi. Libix yakka ziroatchilik (bitta maydonga muttasil bir xil ekin ekish) sharoitida tuproq unum dorligining pasayib borishi sabablarini ishonarli tarzda tushuntirib berdi va o ‘zining hosildorligini saqlash va ko‘tarish uchun tuproqlarni o 'g'itlash lozimligi haqidagi nazariyasini ilgari surdi. Bu nazariya tu p roq dan olingan barcha m inerai moddalarni tuproqqa qaytarib berish lozim ligiga asoslangan edi (D ehqonchilik fanidagi «qaytarib berish qonuni» ni eslang). Libix d e h q o n c h ilik d a m o d d a la r a y la n ish in i ongli rav ish d a boshqarish lozim ligini, chunki uning buzilishi tuproq unum dorligining pasayishiga olib kelishi haqidagi g'oyani birinchi bo‘lib dadil aytdi. Ilgari surilgan niazkur g ‘oyada azotli o ‘g‘itlarga e ’tibor bermaslik (Libix u davrda b archa o ‘sim liklar azotni havodan o ‘zlashtiradi, degan fikr tarafdori edi), g o ‘ngning o ‘rniga kuydirib kulini ishlatish, tuproqqa o'sim lik to m onidan olib chiqib ketiladigan barcha elem entlarni (shu jum ladan krem niy kabilarni hani) qaytarib berish, o ‘g‘itlarni faqatgina o ‘ta qiyin eriydigan shakllarda qoMlash (bu masalada u bir necha kimyoviy birikm alarni tavsiya ham qilgan) kabi noto‘g‘ri fikrlar ham rnavjud edi. Aytib o'tilgan kam chilik va nuqsonlar Libixning shogirdlari ham da muxoliflarining e ’tiroziga uchradi va tezda tuzatildi. Shu narsa diqqatga sazovorki, nuqsonlarning aksariyatini Libixning o ‘zi tuzatdi. Olimning shoshma-shosharligi kuchli m unozara va tanqidlarga uchragan boMsada, agrokimyo fanining tez su r’atlarda rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Libixning tavsiyasi asosida angliyaning Rotamsted stansiyasida 1843- yilda birinchi s u n ’iy m inerai o ‘g‘it-superfosfat (suyak talqonini sulfat kislota yordam ida ishlash yo‘li bilan) olindi. Keyinchalik, 1857-yilda Saksoniyaning Stasfurt shahri yaqinidan kaliy tuzlari koni topildi va 1861 -yilda uni qayta ishlab o ‘g‘it olish b o ‘yicha birinchi zavod ishga tushirildi. Lekin azotli o ‘g ‘itlar masalasi ancha vaqtgacha m uam m oligicha qolaverdi. Yarim asr davom ida Chili dunyo dehqonlarini azot bilan ta ’minladi (tabiiy Chili selitrasi bilan), lekin XIX asrning oxiriga kelib uning ham intihosi borligi sezilib qoldi. U zoq urinishlardan keyin Friy G aber birinchi m arta sintetik am m iakni hosil qildi. 1916-yilda m uhandis Karl Bosh birinchi sintetik am m iak zavodini ishga tushirdi.
Katta aham iyatga ega bo‘lganligi sababli har ikki ish ham x alq aro N obel m ukofotiga sazovor b o ‘ldi. K.A. Tim iryazev Libixning fanga q o ‘shgan xizm atlariga t o ‘g ‘ri baho berib: «Aham iyatini cheklashga b o ‘lgan har qanday u rin ish la rd an q at’i nazar, Libixning oziqa elem entlarini tuproqqa qaytarib berish haqidagi ta ’lim oti fanning eng buyuk yutuqlaridan bittasidir» degan edi. Shuning u c h u n ham Yustius Libix agrokim yo fanining asoschisi hisoblanadi. M ana shu davrdan boshlab agrokim yoviy ilmiy tad q iq o tlar keng ko'lam da yo‘lga q o ‘yila boshlandi. 1842-yilda nem is tadqiqotchilari V igm an va Polstroflar m in eral oziqlanish nazariyasini tasdiqlovchi tajribani amalga oshirdilar. U la r o'sim lik o ‘rniga platina sim qiyqimlari va kislota bilan yuvilgan q u m d a undirdilar ham da nihol tarkibidagi kul elem entlarining m iqdori u ru g ‘ tarkibidagiga teng b o ‘lishini aniqladilar va bu m uhitga q o ‘sh im c h a kul elem entlari va azot birikmalari kiritilm asa, nihollar tezda rivojla- nishdan to ‘xtab qolishini isbotladilar. 1846-yilda Salm Gorstm ar organik m oddalardan to ‘la to za lan g a n va aw aldan kuydirib, fosfor ham da azo t birikm alari qo‘shilgan q u m d a suli o ‘sim ligidan «risoladagiday» hosil yetishtirdi. U shuningdek, kul elem entlari alohida-alohida ishlatilganda hosildorlik sezilarli d a ra jad a kamayib ketishini ham ko‘rsatib berdi. Mineral oziqlanish masalalarini o ‘rganishda oziqa aralashm alarining (tayyorlash uchun oziqa elem entlarini tutgan tuzlar suvda e ritilad i) roli juda ham kattadir. 1859-yilda K nop to ‘la oziqa aralash m asini yaratdi va unda o ‘simliklar m e ’yorida o ‘sib rivojlanishi m um kin ligin i isbotladi. Hozirgi kungacha turli ek inlar uchun 100 dan o rtiq o ziq a aralashm alari tavsiya qilingan. XIX asrning ikkinchi yarmida Rusiyaning agrokimyo markaziga aylanishi Agrokimyo fanining rivojlanishiga Rusiyalik olim lar ham salm o qli hissa q o ‘shdilar. M.V. Lomonosov o ‘zining 1741 -yilda chop q iling an «О слоях земных» asarida birinchi b o ‘lib Rusiya qora tu p ro q la rin in g tadrijiy rivojlanishini, tuproqlarning kimyoviy va fizikaviy xossalarini ilmiy asosda talqin qildi. Uning ta ’biri bilan aytganda, qora tu p ro q la r uzoq vaqt m obaynida o ‘simlik va hayvon qoldiqlarining c h irish id a n hosil b o‘lgan m ahsuldir, hosil boMadigan chirindi esa o 'sim lik larn in g o ziq lan ish id a m uhim ah am iy atig a ega. Rusiyada o ‘sim liklarning oziqlanishi masalalarini ishlab chiqish va o ‘g‘itlarni ishlatish XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlariga to 'g'ri keladi. 0 ‘sha davrning ilg 'o r agronom lari va olim lari tuproq unum dorligini tiklash uchun g o ‘ng, konipostlar, kul, ohak va boshqa mahalliy o ‘g‘itlarni ishlatishga katta e ’tibor berdilar. M asalan, A.T. Bolotov «Об удобрении земель» asarida (1770) «o'sim liklar oziqa sifatida tuproqdan suvni va ayrim tu p ro q va mineral zarrachalarini oladi» deb yozgan edi. 1770-yilda M oskva universitetining professori M.I. Afonin birinchi agronomiya kursini tashkil qildi. Keyinroq I.M. Kom ov M .I. Afoninning ishlarini izchil davom ettirdi. U o ‘zining «О земледелии» (1789) nomli asarida dehqonchilik m asalalarini ilmiy asoslab berdi. A. Poshm an 1809-yilda nashr qilingan «Наставление о приготов л е н и и сухих и влаж ны х туков, служащих к удобрению пашен» m u h im ahamiyatga ega ekanligini va ular ko‘p m iqdorda go‘ng hamda o ‘sim liklar kulida bo'lishini t a ’kidlagan edi. Moskva universitetining yana bir professori M .G . Pavlov 1825- yilda birinchi b o ‘lib Rusiyada dehqonchilik bilim yurtini tashkil qildi va Butir xutorida o'quv xo‘jaligini tashkil qildi. U 1826-yilda «Земледе льч еская химия» deb nom langan asarini yozdi va unda dehqonchilik m asalalarini, birinchi navbatda o ‘g‘it (siderat) larning tuproq unum - dorligi va ekinlar hosildorligini oshirishdagi aham iyatini ancha keng tarzd a bayon qilib berdi. Ilmiy faoliyatining boshlanishida u Teyer nazariyasining Rusiyadagi ta rg ‘ibotchilaridan biri sifatida tanilgan bo'lsa, tezda bu nazariyaning nuqsonlarini anglab yetdi va uni ayovsiz tanqid qildi. Agrokimyoning undan keyingi rivojlanishi bevosita ulug‘ kimyogar- olim D.I. M endeleyevning nom i bilan bog‘liq. 1867— 1869-yillarda Rusiyaning Moskva, Peterburg, Simbirsk guberniyalarida bitta dasturga asoslangan jug‘rofiy tarm o q dala tajribalarini o'tkazdi (bu tajribalarda K.A. Timiryazev ham bevosita ishtirok etgan) va bunda o ‘g‘itlar bilan b ir qatorda tuproq va hosilning sifati ham ch u q u r analiz qilindi. Shuningdek, bu tajribadan olingan natijalar bu dunyoda birinchi marta m atem atikaviy usullar bilan tahlil qilinib, haqqoniy ilmiy m a’lumotlar e ’lon qilindi. U Peterburgdagi ayollarning Oliy kurslarida o ‘qigan m a’ruzalarida (1880) Yustius Libixning «T o‘la qaytarib berish» qonuniga qarshi c h iq d i.
D .I. M endeleyev qishloq xo‘jaligini rivoji bevosita kim yo va o ‘g‘it ishlab chiqarish sanoatining taraqqiyoti bilan bog'liqligini k o ‘rsatib berdi. Agrokimyo fanining nazariy asoslarini yaratishda K.A. T im irya- zevning fo tosin tez va o 'siin lik larn in g m ineral o z iq la n ish ig a d o ir m um toz ishlari katta ahamiyatga ega b o ‘ldi. U tajriba stansiyalari va vegetatsiya tajribalari uchun uychalar qurish agrokimyo fanining rivoji ucliun m uhim ligini ta’kidladi va bu n i am alda isbotlashga harakat qildi. U ning loyihasi asosida qurilgan ikkita «vegetatsiya uychalari» (1872 va 1876) hozirgi kunda ham o 'z in in g nom i bilan ataladigan M oskva qishloq x o ‘jalik Akademiyasida ishlab turibdi. X IX
asrn in g 1970—1 9 8 0 -y illa rd a n bo sh lab o ‘s im lik la r n in g oziqlanishi va o ‘g‘itlarni ishlatishga doir ilmiy tad q iq o d lar m a ’lum tizim asosida o'tkazila boshlandi. A .N . Engelgardt, P.A. K ostichev kabi olim larning ishlari ayniqsa katta aham iyatga ega b o ‘ldi. Professor A.N. Engelgardt, o 'z davrining dem okrat arbo bi-m ashh ur «Qishloqdan maktublar» va «D ehqonchilikning kimyoviy asoslari» ning muallifi m ineral o'g'itlar, go'ng, ohak, ko'kat o 'g 'itla rn i ishlatishning o tashin ta rg ‘ibotchisi edi. U X IX asrning 60-yillaridayoq Rusiya fosforit konlarini o'rgandi va b irin ch i m arta podzol tu p ro q larn in g ununidorligini oshirishda fosforit talq on i katta Samara berishini tajri- balar asosida isbotlab berdi. D .N . Pryanishnikov o‘zining o ‘sim liklarda azot m o d d alarin in g alm ashinuviga oid ishlari bilan fan m aydoniga kirib keldi. K eyinchalik bu m asalalarni rivojlantirib, o'sim liklarning amm iak va n itrat shaldidagi azot bilan oziqlanish nazariyalarini yaratdi. U hali su n ’iy am m iak sintez qilinm asdan ancha ilgari am m iakli azotli o ‘g‘itlarni ishlatish bo‘yicha tavsiyanomalar ishlab chiqdi. D .N . Pryanishnikov ustozi D .N . M endeleyevdan 57 yil keyin shu yo‘nalishdagi ishlarni davom ettirib, m am lakatning 300 ta m askanida 3800 dan ortiq dala tajribalarini o ‘tkazdi va o ‘g ‘itlar sobiq Sovet Ittifoqi tuproqlarida ham g'arb iy O vro'padagi kabi Samara berishini isbotlab berdi. M ana shu jug'rofiy tarm o q tajrib alarin in g m a te ria lla ri davlat m ahkam alariga mineral o‘g 'itla rn i ishlab chiqarishni rejalashtirishga va o ‘g 'it sanoatini rivojlantirishga im kon berdi. D .N . Pryanishnikov o‘zining 1927-yilda e ’lon qilingan «M altus va Rusiya» asarida fandagi reaksion oqim larga keskin zarba berd i va m am lakat aholisi har 50 yilda ikki baravar o'sib turgan c h o g ‘d a ham agrokim yo, dehqonchilik ham da o ‘simlikshunoslik fanlarining yutuqlari asosida oziq-ovqat m ahsulotlari yanada tez sur’atlar bilan ko‘payib borishini isbotladi. D .N . Pryanishnikov ak ad em ik V.R. Vilyams tom onidan ilgari surilgan dehqonchilikning « 0 ‘t-dalali» tizimiga qarshi chiqdi. Bu tizim m am lakatda don yalpi hosilini keskin kamaytirib yuborishini uqtirdi va vaqt uning haqligini isbotladi. U almashlab ekishni to ‘g‘ri tashkil qilish bilan bir qatorda o ‘g ‘itlard an unumli foydalanish aholini oziq- ovqat m ahsulotlari bilan to ‘la t a ’minlashning asosi ekanligini doimiy tarzda ta ’kidlar edi. Shuningdek, qator oralariga ishlov beriladigan ekinlarni yetishtirish va u larg a m ineral o ‘g litla rn i q o ‘llash (ayniqsa 0 ‘rta O siyoning sug‘oriladigan m aydonlarida) « aw al bitta boshoq o ‘sgan yerda uchta boshoq yetishtirish im konini berishini» ta ’kidladi, qaysiki, bu regionda dehqonchilikni yanada tezroq rivojlanishiga turtki b o ‘ldi. D .N . P ryanishn iko v to m o n id a n yozilgan, «Agrokimyo» deb nom langan fundam ental asar qayta-qayta nashr qilindi. Uning 400 dan ortiq ilmiy ishlari nashr qilingan bo‘lib, aksariyati jahon miqyosida e ’tiro f etilgan. P.S. Kossovich 1897-yilda o'sim liklar ammiak shaklidagi azotni t o ‘g ‘rid a n -to ‘g‘ri nitrat holatiga o ‘tmasdan ham, o ‘zlashtira olishini isbotladi, bu o ‘z navbatida D .N . Pryanishnikov nazariyasining to‘g‘rili- gini k o ‘rsatdi. Bundan tashqari, P.S. Kossovich tabiat va xo'jaliklarda xlor va oltingugurtning aylanishi (o ‘rami) ni va ildiz ajratmalarini o ‘rganish borasida ham q a to r muvaffaqiyatli tadqiqotlarni amalga oshirdi.
K.K. Gedroys o'zining ijodiy faoliyatini tuproqlarning singdirish qobiliyatini o ‘rganishga q aratd i, ularning turlarini aniqladi va bosh- qarish qonuniyatlarini ko‘rsatib berdi. 1911 -yilda tuproqlarning potensial nordonligini kashf qildi va bu bilan tuproqlarni ohaklashning nazariy asosini yaratdi. Shuningdek, sh o 'rto b larn i kimyoviy m elioratsiyalash borasidagi m um toz ishlar ham un ing qalam iga mansubdir. Keyinchalik l.S. Shulov (m ikroelem entlar bo'yicha) D.A. Sabinin va A.A. Shm uk ildizning sin tezlash qobiliyati b o 'y ich a bir qator ta d q iq o tla rn i am alga o s h irib , agrokim yo fan ining rivojlanishiga o ‘zlarining m unosib hissalarini q o ‘shdilar. Rusiya agrokimyo fanining rivojlanishida qishloq xo‘jalik oliy o ‘quv yurtlari, D .N . Pryanishnikov nom idagi o 'g 'it va agrotuproqshunoslik
in stitu ti, 0 ‘g‘itlar va insek to fu n gitsid lar b o 'y ic h a ilm iy -tad q iq o d instituti olimlarining hissasi ham kattadir. Download 5.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling