0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
Download 5.63 Mb. Pdf ko'rish
|
|
z 1 t CO 1 CN^ I fN 1 i in
1
o "
40 CO 1 3 ,6 OO «n 28,2 sO 00 o 7 ,5 1 4, 3 O zi q a ra la s h m a m u a ll if i K n o p G e lr ig e l P ry a n is h n ik o v B e lo u s o v S in s a d z e T o tt in g e y m X o g la n d U o ll e s X yui
tt C h e s n o k o v P u d e ls k iy
0 ‘simlikka birgina azotning o ‘zi H N 0 3, N H 4N 0 3, K N 0 3, N a N 0 3, C a ( N 0 3)2, (N H 4)2S 0 4, va N H 4C1 sh a k lla rid a berilishi m u m k in . ßularnin g ichida K N 0 3, C a ( N 0 3) 2 va N H 4N 0 3 sezilarli d arajad a ustunlikka ega. O 'sim liklarning o ‘sishi jaray o n ida n itra t kislota tuzlari oziq a ra - lashm a m uhitini ishqoriylashtirsa, am m oniyli tuzlar nordonlashtiradi. Faqat N H 4N 0 3 gina kuchsiz n o rd o n lash tirish xususiyatiga ega. Oziq aralashm alar uchun tuz tanlashda ularning yuqorida aytilgan xususiyatlari va o ‘sim liklarning ularga m u n o sab ati hisobga olinishi shart.
Fosforli tuzlarning xususiyatlari ularning tarkibiga kiruvchi k atio n - larga bog'liq b o iib , N H 4, K, N a, C a va M g tuzlari ham da s o f H 3P 0 4 holatida ishlatish m um kin. Fosfat kislota tarkibidagi b itta vodorod o 'rn in i kation egallashidan hosil b o ‘ladigan tuzlar n o rd o n reaksiyaga, ikki yoki uchta vodorod o 'rn in i kation egallashidan hosil bo ‘lgan tuzlar esa kuchli ishqoriy reaksiyaga ega. Kislota tarkibidagi ikkita vodorod o ‘rnini C a, egallagan tu z la r suvda qiyin eriydi. D .N . Pryanishnikov oziq aralashm asi tarkibiga kuchsiz ishqoriy tuz — C a H P 0 4 va kuchsiz nord o n tuz — N H 4N 0 3 kiritilgan. Bu ikki tuzning o'zaro ta’siri aralashm ada barqaror kuchsiz n o rd o n m uhit (pH 6,5—5,8) ni yuzaga keltiradi. 0 ‘sim liklar ildizi to m o n id an N H 4+ yutilgach, m uhitda erkin holatda qoladigan N 0 3 kalsiy fosfatning erishi uchun qulay sharoit yaratadi. Oziq aralashm alar m uhitining nordonlashib ketishining oldini olish u c h u n b a ’zi suvda juda qiyin eriydigan fosforli tuzlardan ham foydalaniladi. Kaliy oziq aralashm alarda n itra t, sulfat, xlorid va k am d an -k am hollarda karbonat tuzlari shaklida ishlatiladi. X lor anioni k o ‘p ch ilik o'sim liklarga salbiy t a ’sir ko‘rsatishi, k a rb o n a tla r aralashm a n o rd o n - ligini kuchaytirishi bois kaliy asosan n itra tla r va sulfatlar shaklida qo'llaniladi. Oziq aralashm alarda kalsiyning asosan nitratlari va fosfatlaridan foydalanish tavsiya etiladi. B a’zan g ip s—C a S 0 4 2 H 20 d a n h a m foydalanishga to ‘g ‘ri keladi (Pryanishnikov, C hirikov, Kossovich oziq aralashmalari). Magniyni M g S 0 4- 7 H 20 yoki m agniy n itra t shaklida q o ‘llagan m a’qul.
Oltingugurt yuqorida aytib o ‘tilgan tuzlarning aksariyatini tarkibiga kirgani bois alohida tuz sifatida qo'llanilm aydi. Oziq aralashm alar tayyorlashda eng nozik m asala-Fe masalasidir. Tem irni F e P 0 4, F e ,( P 0 4)2, Fe2 (S 0 4)3, F e S 0 4 • FeC l3, C6H 50 7 Fe (ternir lim onit) va M or tuzi — F e S 0 4 (N H 4)2S 0 4 • 6H 20 shakllarda ishlatish tavsiya etilgan. Lekin aytib o 'tilg an oson eriydigan tuzlarning ko‘pchiligi eritm ada ternir fosfatlarni hosil qilib, cho ‘kmaga tushib qoladi va o'sim liklarda xloroz alom atlari yuzaga keladi. Keyigi paytda buning oldini olish uchun xelatlar — tem irning etilendiam intetrasirka kislotali tuzi — Fe—ED TA va gidrooksietilendiam intetrasirka kislotali tu z i—F e — N ED TA lardan foydalanilm oqda. M ikroelem entlar oziq aralashmalarga ko ‘proq sulfat, xlorid, nitrat tuzlari shaklida, M n va B — 0,1 —1,0; Cu va M o — 0,01—0,1; Z n — 0,02—0,2 mg dozada 1 kg qum yoki 1 1 eritm aga qo‘shiladi. Xogland va Snayder tom onidan tavsiya etilgan m ikroelem entlar omixtasi — «A— Z» deb nom lanadi va 1 1 eritm a yoki qumga 1,5 ml miqdorda aralashtiriladi. Lekin m ikroelem entlarni qoilash dozalari to ‘g‘risidagi m uam m o shu kungacha uzil-kesil hal etilmagan. 3. Oziq aralashm alarning m uhiti (pH) butun am al davri davomida talab darajasida saqlanishi lozim. Aralashmalarning boshlang‘ich pH i tuz tarkibiga kirgan an ion va kationlarning xossalariga b o g iiq d ir. Masalan, Gelrigel oziq aralashmasi pHining 3,6 ga teng b o iish i unda nordon m u hitn i yuzaga keltiruvchi K H 2P 0 4 va F eC l3 tuzlarining mavjudligi bilan izohlanadi. Ekinlarni yetishtirish paytida oziq aralashm a pH ining o'zgarishiga tuzlarning fiziologik reaksiyasi(kation va anionlarning ildiz tom onidan bir xilda o'zlash tirilm aslig i natijasida kelib chiqadi) kuchli ta ’sir ko'rsatadi. T uzlar fiziologik reaksiyasining o'zgarishi birinchi navbatda azotli tuzlar shakliga bog‘liq, o'sim liklar azotni boshqa elem entlarga nisbatan ko‘p m iqdorda o'zlashtiradi. Agar azot m uhitga amm oniyli tuz shaklida kiritilsa, pH nordon- lashadi, nitratli tuz shaklida kiritilsa ishqoriylashadi. M asalan, G elrigel va K nop oziq aralashm alarida C a ( N 0 3)2 — fiziologik ishqoriy va K H 2P 0 4 — gidrolitik nordon tuzlar olingan. C hunki o ‘sim liklarning faoliyati natijasida fiziologik ishqoriy m uhit yuzaga keladi va tez orada aralashmaning pH i 7,05 — 7,23 (m o'tadilga yaqin)ga tenglashib qoladi. Xogland — Snayders oziq aralashm asining boshlang'ich nordonligi 5,5—5,6 ga teng, chunki K N 2P 0 4 — kimyoviy jihatdan nordon, nitratlar esa fiziologik ishqoriy tuzlardir. Oziqlanish jarayonida ular tarkibidagi N O ,” o ‘sim liklar tom onidan K+ va C a 2+ ga n isb a ta rt te z y u tila d i va a ra la s h m a a s ta -s e k in ishqoriylashib boradi. Kuchli kislotalarning am m oniyli tuzlari h a m fiziologik nordon hisoblanadi, chunki ularning tarkibidan o ‘sim liklar am m oniy kation- larini tezroq o'zlashtirib, H + ni ajratishi hisobiga m uhit nordonlashib boradi. O 'sim liklar uchun p H ning chegarasi shartli hisoblanib, ularning ayrimlari am m oniyli tuzlar bilan oziqlantirilganda ishqoriy, nitratli tuzlar bilan oziqlantirilganda esa nordon m u h itn i talab qiladi. Oziq aralashmalarning reaksiyasiga aralashm aning buferlik qobiliyati kuchli ta ’sir k o ‘rsatadi. Agar eritm a bufer tiziiniga ega b o'lm asa, m uhit reaksiyasining barqarorligi susayadi. Aralashm alarda bufer, o d a tta , fosfatlar bajaradi. M asalan, Pryanishnikov oziq aralashm asida bufer tizimi vazifasini N H 4N 0 3 C a H P 0 4-2H20 o'taydi. B u n d a N H 4N 0 3 n a m o y o n q ila d ig a n f iz io lo g ik n o r d o n lik C a H P 0 .-2 H ,0 tom onidan kuchsizlantiriladi. 4 2
Oziq a ra lash m a la r k o n sen tratsiyasi o ‘sim lik lar to m o n id a n elem entlarning yutilishiga kuchli ta ’sir k o ‘rsatad i. A ralashm aning konsentratsiyasi past b o ‘lsa, oziq m oddalarning yetishmasligi oqibatida o'sim liklar sekin rivojlanadi. Tuzlar konsentratsiyasining ortib borishi bilan elem entlarning o'sim liklar tom onidan o'zlashtirilishi ham kuchayadi, lekin juda yuqori konsentratsiya ildiz tom onidan suvning yutilishiga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi va o'sim liklarning nobud bo'lishiga sabab bo'lad i. Oziq aralashm alarning u yoki bu turini tanlash da o'sim liklarning oziq elem entlar va ularning konsentratsiyasiga b o ig a n talabi hisobga olinishi lozim. Ko‘p hollarda oziq aralashm alarning konsentratsiyasi milliekviva- lentlarda (m-ekv/1) ifodalanadi. Eng past konsentratsiya (2 m ekv/1) Pryanishnikov va G elrigel oziq aralashm alariga, eng yuqori konsent ratsiya (100 m-ekv/1) esa Tottingeym va Shayv oziq aralashm alariga xosdir.
O datda, suvli m uhitda past konsentratsiyali, qum li m uhitda esa y u q o ri k o n s e n tra ts iy a li o z iq a ra la s h m a la r q o 'lla n ila d i. Bir xil konsentratsiyali oziq aralashm alardan o'sim liklar suvli m uhitda qum li muhitdagiga nisbatan ko'proq oziq elem entlarni o'zlashtiradi (125- jadval).
Bodring tom onidan qumli va suvli m uhit tajribalarida oziq elementiarning o ‘zlashtirilishi M uhit Oziq araiashm a konsentrasiyasi, mmol/I
0 ‘simlik tom onidan o ‘zlashtirilgan oziq elem entlar, mg N P A
K 20 Q um li
3,0 6,9
1,7 4,1
Suvli 3,4
84,0 25,1
61,2 Q um li
7,7 22,4
5,4 12,6
Suvli 6,9
114,2 31,1
115,1 Q um li
15,3 59,7
15,5 43,5
Suvli 14,9
117,1 31,6
126,3 5.
Oziq a ra la sh m a la r tarkibidagi o ziq elem entiarning nisbati o'sim liklarning o ‘sishi va rivojlanishiga sezilarli ta ’sir ko'rsatadi. H ar bir ekin turi rivojlanishning turli davrlarida turli nisbatdagi oziq elem entlarni talab qiladi. Shuning u ch u n ham o'sim liklar rivojlanishining turli davrlarida elem entlar nisbatini tabaqalashtirib berish lozim. 0 ‘simlik organiz- mining m e’yorida faoliyat ko‘rsatishi uch u n oziq aralashm asida bir va ikki valentli katio nlar muvozanatga keltirilgan bo ‘lishi kerak. Faqat bitta oziq elem entini tutgan tuz eritm asida o'sim liklar juda sekin rivojlanadi. lo n la r alohida olinganda o ‘simlikka nobud qilarli darajada ta ’sir qiladi, tuzlar aralashm asida esa ularning zararli ta ’siri qirqiladi. Bu hodisa io n la r antagonizm i deb yuritiladi. A ralashm alarda kalsiy asosiy an tagonist hisoblanadi. Oziq aralashm ada kalsiy konsen- tratsiyasi y etarli b o 'lsa , o 'sim lik lar e ritm a n in g n ord o n m uhitiga chidamli bo'ladi. Kaliy va kalsiy, fosfat ham da sulfatlarning muayyan konsent- ratsiyalarida ion lar sinergizmi deb nom lanadigan hodisa kuzatiladi, bunda bir ionning o ‘zlashtirilishi ikkinchi ion ishtirokida tezlashadi. Tabiiy ichim lik suvlar (daryo, ko‘l, hovuz va quduqlarning suvlari) m o'tadil tupro qlarn ing eritm alari kabi fiziologik jihatdan m uvoza- natlashgandir. Distillangan suv faqatgina
ni tutgani sababli o'sim liklarni uzoq m uddat sug‘orish uchun yaramaydi.
M uvozanatlashtirilgan oziq aralashm alar tark ib id a g i kation va anionlarning yig‘indi konsentratsiyalari taxm inan 30 m m o l/1 ni tashkil qilishi kerak. Oziq aralashmasida C a va M g ning b o iish i o ‘sim lik ildiz tizimining m e ’yorida faoliyat ko‘rsatishi uchun zarurdir. Oziq elem entlar konsentratsiyasi, odatda, N : P 2O s : K 20 nisbatda, mg/1 birlikda ifodalanadi. 1 m-ekv N = 14 mg; 1 m-ekv P2O s = 23,7 mg va 1 m-ekv K20 = 47,1 mg ekanligini e ’tiborga olin sa, 126-jadvaldagi natijalar kelib chiqadi. Suvli m uhit tajribalarida oziq elem entlarni o 'sim lik lar tom onidan o ‘zlashtirilish koefFitsienti masalasi qo ‘yilm aydi, ch u n k i aralashm ada ularning barchasi o ‘sim liklar to m o n id an oson o ‘zlashtiriladigan shakl- dadir (agar cho'km aga tushm agan b o ‘lsa). Qum li m uhitda esa fosfor va kaliy azotga n isb atan birm uncha qiyin o ‘zlashtiriladi. Q attiq substratda ekinlar yetishtirishda eritmalar konsentratsiyasi suvli muhitdagiga nisbatan bir n e c h a bor oshiriladi va tarkibidagi elerrentlarning nisbatiga ham tegishlicha tuzatishlar kiritiladi. QUM LI VA SUVLI M UHITDA TAJRIBALAR 0 ‘TKAZISH TEXNIKASI. QUM LI M U H IT Qum li m uhitda tajribalar o'tkazish uchun quyidagi material va asbob an jo m lar talab etiladi: kvars q u m , k im y o v iy to za tuzlar, texnokimyoviy va analitik tarozilar, vegetatsiya idishlari, drenaj uchun 3—4 sm diametrli shag‘al yoki shisha siniqlari, shisha naylar, doka, sirlangan tog'ora, urug‘lar, urug‘larni undirib olish u c h u n kyuvetalar va term ostat, o ic h o v silindrlari, pipetkalar, qisqich, sinch (karkas), qog‘oz xaltachalar. Q um li m uhitda tajribalar o ‘tkazish texnikasi tup ro q li m uhitda o'tkaziladigan tajribalarga o ‘xshash. Qumni tayyorlash. Qumli m uhit tajribalarida substrat vazifasini zarrachalarining diam etri 0,2—0,4 m m , t o i a nam sig‘imi 25% b o ig an kvars qum bajaradi. Q um ning nam sig'im i 26% dan oshib ketsa, yoki ju d a m ayda qum ishlatilsa, idishning quyi qism ida anaerob sharoit yuzaga keladi va natijada o ‘simlikning ildiz tizimi yaxshi rivojlanm aydi. C hinni yoki oyna zavodlarida ishlatiladigan qum lar tajriba talablariga to ‘la javob beradi.
Ay
rim oz iq a ra la sh m a la r ta rk ib id a g i as o si y
o z iq e le m e n tl a rn in g
do za
va
n is b a tl a ri (N + P 20 5 + K 20 = 1 0 0 % de b o li n g a n va C a O , M gO va SO , la r miq do ri sh u y ig 'i n d ig a n is b a ta n h is o b la n g a n ) £
9
9 О o ' 00 4 .0 77 ,5 6 0 ,4 1 8 ,5 8 5 ,8 8 0 ,6 © ON
,9 M gO 13 ,2 8 ,0 o_ QO 2 ,0 18,0 3 0 ,3 ON ОС 15, 6 1 0,9 3 ,0 C a O 5 5 .0 6 7 ,4 6 7 ,4 4 1 ,6 5 8 ,5 4 1 ,8 1 9 ,4 13 ,7 4 7 ,7 5 0 ,3 6,1 О 4 5 ,5 3 7 ,8 3 7 ,8 3 9 ,3 50,1 3 1 ,8 5 4 ,5 1 5 ,6 3 9 .9 5 0 ,4 6 5 ,7 о " дГ Y M 2 8 ,4 2 8 ,4 3 9 ,7 3 4 ,7 Г~-"
Tl* 1 6 ,4 6 ,2 2 4 ,3 1 9 ,0 1 4 ,6 z
3, 1 3 3 ,8 3 3 ,8 CM
1П
1Л
f t ,
r- -
ГМ
|
