0‘zbekist0n respublikasi xalq ta’liml vazirligi

mashq. Uyga topshiriq. Bolalarga bag‘ishlangan teleko‘rsatuv- larning biriga maktub yozing. Unda ishlatilgan undosh tovushlarga izoh berishga hozirlaning.


165

154. 
     dars. QO‘SH VA QATOR UNDOSHLAR TALAFFUZI I1AM DA 1MLOSI
     

Takrorlash uchun savollar

9 1. Undoshlar so‘zlaming qayerida yonma-yon kelishi mumkin?

• 
  2. Ulla, qattiq so‘zlari tarkibida kelayotgan qo‘sh undoshlardan bin tushib qolsa, ma’noda qanday o‘zgarish sodir boiadi?
  

3. 
   Zulm, amr, dastyor so‘zlarining aytilishi va imlosini tushuntiring.
   

467. 
     mashq. So‘zlarni o‘qing. Bir xil undoshlarning yonma-yon kelishiga e’tibor bering. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
     

Illat, barra, varrak, diqqat, dakki, himmat, qissa, quwat, qulluq, tavakkal, tizza, varrak.

467. 
     mashq. Quyidagi so‘zlar ishtirokida gaplar tuzing.
     

Haqqoniyat, rassom, allakim.

467. 
     mashq. Quyidagi so‘/lar tarkibida kelayotgan undoshlarga diqqat qiling, ularning aytilishi va imlosini tushuntiring.
     

Aks-sado, amr-farmon, jabr-zulm, jahd, sarv, xaij qilmoq, elektr, qulf, hukm.

467. 
     mashq. Uyga topshiriq. Qator undoshlar ishtirok etgan so‘zlarga misollar yozing.
     

154. 
     dars. BO‘G‘IN KO‘CHIRISH QOIDALARI. TOVUSHLARNING ORTTIRILISHI VA TUSHIB QOLISHI
     

Takrorlash uchun savollar

9 1. Bo‘g‘in deb nimaga aytiladi?

• 
  2. Ochiq bo‘g‘in nima?
  

3. 
   Yopiq bo‘g‘inga misollar keltiring.
   
4. 
   Tovush tushishi qanday so‘zlarda sodir boiadi?
   
5. 
   Qaysi so‘zlarda tovush orttirilishi hodisasi kuzatiladi?
   

166

	1			K E N T
2 3

3. 
   d a r s da test ustida ishlanadi.
   
4. 
   darsda nazorat diktanti o‘tkaziladi.
   

167



LEKSIKOLOGIYA

154. 
     dars. LEKSIKOLOGIYA HAQIDA SUHBAT
     

1. 
   topshiriq. Matnni o‘qing. Ma’nosini aytib bering.
   

Tilimiz nihoyatda boy va r^ng-barang. Bir tushunchani turfa so‘zlar vositasida ifodalash bilan birga, o‘zingizning turli xil munosabatingizni ham ifodalashingiz mumkin. Ma sa lan: jilmaymoq, miyig'ida kulmoq, kulmoq, tabassum qilmoq, xaxolamoq, qah-qah otmoq, tirjaymoq, ishshaymoq kabi o‘ndan ortiq so‘zlar orqali kulish holatini ifodalaysiz va shu bilan birga kulayotgan shaxsga o‘zingizning ijobiy yoki salbiy bahongizni berasiz.

Musiqa asboblari, masalan, dutomi olaylik. Dutor o‘zidan turli-tuman ovoz chiqarish imkoniyatiga ega, lekin undan hamma har xil foydalanadi.

Agar ustasining qo‘liga tushsa, u shunday sayraydiki, yurakni sei qiladi. So‘z ham shunday. Uni qanday jilolantirish, qanday sayratish so‘zlovchi mahoratiga bogiiq. Siz so‘zlardan mahoratli foydalanishni o‘rganing.

Leksikologiya yunoncha lexikos - «lug‘at», logos-«ta’limot» so‘zlaridan olingan boiib, so‘z haqidagi, to‘g‘rirog‘i, so‘z ma’nolari haqidagi ta’limotdir.

*475-mashq. Tuyuqni o‘qing, yoz so‘zlarining qanday ma’nolarda kelayotganini tushuntiring. Har biriga bittadan gap tuzing.

Taqdimi qo‘ling bilan yoz, Mehring bilan qishni qilgin yoz, Erkinlikning osmonida uch, Maqsad sari qanotingni yoz.

(Hamid Nuriy)

476. 
     mashq. Nuqtalar o‘miga qavs ichida berilgan so‘zlardan mosini qo‘yib ko‘chiring. Nima uchun aynan shu so‘zni tanlaganingizni izohlang.
     

1. 
   Uning dastxati ... (chiroyli, go‘zal, suluv) ekan. 2. Bu elda har qanday dushmanga yuzlasha oladigan ... (qahramon, jasur, botir) xalq yashaydi. 3. Shahrimizda birin-ketin... (buyuk, katta) binolar qad ko‘tarmoqda.
   

168

476. 
     mashq. Quyidagi so‘z birikmalari yordamida gaplar tuzing, ma’nolarini tushuntiring.
     

Ko‘chaning boshi, kelinchak bahor, kumush qish, poiat iroda.

Savol va topshiriqlar

9 1. Leksikologiya deb tilshunoslikning qanday boiimiga aytiladi?

• 
  2. Yemoq so‘zi o‘mida qanday so‘zlarni qoilash mumkin? Ular o‘rtasida qanday ma’no farqi borligini ayting.
  

3.. Yosh so‘zi qanday ma’nolarni bildiradi? Наг bir ma’nosini gap ichida keltirib asoslang.

/478-mashq. Uyga topshiriq. «Yurtimizda yuz berayotgan o‘zgarishlar» mavzusida mulohazalaringizni yozing.

154. 
     dars. SO‘ZNIlNG ATASH MA’NOSI
     

1. 
   topshiriq. Quyidagi so‘zlaming borliqdagi nimalami bildirishini ayting. Gul, daftar, o‘rik, piyoz, qor.
   
2. 
   topshiriq. Hayvonlarni bildiruvchi o‘nta so‘z yozing. Bu so'zlaming bir- biridan qanday hayvonni bildirishiga ko‘ra farqlanayotganini ayting.
   

So‘zlarning borliqdagi qanday narsa-hodisalar, belgi- ^N xususiyatlar, harakat-holatlarni bildirishi uning atash ma’nosi sanaladi.





CS^Faqat mustaqil so‘zlargina atash ma’nosiga ega bo‘ladi. Olmoshlar bundan mustasno. Ular atash ma’nosiga ega bo‘lgan so‘zlarga ishora qiladi.


479-mashq. Gapning mazmunidan kelib chiqib, nuqtalar o‘rniga mos keladigan so‘zlarni qo‘yib ko‘chiring.

Namuna: Shoshilayotgan odam... yuradi. -Shoshilayotgan odam tez yuradi.

1. 
   ... manzarani ko‘rib ko‘z quvnaydi. 2. Sumalak - xushxo‘r va tansiq .... («O'zbek taomlari»dan) 3. Qadim zamonda Chin mamlakatida bir ulug‘ xoqon ... ekan. (Navoiy)
   

480-mashq. Rasmdagi tasvirga asoslanib «Stadionda» mavzusida og‘zaki hikoya tuzing. Hikoyadagi so‘zlarning atash ma’nolarini ayting.





Tayanch so‘zlar: to‘p, fútbol, sport, kurash, musobaqa, shaxmat, jamoa, o‘ynamoq, sog‘lom, o‘smoq, yugurmoq, tepmoq, e’tibor bermoq, rivojlanmoq, tomosha qilmoq

481. 
     mashq. Quyida berilayotgan so‘zlarning atash ma’nolariní izohlang.
     

Yugurmoq, bino, kollej, yashil, beshinchi, kutmoq, baland, uchta, qalam, javob bermoq, chiroyli, sakramoq, sakkiz, ikki, quvnoq, aytmoq, o‘n ikki, deraza, o‘ntacha.

Savol va topshiríqlar

9 1. Atash ma’nosi deb qanday ma’noga aytiladi?

• 
  2. Qanday so‘zlar atash ma’nosiga ega?
  

3. Oltita mustaqil so‘z yozib, ulaming atash ma’nolarini ayting.

481. 
     mashqJ Uyga topshiriq. Beshta gap tuzing. Har bir gapda narsa-hodisa, belgi-xususiyat hamda harakat-holatlarni ifodalovchi so‘zlar ishtirok etsin.
     

. 170



160-dars. BIR MA’NOLI VA KO‘P MA’NOLI SO‘ZLAR


Topshiriq. Quyidagi birikmalarda bosh so‘zining ma’nolarini ayting. Xat boshi, jo'ra boshi, boshi og'rimoq, bosh mutaxassis, bosh harf.

f \

fu So‘zlar bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlarga boiinadi.

0‘n, Toshkent, Mirzacho‘l singari aniq bir ma’noni ifodalash

uchun qoilanilgan so‘zlar bir ma’noli so‘zlar sanaladi.

Nutqiy jarayonda ikki va undan ortiq ma’noda qo‘llanuvchi

so‘zIarga ko‘p ma’noli so‘zlar deyiladi.

481. 
     mashq.^Ko‘p ma’noli so‘zlarning ma’nosini izohlang.
     

1.0‘zbekistonning Davlat tili-o‘zbek tilidir. 2. Razvedkachilarga «til» tutib kelish topshirilgan edi. 3. Shoir boshini birdan ko‘tardi. (Oybek) 4. Ochilgan paxtani bir boshdan teringlar.

*484-mashq; Avval bir ma’noli, keyin esa ko‘p ma’noli so‘zlarni ko‘chiring. Ko‘p ma’noli so‘zlarning har bir ma’nosi asosida gap tuzing.

Og‘iz, geografiya, geometriya, qo‘l, oyoq, maktab, bo‘g‘in, tom, o‘tmas, dasturxon, oshxona, kitob, non, iflos.

485. 
     mashq. Quyidagi birikmalardagi ko‘p ma’noli so‘zni toping, qanday ma’no ifodalayotganini izohlang.
     

Iliq munosabat, qalb izhori, chuqur tekshirmoq, xira odam, istiqbol yo‘li, sovuq xabar.

Savol va topshiriqlar

9 1. Qanday so‘zlarga bir ma’noli so‘zlar deyiladi?

2. 
   Qanday so‘zlarga ko‘p ma’noli so‘zlar deyiladi?
   
3. 
   Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlarga misol keltiring.
   

485. 
     mashq/ Uyga topshiriq. «0‘zbek tilining izohli lug‘ati»dan peshana, burun, og‘iz, tish, quloq, yuz« bel so‘zlarining ma’no turlarini aniqlang. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
     

171



161-darsj SO‘ZNING 0‘Z VA KO‘CHMA MA’NOLARI

1. 
   topshiriq. Ko‘z, oltin, ternir, quloq, og‘iz so‘zlarini eshitganingizda, eng awalo, nimalar ko‘z oldingizga keladi?
   
2. 
   topshiriq. Quyida berilgan birikmalar tarkibida kelgan ko‘z, oltin, ternir, quloq so‘zlarining qaysi ma’noda kelganini ayting.
   

Derazaning ko⁽zi, buloq ko⁽zi, ishning ko‘zi, oltin bosh, oltin kuz, qozonning qulog% ternir intizom.

So‘zlarning nutq jarayoniga bog‘liq boMmagân atash * ma’nosi o‘z ma’no sanaladi.

So‘zning nutqda boshqa so‘zlarga bogManib hosil qiladigan yondosh ma’nosi ko‘chma ma’no hisoblanadi. Ma salan: OdamningqulogH- o‘z ma’noda, qozonning qulogH- ko‘chma ma’noda.


Kg³ 0‘z va ko‘chma ma’no birikib ko‘p ma’noli so‘zni hosil qiladi!

i _

485. 
     mashq. Gaplarni o‘qing. So‘zlaming qaysi ma’noda qo‘llanganligini aniqlab, o‘zlar¡ bog‘langan so‘zlar bilan birgalikda o‘z ma’no va ko‘chma ma’no sarlavhasi ostida ikki ustunga ajratib yozing.
     

1. Osmon uzoq, yer qattiq. (Maqol) 2. Qattiq ovoz eshitildi. 3.Uy supurilgan, toza. 4. Do‘stimning qalbi pok, toza.

3. 
   488-mashq. Gul, shirin, issiq so‘zlarining har biriga ikkitadan gap tuzing. 1-gapda o‘z ma’nosida, 2-gapda ko‘chma ma’noda kelsin.
   

48^-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi zarur so‘zlarni qo‘ying. Ma’nosini izohlang.

1. 
   Yo‘ldoshboy soy ... pastga tomon qiyalab yurdi. (Habib No ‘mon)
   
2. 
   Farzandlari yo‘q, haligacha ... zor ular. 3. Eshitgan ... nima deydi.
   

4. 
   Ishning... bilishini qarang-a. (Ch. Aytmatov) (Timoqqa, yoqasidan, quloq, ko‘zini).
   

*490-mashq. a) quyidagi so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llanishini ko‘rsatuvchi gaplar tuzing; b) ular o‘rtasidagi ma’no tafovutiga e’tibor bering.

Yer, maktab, qosh, ko‘z, etak.

Savol va topshiríqlar

9 1. So‘zning o‘z ma’nosi deganda nimani tushunasiz?

• 
  2. Ko‘chma ma’no deb qanday ma’noga aytiladi?
  

3. 
   Tosh so‘zining o‘z va ko‘chma ma’nosini aniqlang.
   

491-mashq. Uyga topshiriq. Quyida berilgan so‘zlar qavs ichidagi so‘zlar bilan birikib qanday ma’no anglatishini tushuntiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing.

Qattiq (yong‘oq, sovuq, uyqu), yumshoq (non, ovoz, tovush, suv), olmoq (majburiyat, asir, ketmon), ochmoq (yoi, oyna, o‘t).

162-163-dar si arda yozma ish va uning tahlili o‘tkaziladi.

164. 
     dars. SHAKLDOSH SO‘ZLAR
     

Topshiriq. Quyida berilgan so‘zlaming atash ma’nolarini ayting va ulami gap ichida keltiring.

Tut, yut, oq, yot, et, uch.

? Aytilishi va yozilishi bir xil bo‘lib, turli atash ma’nolarini bildirgan so‘zlarga shakldosh soplar deyüadi.

I _ __ 5 — - — . ___

I Ißi³ Shakldosh soplar bir qarashda ko‘p ma’noli so‘zlarga ¡ o‘\shab ketadi. Ularni bir-biridan farqlash kerak. Ko‘p ma’noli j I so‘zlar bir so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolarida qo‘llashdan ¡ hosil boMadi. Shakldosh soplar esa shakli o‘\shash ikki va i undan ortiq so‘zlardir.


*492-mashq. Tuyuqni o‘qing. Shakldosh so‘zlarni aniqlab, ma’nosini tushuntiring. Bu she’rdan o‘zingizga qanday xulosa chiqarganingizni ayting.

Yoshliging g‘animat, bolam, o‘sib, un,

Chiqarma behuda sado hamda un.

Ko‘r, quyosh tig‘ida va tegirmonda Ezilib so‘ng aziz bo‘ldi bug‘doy-un.

(A. Abdumalikov)


173



493-mashq. Gaplarni o‘qing. Shakldosh so‘zlarni toping. Ma’nosini tushuntiring.

1. 
   Sen ham pastroqqa tush endi. 2. Tushimda alahsiganman, shekilli. (M. Mahmudov) 3. Chang-to‘zon mashina oynasiga urilib, yo‘lni ko‘rsatmay qo‘yar edi. 4. Bastakor changda qandaydir kuy chalar edi.
   

*494-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning shakldoshlarini toping.

1. 
   Belni aldab-aldab ishga solmasak bo‘lmas. (S. Ahmad) 2. Qing‘ir ish qirq yildan keyin ham fosh bo‘laveradi. 3. Go‘ro‘g‘li och qoldi, enasiga qarab bir so‘z dedi. (Dostondan) 4. Idoraga uch, senga ham pul katta. (Sh. Toshmatov)
   

495. 
     mashq. Quyida berilgan shakldosh so‘zlarning ma’nosidagi farqni tushuntiring.
     

Namuna: gullar-gullar. Bahorda har xil gullar ochilgan.Hammadan oldin bodom daraxti gullar.

olma - olma

ko‘zlar-k6‘zlar

bog‘lar-bogiar

Savol va topshiriqlar

9 1. Shakldosh so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?

2. 
   Shakldosh so‘zlaming ko‘p ma’noli so‘zlardan farqini tushuntiring.
   
3. 
   Shakldosh va ko‘p ma’noli so‘zlarga ikkitadan misol keltiring.
   

495. 
     mashq. Uyga topshiriq. Awal shakldosh so‘zlar qo‘llangan gaplar juftligini, keyin ko‘p ma’noli so‘zlar ishtirok etgan gaplar juftligini ko‘chiring.
     

50. 
    Hech bo‘lmaganidan ko‘ra kech boigani yaxshi. (Maqol) Bir qoshiq qonidan kech bu bechoraning. (Ertakdan) 2. Maktabda «0‘tkir zehnlilar» musobaqasi bo‘hb o‘tdi. 0‘tkir boltasi boisa-yu, shart bir daraxtni kesib yelkaga olib jo‘nasa. (Oybek) 3. Qorong‘u kechada ko‘kka ko‘z tikib, eng yorug‘ yulduzdan seni so‘rayman. (Cho Ipon)
    

174

1. 
   
   165-dars. UYADOSH SO‘ZLAR
   
   topshiriq. Meva guruhiga kiruvchi otlami sanang.
   
2. 
   topshiriq. Parranda guruhiga kiruvchi otlarni sanang.
   

? Bir mazmuniy uyaga (guruhga) mamuí) bo‘lgan so‘zlar

uyadosh so‘zlar deyiladi.

! Kl³ Tilimizdagi barcha so‘z!ar ongimizda ma’lum mazmuniy ¡ uyalarga birlashgan holda saqlanadi. Bu esa so‘zlarning i xotirada oson saqlanish va nutqiy jarayonda ulardan oson I foydalanish imkonini beradi.

495. 
     mashq. Quyida berilgan so‘zlarni qo*y va qoramol so‘zlari ostiga birlashtirib yozib chiqing.
     

Buzoq, qo‘zichoq, qorako‘l terisi, sigir, sovliq, nowos, qo‘chqor, jun, buzoqboqar, qo‘ychivon.

495. 
     mashq. G‘o‘za so‘zi uyasiga birlashadigan so‘zlarni aniqlang. Bu uyaga yana qanday so‘zlarni kiritish mumkin?
     

G‘o‘za tolasi uchun ekiladigan texnika ekinlaridan biri. Paxta tolasidan ip yigiriladi, undan xilma-xil gazmol to‘qiladi. Chigitidan moy olinadi, undan sovun ham tayyorlanadi. Chigit chiqindisidan olinadigan kunjara mahsuloti chorva hayvonlari uchun to‘yimli ozuqa hisoblanadi.

495. 
     mashq. ndd guruhga bo‘lining. Har bir guruhdan bittadan o‘quvchi sinf taxtasi yoniga chiqsin. Birinchi guruh vakili uy hayvonlari, ikkinchi guruh vakili yowoyi hayvonlar sarlavhasi ostida misollar yozsin.
     

Namuna: 1-guruh 2-guruh

ot yo‘lbars

Savol va topshiriqlar

9 1. Qanday so‘zlarga uyadosh so'zlar deyiladi?

1. 
   Uy-ro‘zg‘or buyumlari uyasiga oid so‘zlami ayting.
   

500-mashq. Uyga topshiriq. Rasmga sarlavha toping, so‘ng mazkur sarlavha ostiga birlashadigan so‘zlarni belgilab, ularni ko‘chiring.





Tayanch so‘zlar: poliz, dala, qovun, tarvuz, handalak,hosil, bahor, kuz, chayla, shirin, pishmoq, uzmoq, yordam bermoq, tashimoq, mamnun boimoq

166.