0збекстан республикасы ауыл хожалыгы министрлиги каракалпакстан ауыл хожалыгы хэм агротехнологиялар институты «арал бойы экологияльщ шэраятта интенцив агротехнологияларды рауажландырыу келешеги»

Терениязов Е.Ш. а.х.и.д., профессор
Ауыл хожалык егинлери есип-рауажланыу, касыл топлауына унамлы кэм 
унамсыз тэсир ететугын жэнликлер арасында есимликлер менен азыкланыуы 
нэтийжесинде зыян келтиретугын турлериниц рауажланыу биоэкологиясына 
орталыктыц 
абиотик, биотик факторлар элементлериниц роли жокары 
есапланады. Себеби, агробиоценоз биотопларынан ауыл хожалык егинлери 
атызларында пайда болатугын зыянкеслер турлериниц таркалган ареаллары, 
рауажланыу динамикасына, егинлерге зыян келтириу мумкиншилигине 
орталыктыц кеплеген факторлары унамлы тэсир етип, биоценоздыц тийкаргы 
элементине айланыуына имкэният жаратып береди. Сонлыктанда ауыл хожалык 
егинлери турлеринде пайда болып зыян келтиретугын зыянкеслерге карсы гурес 
илэжларын алып барыу ушын бундай факторларды есапка алыу талап 
етилетугынлыгы аймак шэраятында алып барылып атырган илимий-изертлеулер 
нэтийжелери менен тастыйыкланып келмекте.
Бул бойынша алып барылып атырган баклаулар, илимий изертлеулер 
нэтийжелери 2020-2022 жыллар дауамында республикамыздыц егислик 
майданы 100 мыц гектарлык пахта атызларында гузлик совка (Agrotis segetum 
Den. et Schif.), ундеу белгиси бар совка (Agrotis exclmationi L.) кебейип 
нэллерди, карадрина (Spodoptera exigua Hb.) жапыракларын, гауаша совкасы 
(Heliothis armigera Hb.) мийуе элементлерине 
зыян келтирсе, тукым 
жапыракларынан баслап темеки трипс (Thrips tabaci Land.), какыйкый жапырак 
шыгарыу фазасында палыз шырынжасы (Aphis gossypii Glov.), вегетация дэуири 
орталарынан баслап улкен гауаша шырынжасы (Acyrthosiphon gossypii Morv.) 
саны кебейип, кутилгеннен бираз жокары дэрежеде зыян келтиргенлиги есапка
101

---

Шабдал есимлииги егилген атызлардагы тийкаргы туплерине зыян 
келтирген еки турдиц рауажланыу динамикасы сентябрь айында актив 
дэрежесине дейин кетерилип, кыслаушы эуладлары октябрь айындагы орташа 
кауа температурасыныц он кунликлер бойынша 11,9 0С, 
13,7 0С, 9,3 0С
сакланыуынан нэтийжели пайдаланып, жокары калыцлык кэм физиологиялык 
жактан жокары дэрежеде таярлык керген калында кыслауга кетгенлиги 
аныкланды.
Солай етип, шабдалдыц кэуипли зыянкес есапланган шабдал шырынжасы, 
улкен шабдал дене шырынжасы быйылгы жылыда апрель айыныц биринши он 
кунлигинен баслап, галаба рауажланып, май айында максимал дэрежесине 
жетип, зыян келтирди. 
Сонлыктанда зыянкеслердиц биоэкологиялык 
рауажланыуы тэсир ететугын сырткы орталык факторлары элементлерин есапка 
алып, карсы гурес илэжларын апрель айыныц биринши он кунлигинен баслап, 
екинши он кунлик акырына калдырмай еткериу усыныс бериуге болатугын, 
илимий тийкары аныкланды.
JANUBIY OROLBO’YI HUDUDIDA MIRZATERAK (Populus nigra) 
DARAXTINING TRANSPIRATSIYA JADALLIGI 
Utemuratova G., Sultonov A.A., Matkarimov N.B.
Ma’lumki, hozirga kelib sayyoramiz iqlimidagi salbiy tomonga kuzatilayotgan 
o’zgarishlar insonlar sog’ligiga shu jumladan, ekologik sharoitlarda ham noqulayliklar 
keltirib chiqarmoqdaki, bu o’zgarishlarning deyarlik aksariyati insoniyatning faoliyati 
tufayli sodir bo’lmoqda. Iqlim sharoitlarida salbiy tomonga o’zgarishi, ekologik 
sharoitlarning, jumladan, o’simlik va hayvonot olami hamda tuproqlar holatining 
yomonlashuvi, shuningdek, insonlar salomatligi uchun xavfli turli kasalliklar 
ko’payishiga sabab bo’lmoqda. Har xil turdagi daraxt, buta va gullar turkumidan 
barpo etilgan ushbu yashil o’simlik dunyosi o’zining ekologik ahamiyatiga ega 
bo’ladi.
Bular quyidagilardan iborat:
- Ko’chalarda qator ekilgan daraxtlar havodagi tutun va gazlar hamda shovqin 
suronni kamaytiradi;
- Manzarali yaproq va ninabargli 
daraxtlar havo tarkibidagi 
zararli 
mikroorganizmlarni yo’q qiluvchi moddalar - fitonsidlar ishlab chiqaradi;
- Manzarali yaproq va ninabargli daraxtlar, butalar, barpo etilgan gulzorlar 
o’zining manzarali kompozitsiyalari bilan estetik zavq bag’ishlaydi;
- Yo’l bo’ylaridagi har xil manzarali daraxtlar, butalar va gullar shuningdek, yam- 
yashil ko’rinishdagi maysazorlar shahar sharoitidagi o’quv maskanlari talabalari 
uchun o’simliklar olamini o’rganishda eng yaqin tabiiy maskan hisoblanadi.
- Daraxtzorlarni joylashtirish tartiboti avvalambor ularning toifasiga qarab, 
shuningdek, aholi yashash joyining rejalashtirish va qurilish tizimiga muvofiq holda 
belgilanadi. Umum foydalaniladigan daraxtzorlarni joylashtirishda quyidagi talablarga 
rioya qilmoq zarur:
108

---

- a) aholi yashash hududlarida ekinzorlar bir xil me’yorda, aholi soniga 
proposional ravishda taqsimlanishi kerak, bunda ob’yekt markazida daraxtzorlarning 
ko‘proq bo’lishini ham inobatga olish lozim;
- b) dam olish hududlarigacha bo‘lgan masofa aholining kundalik ravishda 
ulardan foydalanishga qulay bo’lgani holda, joyga yetib borish uchun eng kam vaqt 
sarflashini e’tiborga olish zarur
- v) umumfoydalaniladigan ob’ektlargacha yetish uchun yo’lning harakatlanish 
qismi yaxshi bo'lishi kerak;
- g) imkon qadar mavjud yashil ekinzorlardan va suv havzalaridan foydalanish 
kerak;
- d) 
umumfoydalaniladigan 
hududlaming 
ayrim 
qismlaridagi 
maxsus 
yo‘nalishlaming ko‘p qirraligiga ahamiyat berish zarur.
Transpiratsiya (lot. trans orasidan, oralab va spiro — nafas olaman, nafas 
chiqaraman) — o‘simliklarning suv bugTatishi. Muhim fiziologik jarayonlardan 
boTib, o‘simlikning to‘xtovsiz nam olib turishiga yordam beradi, tuprokdan mineral 
tuzlarning kelib turishini ta’minlaydi, to‘qimalar harorati, turgor darajasi va 
protoplazmaning tarangligini boshqarib turadi. Asosiy transpiratsiya organi barg 
boTib, undagi mezofill hujayralari hujayralar oraligTga doim suv bug‘ini ajratib, 
so‘ngra uni barg ogTzchalari yoki kutikula orqali atmosferaga tarqatadi. 
Transpiratsiya kattaligi tashqi muhit sharoitlari — yoritilganlik, tuproq va havo 
harorati, namligi, shamol kuchi, shuningdek, kamroq darajada o‘simlik turi va 
navlarning biologik xususiyatlariga bogTiq.
O’simliklardagi transpiratsiya jarayonini tezlik bilan aniqlash maqsadida, 
torsion tarozilardan foydalanish mumkin.
Torzion tarozi juda ixcham bo’lib, buyumlar vaznini mg hisobida aniqlash 
uchun juda qulay hisoblanadi. Ish A.A.Ivanov (1950) uslubi bo’yicha bajarildi.Bu 
usul transpiratsiya jadalligi torsion tarozi yordamida barglarni tezlik bilan tortish yo’li 
orqali amalga oshiriladi.
Tajribada o’rganilayotgan o’simlikdan foydalanib, transpiratsiya tezligi 
aniqlandi. Bu tajribaga ko’ra, dastlab o’simlik bargining boshlang’ich og’irligi 
o’lchandi. Ushbu tajriba soat 9:00 holatida o’tkaziladi va shundan so’ng bargning 
2,4,6,8 daqiqalardagi og’irligining o’zgarishi torsion tarozida o’lchanib, uning 
og’irligi mg.da aniqlandi. Tajriba natijalariga ko’ra Populus nigra eng ko’p suv 
bug’lanishga Iyul oyi va Sentyabr oyida kuzatildi. Buni biz havo haroratining mana 
shu davrlarda yuqori bo’lishi bilan ifodalashimiz mumkin. (1 - jadval)
Tajriba uchun darxtlarni belgilash, barglarni tanlash va takrorlanishlarni 
belgilash, namuna shoxlarini tanlash, namunalar olish va soni hamda miqdori umum 
qabul qilingan uslublar bo’yicha, kuzatishdan olingan namunalarni matematik tahlil 
qilish Excel dasturida amalga oshirildi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. 
Ozolin G.. Shamsiyev Q., Stipinskiy V., O‘zbekiston teraklari, T., 1992.
2. 
Abdullayev R.A., Asomov D.K., Beknazarov B.O., Safarov K.S. 
“O’simliklar fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar”.
109

---

3. 
Jumaniyazov A.“Shaharlarda va avtomobil yo’llari atrofiga ekiladigan 
daraxtlarning ayrim xususiyatlari” / Xorazm Ma’mun Akademiyasi axborotnomasi. 
Xiva, 2015. № 4.
4. 
Muhamadxonov S., Jonguzarov F. “O’simlikshunoslikka oid ruscha -
o’zbekcha lug’at”. Toshkent, Mehnat, 1989.