1- §. Ko‘rinmà yulduz kàttàligi Yulduzlar – Koinotning eng keng tarqalgan obyektlari hisob

′

20

″

Diametri ........................................................................ 3476 km

 =

0,27234 d

⊕

ekv

Hajmi .................................................................. 2195,3

⋅

10

7

 km

3

 =

0,020266 V

⊕

Yuzi ............................................................................ 3,791

⋅

10

7 

km

2

 =

0,0743 S

⊕

Massasi ....................................................................... 7,35

⋅

10

25

 g

 =

0,012300 m

⊕

O‘rtacha zichligi ............................................................ 3,350 g/sm

3

 

=

0,607

⊕

ρ

Oy sirtida erkin tushish tezlanishi.................................................... 1,623 m/s

2

Kritik tezlik ........................................................................................ 2,38 km/s

Oy orbitasi tekisligining ekliptikaga og‘maligi ................................... 5

°

8

′ 

43

″

,4

Oy ekvatori tekisligining ekliptika  tekisligiga  o‘rtacha  og‘maligi

(og‘ish burchagi 6

°

31

′

 dan 6

°

51

′

 ga qadar o‘zgaradi) ............................ 6

°

40

′

,7

Yerdan qaraganda Oy yuzasining ko‘rinmaydigan qismi ....................... 0,410

O‘rtacha ko‘rinma burchak tezligi........................................................... 12

°

,15

Orbita bo‘ylab o‘rtacha tezligi ......................................................... 1,023 km/s

Yer ta’sirida olgan tezlanishi .......................................................... 0,272 sm/s

2

Oyning aylanish davriga teng siderik davri ............................... 27

d 

7

h 

43

m 

11

s

,47

Sinodik davri (Quyoshga nisbatan to‘la aylanish davri) .......... 29

d 

12

h 

44

m

 2,78

s

Oyda tush paytida temperatura ............................................................

+

120 

°

Ñ

Oyda yarim kechada temperatura ........................................................

−

150 

°

C

Quyosh tutilishlari

260

1-jadval

Planetalarga 

oid 

ma’lumotlar

Plane-

Ekvato-

Quyoshdan

       

Massasi

          

O‘rtacha

Hajmi

O‘z 

o‘qi

Quyosh

talar

rial

o‘rtacha

          

zichligi

(Yer

atrofida

atrofida

radiusi

uzoqligi

hajmi

aylanish

aylanish

(km)

(mln 

km)

m

⊕

10

27

 g

ρ

⊕

g\sm

2

birli-

da

vr

i

da

vr

i

gida)

Merkuriy

2437

57,91

0,055

0,330

0,99

5,45

0,56

58

d

,65

7

°

0

′

0,2056

0,38

4,3

87

d

,97

48,0

Venera

6050

108,21

0,816

4,872

0,95

5,25

0,86

243

d

,16

3

°

23

′

0,0068

0,90

10,4

224

d

,7

35,0

Y

er

6378

149,60

1,000

5,978

1,00

5,52

1,00

23

h

56

m

04

s

0

°

00

′

0,0167

1,00

11,2

365

d

,26

30,0

Mars

3394

227,94

0,107

0,642

0,71

3,94

0,15

24

h

37

m

23

s

1

°

51

′

0,0933

0,38

5,0

686

d

,98

24,1

Yupiter

71400

778,3

317,84

1900

0,24

1,34

1310

9

h

50

m

1

°

18

′

0,0484

2,66

60,4

4332

d

,59

13,1

Saturn

60

40

0

1429,3

95,17

56

8

0,13

0,70

75

0

10

h

14

m

2

°

29

′

0,0558

1,15

36,2

10759

d

,21

9,

6

Uran

24800

2875,03

14,59

87

0,26

1,41

57

10

h

42

m

0

°

46

′

0,0471

0,98

21,8

30685

d

6,8

Neptun

25050

4504,4

17,25

10

3

0,29

1,58

60

15

h

48

m

1

°

47

′

0,0085

1,12

23,5

60188

d

5,4

Orbitasining

ekliptikaga

og‘maligi

Ekssentri-

siteti

Erkin tushish

tezlanishi,

g

⊕

 = 

1

Planeta sirtida

kritik tezlik

(km/s)

Orbital tez-

ligi (km/s)

261

M U N D A R I J A

So‘zboshi.................................................................................................... 3

I. KIRISH

1- §. Àstrînîmiya fani và uning kålib chiqishi ...................................... 6

2- §. Qisqàchà tàrixiy îchårk .................................................................. 7

2.1. Qàdimgi Yunonistonda îlàm tuzilishi hàqidàgi tàsàvvurlàr ........... 7

2.2. Shàrq îlimlàrining àstrînîmiya sîhàsidàgi mårîslàri ................... 8

2.3. Yevrîpàdà àstrînîmiyaning rivîji. ............................................... 10

2.4. Zàmînàviy àstrînîmiya và kîsmîsni

o‘zlàshtirishning àhàmiyati ........................................................... 10

3- §. Yoritgichlàrning ko‘rinmà hîlàtlàri. Yulduz turkumlàri .............. 14

4- §. Quyosh, Îy, plànåtàlàr và yulduzlàrning ko‘rinmà hàràkàtlàri...16

5- §. Yerning o‘z o‘qi àtrîfidà àylànishigà dàlillàr ............................... 18

II.  ÀÌÀLIY  ÀSTRÎNÎÌIYA  ÀSÎSLÀRI

1- §. Îsmîn sfåràsi, uning àsîsiy nuqtà, àylànà và chiziqlàri ............. 20

2- §. Quyoshning yillik ko‘rinmà hàràkàti. Ekliptikà .......................... 22

3- §. Îsmîn kîîrdinàtàlàri ................................................................... 24

4- §. Yulduzlàrning xàritàlàri................................................................. 26

5- §. Îlàm qutbining bàlàndligi và jîyning gåîgràfik kångligi

îràsidàgi bîg‘lànish ....................................................................... 27

6- §. Turli gåîgràfik kångliklàrda îsmîn sfåràsining sutkàlik

ko‘rinmà àylànishi ........................................................................ 28

7- §. Àstrînîmik kuzàtishlàr àsîsidà jîyning gåîgràfik kångligini

taxminiy àniqlàsh ......................................................................... 31

8- §. Yoritgichlàrning kulminàtsiyasi và kulminàtsiya bàlàndliklàri .... 32

9- §. Vàqtni o‘lchàshning àsîslàri ......................................................... 33

10- §. Kàlåndàrlàr (tàqvimlàr)................................................................. 37

11- §. Umàr Xàyyom kàlåndàri .............................................................. 39

III. ÎLÀÌ TUZILISHI HÀQIDÀGI TÀSÀVVURLÀR.

ÎSÌÎN  ÌEXÀNIKÀSINING  ELEÌENTLÀRI

1- §. Quyosh siståmàsining tuzilishi ..................................................... 42

2- §. Quyosh siståmàsining à’zîlàri và o‘lchàmlàri .............................. 45

3- §. Plànåtàlàrning kînfiguràtsiyalàri và ko‘rinish shàrtlàri ............... 47

4- §. Plànåtàlàrning Quyosh àtrîfidà hàràkàtlàri. Ulàrning dàvrlàri ... 49

5- §. Kåplår qînunlàri ........................................................................... 50

6- §. Quyosh siståmàsi jismlàrigàchà màsîfàlàrni àniqlàsh .................. 52

7- §. Àstrînîmiyadà uzunlik birliklàri .................................................. 54

8- §. Quyosh siståmàsi jismlàrining o‘lchàmlàrini àniqlàsh ................ 55

262

9- §. Butun îlàm tîrtishish qînuni ...................................................... 57

10- §. Îsmîn jismlàrining màssàlàrini hisîblàsh .................................. 57

11- §. Îyning hàràkàti và fàzàlàri ........................................................... 59

12- §. Quyosh và Îy tutilishlàri ............................................................. 60

IV. KÎSMÎNÀVTIKÀ ELEMENTLÀRI

1- §. Kîsmînàvtikà và uning bîshqà fànlàr bilàn àlîqàsi.................... 64

2- §. Uchish pàytidà kîsmik àppàràtgà (KÀ) tà’sir etuvchi kuchlàr .... 68

3- §. Vàznsizlik ...................................................................................... 69

4- §. Tîrtishishning màrkàziy màydîni ............................................... 70

5- §. Tîrtishishning màrkàziy màydînidà jismning hàràkàti .............. 72

6- §. Tà’sir sfåràsi và KÀ tràyåktîriyalàrini tàxminiy hisîblàsh.......... 77

7- §. Yer sun’iy yo‘ldîshlàrining îrbità elåmåntlàri ............................ 79

8- §. Yer àtmîsfåràsidà SY îrbitàsining evîlutsiyasi ............................ 80

9- §. Sun’iy yo‘ldîsh hàràkàtigà Îy và Quyoshning tà’siri ................. 81

10- §. SY làrning Yer sirtigà nisbàtàn hàràkàti ...................................... 82

11- §. Îrbitàl mànyovrlàr........................................................................ 83

12- §. Îygà uchish tràyåktîriyalàri ......................................................... 87

13- §. Îy sirtigà qo‘nish ......................................................................... 90

14- §. Plànåtàlàrgà uchish tràyåktîriyalàri .............................................. 92

15- §. Plànåtàlàrgà uchishdà Yer và mo‘ljàllàngàn plànåtàning tîrtish

kuchini hisîbgà îlish .................................................................... 94

V. ÀSTRÎFIZIK ÌETÎDLÀR VÀ ÀSBÎBLÀR

1- §. Tålåskîplàr. Îptik tålåskîplàr ...................................................... 98

2- §. Ràdiîtålåskîplàr .......................................................................... 102

3- §. Ulug‘båk ràsàdxînàsi .................................................................. 104

4- §. O‘zbåkistîndà àstrînîmiya ......................................................... 106

VI. QUYOSH – ENG YAQIN YULDUZ

1- §. Quyosh hàqidà umumiy mà’lumîtlàr ........................................ 108

2- §. Quyosh fîtîsfåràsi: dînàdîrlik và màsh’àllàr ............................ 111

3- §. Quyosh dîg‘làri – màgnit îrîllàri ............................................. 113

4- §. Prîtubårànåslàr – àlàngà «til»làri ............................................... 114

5- §. Quyosh chàqnàshlàri .................................................................. 116

6- §. Quyosh «tîji» .............................................................................. 118

7- §. Quyosh enårgiyasining mànbàyi ................................................ 119

8- §. Quyosh àktivligi và uning Yergà tà’siri ...................................... 121

VII. PLÀNETÀLÀR VÀ ULÀRNING YO‘LDÎSHLÀRI

1- §. Ìårkuriy (Utîrud) ...................................................................... 126

2- §. Vånårà (Zuhrà) ............................................................................ 129

263

3- §. Yer – planeta .............................................................................. 134

4- §. Îy ................................................................................................ 137

5- §. Ìàrs (Ìirrix) .............................................................................. 144

6- §. Yupitår (Ìushtàriy) .................................................................... 151

7- §. Sàturn (Hàlqàli Zuhàl) ............................................................... 159

8- §. Uràn ............................................................................................ 163

9- §. Nåptun (qàlàm uchidà tîpilgàn planeta) .................................... 165

10- §. Mitti planetalar va mayda osmon jismlari ................................. 168

11- §. Ìàydà plànåtàlàr (àstårîidlàr) .................................................... 170

12- §. Kîmåtàlàr («dumli yulduzlàr») ................................................... 174

13- §. Ìåtåîrlàr («uchàr yulduzlàr») và måtåîr «yomg‘irlàri» ............. 180

14- §. Ìåtåîritlàr ................................................................................... 183

VIII.  YULDUZLÀR

1- §. Ko‘rinmà yulduz kàttàligi ........................................................... 190

2- §. Àbsîlut yulduz kàttàligi ............................................................... 192

3- §. Yulduzlàrning rangi va tåmpåràturàsi ......................................... 193

4- §. Yulduzlàr yorqinligi .................................................................... 195

5- §. Yulduzlarning spektri va spektral sinflari ................................... 197

6- §. Spåktr-yorqinlik diàgràmmàsi .................................................... 199

7- §. Yillik pàràllàks và yulduzlàrgàchà màsîfàni àniqlàsh ................ 203

8- §. Yulduzlàrning o‘lchàmlàrini hisîblàsh ....................................... 205

9- §. Yulduzlàrning màssàlàrini hisîblàsh .......................................... 207

10- §. Qo‘shàlîq yulduzlàr .................................................................... 208

11- §. Fizik o‘zgàruvchan yulduzlàr ...................................................... 212

12- §. Eruptiv o‘zgàruvchàn yulduzlàr ................................................... 215

IX. KÎINÎTNING TUZILISHI VÀ EVÎLUTSIYASI

1- §. Gàlàktikàlarning ochilishi. Bizning Galaktika .......................... 219

2- §. Yulduzlàrning shàrsimîn và sîchmà to‘dàlàri ........................... 223

3- §. Yulduzlararo chang va gaz .......................................................... 224

4- §. Gàlàktikàdà yulduzlàrning tàqsimlànishi ................................... 228

5- §. Tashqi galaktikalar. Galaktikalarning sinflari va spektrlari........ 233

6- §. Radiogalaktikalar ......................................................................... 237

7- §. Kvàzàrlàr ..................................................................................... 238

8- §. Gàlàktikàlàrning Kîinîtdà tàqsimlànishi................................... 239

9- §. Kîsmîlîgiya elåmåntlàri ............................................................ 241

ÌUSTÀQIL  O‘QISH UCHUN  ÌÀTERIÀLLÀR

1. Ulug‘båk ràsàdxînàsi va uning bîsh «tålåskîpi» ......................... 246

2. O‘zbåkistîn Respublikasi FA àstrînîmiya instituti và

uning filiàllàri.............................................................................. 252

ILÎVÀ ........................................................................................ 258

Mamadazimov M.

Astronomiya: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari

uchun  darslik  /  M.  Mamadazimov;  O‘zbekiston

Respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta

maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi. — 11- nashri – T.:

«O‘qituvchi» NMIU, 2013. – 264 b.

ISBN

 

978-9943-02-683-4

UO‘Ê: 372.852(075)

ÊBK 22.6ÿ722

MAMADMUSO  MAMADAZIMOV

ASTRONOMIYA

Akademik litsey va kasb-hunar

kollejlari uchun darslik

11- n a s h r i

«O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi

Toshkent – 2013

Muharrirlar: N. G‘oipov

Muqova rassomi va bezovchi M.  Kudryashova

Tex. muharrir T. Greshnikova

Musahhihlar: Z. Sodiqova, M. Ibrohimova

Kompyuterda sahifalovchi N. Ahmedova

Nashriyot litsenziyasi AI ¹ 161 14.08.2009. Original-maketdan bîsishgà

ruõsàt etildi 11.09.2013. Bichimi 60

×

90

1

/

16

. Êågli 11 shpînli. ÒimesTAD gàrn.

Îfsåt bîsmà usulidà bîsildi. Shartli b. t. 16,5. Hisob-nàshriyot t. 14,8.

Adadi 4430 nusõà.  Buyurtmà ¹

Original maket O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining «O‘qituvchi»

nàshriyot-matbaa ijodiy uyida tayyorlangan. 700129, Òîshkånt, Nàvîiy

ko‘chàsi,  30- uy // Toshkent,  Yunusobod  dahasi,  Yangishahar  ko‘chasi,

1- uy. Shartnoma ¹ 07–96–13.

22.6

M23