1- lektsiya

1- lektsiya
Tema: Kirisiw. Koordinacion birikpeler ximiyasi pa`ni, onin` waziypalari
1. Koordinacion birikpeler ximiyasi pa`ninin` rawajlaniw tariyxi
3. A. Verner koordinatsion teoriyalar
6. Kompleks birikpelerdin` nomenklaturası

Uzaq jıllar dawamında koordinatsion birikpeler organikalıq emes ximiyanın` bo`limi bolıp, onın` quramına kirip keldi. 1950-jıllarg`a shekem koordinatsion teoriyag`a boysınatug`ın birikpeler kompleks birikpeler dep ataldı. Waqıttın` o`tiwi menen olar koordinatsion degen atamag`a iye boldı. Kompleks yamasa koordinatsion birikpelerdi organikalıq emes ximiya tarawına kirgiziwge sebep ko`pshilik ligandlardın` sol waqıtları organikalıq emes birikpeler bolıwı sebep boldı. Haqıyqatında, organikalıq emes birikpeler menen bir qatarda yag`nıy ammiak penen birgelikte aminler, ma`selen, alkilaminler yamasa piridin, sonday-aq elementorganikalıq birikpeler bolg`an alkil ha`m arilfosfinler, arsinler, stibinler ligandlar iretinde qollanılıp keldi. Tiykarlıq qa`siyetke iye bolg`an taza organikalıq birikpeler birinshi gezekte platina xloridi menen (AN)<sub>2</sub>[PtCI<sub>6</sub>] (bul jerde AN-azotı bar tiykarlıq qa`siyetke iye organikalıq birikpeler) tipindegi duzlardı alıw ushın isletildi.

Vyurts organikalıq izotsianatlardı silti menen qayta isley otırıp, metilamin ha`m etilamindi aldı ha`m olardın` PtCL<sub>2</sub> menen kompleks birikpe du`ziwge uqıplı ekenligin ashıp ko`rsetti. Anderson su`yeklerdi qurg`aq aydaw o`nimlerinde piridin bar ekenligin ashıp ha`m (PyH)<sub>2</sub>[PtCI<sub>6</sub>] tipindegi kompleksti sintezlep aldı. Sonın` menen bir waqıttın` o`zinde ol bul birikpenin` suwlı eritpesin qızdırg`anda jan`a zattın` payda bolatug`ının anıqladı:
(PyH)<sub>2</sub>[PtCI<sub>6</sub>] [ Pt Py<sub>2</sub>CI<sub>4</sub>]+2HCI
Bul reaktsiyanı Verner g`ana koordinatsion teoriya ko`z-qarasınan durıs tu`sindirip bere aldı. Gofman birinshi ret u`shlemshi fosfinler, arsinler ha`m stibinlerdi sintezlep aldı. Bul birikpelerdin` o`z-ara ha`m aminler menen uqsaslıqların bile otırıp, ol bul birikpelerdin` PtCI₂ menen [Pt(ER₃)₂CI₂] tipindegi kompleks birikpe du`ze alatug`ının ko`rsetip berdi.
Birinshi ma`rte laboratoriyada kompleks birikpeni 1798 j. Tasser sintezlep aldı. Bul sa`neni ayırım waqıtları koordinatsion ximiyanın` payda bolg`an ku`ni dep te esaplaydı.
Tasserge shekemde K₄[Fe(CN)₆] tipindegi kompleks birikpe belgili edi, bul 1804 j. Disbax ta`repinen ashılg`an edi. Biraq, onı 4KCNFe(CN)₂ tipindegi qos duz dep esaplap keldi. Sonday-aq, CoCI₃6NH₃, CoCI₃5NH₃, CoCI₃4NH₃ ha`m tag`ı basqa ko`plegen quramalı birikpelerdi sol waqıtlardag`ı ko`z-qaraslardan tu`sindirip bolmas edi. Haqıyqatında, sarı qan duzın qos duz dep esaplag`an sıyaqlı, ammiakatlardı da (SoCl<sub>3</sub>nNH<sub>e</sub>) kristallogidratlardın` analogları dep qaradı.
Ammiakatlardın` qurılısın tu`sindiriw ushın ju`zlegen jıllar kerek boldı. Ayırım duzlar sırtqı belgileri yag`nıy ren`ine qarap ataldı:
Mısalı, CoCL<sub>3</sub>6NH<sub>3</sub>, luteo (lat.luteus-sarı), eki izomer duzlar CoCl<sub>3</sub>4NH<sub>3</sub>, prazeo (grek.prasinos-jasıl) ha`m violeo (lat.viola-fiolet) h.t.b. dep ataldı. Basqaları bolsa, sol duzdı ashqan ilimpazlardın` atı menen ataldı. Mısalı, K[Pt(C<sub>2</sub>H<sub>4</sub>)Cl<sub>3</sub>]-Tseyze duzı, K[Pt(NH<sub>3</sub>)CI<sub>3</sub>]-Kossa duzı, tsis-[Pt(NH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>CI<sub>2</sub>] Peyron xloridi. Al, geyde birikpenin` ren`i menen avtordın` atı qosılıp aytılatug`ın edi, mısalı Magnustın` ko`k duzı [Pt(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>] [PtCI<sub>4</sub>].
Kompleks birikpelerdin` o`z aldına pa`n bolıp rawajlanıwında A.A.Chugaevtin` qosqan u`lesi ju`da` ullı. Ol suktsinimidler, dioksimler ha`m basqa da ko`plegen organikalıq biripelerdi ligandlar iretinde qollandı.
Usı waqıtlardan baslap quramına quramalı organikalıq birikpeler kiretug`ın koordinatsion birikpeler ximiyası tez pa`t penen rawajlana basladı. 1906 jılı L.A.Chugaev dimetilglioksimdi nikel`di anıqlaw ushın sapalıq reaktiv iretinde qollanıp, onın` kompleks birikpelerin sintezlep aldı. Solay etip, Chugaev ta`repinen organikalıq reagentlerdi sapalıq ha`m sanlıq analizde qollanıw analitik ximiyanın` a`hmiyetli mashqalaların sheshiwge u`lken ja`rdem berdi.
Metall ionların analitikalıq anıqlawda organikalıq reagentler burınnan qollanılıp baslang`an edi. Bular morin, alizarin sıyaqlı ta`biyg`ıy birikpeler edi. Metall ionlarına analitikalıq reagentler iretinde 1-shi sintetikalıq birikpe 1884 jılı M.A.İl`inskiy ta`repinen qollandı. Ol 1-nitro-2-naftoldı sintezlep alıp, onı kobal`t ionın sho`ktiriw maqsetinde qollandı. Sol waqıtları Z.Skraun 1-shi ma`rte metall ionlarının` 8-oksixinolin menen bolg`an kompleks birikpesin sintezledi. Solay etip, koordinatsion birikpeler ximik-analitiklerdin` u`yreniw ob`ektine aynaldı.
Ha`zirgi waqıtları ximiyanın` ha`r qıylı tarawlarının` qa`niygelikleri koordinatsion birikpelerdi o`zlerinin` izertlew ob`ekti dep esaplaydı. Mısalı, elementorganiklerdi karbonilli birikpeler ha`m Tseyze duzı sıyaqlı -kompleksler qızıqtıradı. Kompleks birikpeler kristalloximiyag`a da kirip bardı. Kristalloximiyada koordinatsion san haqqında tu`sinik ken` qollanılmaqta.
Ha`zirgi waqıtta koordinatsion ximiyanın` ilimdegi ornı og`ada ullı. Ol ximiyanın` ko`plegen tarawların o`zine birlestiredi.
XIX a`sirdin` ortalarında birinshi metallorganikalıq birikpeler sintezlep alındı. Olardın` xarakterli o`zgesheligi sonnan ibarat, ondag`ı metall atomı uglerod atomı menen birikken.
Bunday birikpelerge NaC₂H₅ ha`m C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>MgJ mısal bola aladı. Bul birikpelerde, koordinatsion birikpeler sıyaqlı organikalıq ha`m organikalıq emes bo`leklerden turadı. Bul birikpenin` qa`siyetleri ondag`ı metallg`a baylanıslı, biraq sog`an qaramastan bul birikpeler organikalıq ximiyada u`yreniledi. Sebebi, magniyorganikalıq birikpeler (mısalı, Grin`yar reaktivi) organikalıq ximiyada a`hmiyetli orındı iyeleydi. Metallorganikalıq molekulalardın` qa`siyetlerinin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri, reaktsiyag`a kirisiw uqıplılıg`ı bul birikpelerdin` o`z aldına taraw bolıp jetilisiwine alıp keldi.
Eger birikpe metall-uglerod baylanısqa iye bolsa metallorganikalıq birikpe bolıp tabıladı. Bunday jag`dayda metallardın` karbonilleri mısalı, Fe(CO)<sub>5</sub> ha`m Ni(CO)₄, sonday-aq metallardın` izonitrilli birikpeleri metallorganikalıq birikpeler bolıp esaplanadı.
Koordinatsion ha`m metallorganikalıq birikpeler ximiyasının` rawajlanıwı olardı bir-birine jaqınlastırıp bardı. Koordinatsion birikpeler ushın da, metallorganikalıq birikpeler ushın da birdey bolg`an qag`ıyda, printsipler payda boldı. Ayırım waqıtları birikpelerdi koordinatsion yamasa metall-organikalıq birikpeler ximiyasına kirgiziw qıyın bolıp tabıladı. K<sub>2</sub>[PtCI<sub>6</sub>] koordinatsion birikpe to`mendegi reaktsiya boyınsha alınıwı mu`mkin.
PtCl<sub>4</sub>+2KCl K<sub>2</sub>[PtCl<sub>6</sub>]
Metallorganikalıq birikpe (CH<sub>3</sub>)<sub>3</sub>PtJ ha`m CH₃Li o`z-ara ta`sirlesip kompleks payda etiwi to`mendegi ten`leme menen ko`rsetiledi:
(CH<sub>3</sub>)<sub>3</sub> PtJ+3CH<sub>3</sub>Li Li <sub>2</sub>[Pt(CH<sub>3</sub>)<sub>6</sub>]+LiJ
Bul birikpede metall uglerod atomı menen baylanısqan, sonlıqtan onı metallorganikalıq birikpelerge kirgiziwge boladı, biraq ko`pshilik qa`siyetlerine tiykarlana otırıp onı koordinatsion birikpe dep te esaplaw mu`mkin.
Sonday-aq, altınnın` koordinatsion birikpesi K[AuCI<sub>4</sub>] metallorganik birikpe CH<sub>3</sub>Li menen ta`sirlesip payda etken Li[AuCI₄] birikpesin koordinatsion dep te, metallorganik dep te esaplawg`a boladı.
K[AuCL<sub>4</sub>]+4rCH<sub>3</sub>Li Li[Au (CH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>]+KCI+3 LiCI
Bulardan basqa [Pt(CH<sub>3</sub>)<sub>3</sub>J], [Pt(RPh<sub>3</sub>)<sub>2</sub> J(CH<sub>3</sub>)] ha`m basqa da ko`plegen birikpelerdi ha`m metallorganik ha`m koordinatsion birikpe dep esaplaw mu`mkin. Ayırım alımlar eger birikpe quramında uglerod atomı arqalı baylanısqan ligandlar ko`p bolsa metallorganik, az bolsa koordinatsion birikpe bolıp tabıladı dep esaplasa, geybirewleri eger birikpe quramında ha`tte bir baylanıs metall-uglerod bolsa metallorganik bolıwı kerek dep esaplaydı. Ulıwma aytqanda, bul ma`selenin` qa`legen sheshimi tuwrı bolıwı mu`mkin, sonlıqtan metallorganikalıq ha`m koordinatsion birikpe arasında ayırmashılıqlar yag`nıy bul ma`selenin` sheshimi awızeki xarakterge iye bolıp tabıladı.
“Kompleks birikpe”- termini ximiya a`debiyatına Ostval`d ta`repinen kirgizildi. Rus tilindegi a`debiyatlarda 1-shi ma`rte V.A.Kistyakovskiy qollandı ha`m ol birikpenin` elektr o`tkizgishligine tiykarlana otırıp qos ha`m kompleks duzlar arasındag`ı ayırmashılıqtı ko`rsetip berdi.
Ko`pshilik ilimpazlar kompleks birikpe terminin qollanıwdı biykarlap koordinatsion birikpe terminin qollanıwdı usınadı. Sebebi, “Kompleks birikpe”terminindegi kompleks so`zi quramalı degendi an`latadı ha`m ayırım quramında metalı joq birikpelerde quramalı bolıwı mu`mkin, mısalı, xingidrin C₆H₄O₂C₆H₄(OH)₂. Biraq, bul eki termin birgelikte qollanılıp kelmekte.
Koordinatsion birikpelerge ko`plegen alımlar ha`r qıylı anıqlamalardı usınıp kelgen. O`ytkeni, kompleks birikpelerdin` quramalasıp barıwı menen og`an anıqlama beriwde qıyın bolıp tabıladı. Kukushkin Yu.N. koordinatsion birikpelerge to`mendegishe anıqlama beredi:
Koordinatsion birikpe degenimiz- oraylıq atomnan ha`m onın` a`tirapında jaylasqan neytral` molekula yamasa anion bolıp tabılg`an ligandlardan turatug`ın, ishki ha`m sırtqı oferag`a iye bolg`an quramalı birikpe. Mısalı, K<sub>3</sub>[Fe(CN)<sub>6</sub>], [Cr(H<sub>2</sub>O)<sub>6</sub>]Cl<sub>3</sub>,, [Co(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>Cl<sub>2</sub>]Cl.
Ko`pshilik jag`dayda metall atomı yag`nıy oraylıq atom aktseptorlıq, al ligand donorlıq qa`siyetke iye boladı.
K.B.Yatsimirskiy kompleks birikpelerdin` a`hmiyetli belgileri ondag`ı koordinatsion san ha`m okisleniw da`rejesinin` sa`ykes kelmewi dep esaplaydı. Haqıyqattanda, metallardın` kompleks birikpelerinde koordinatsion san okisleniw da`rejesine qarag`anda u`lken boladı. Biraq, kompleks birikpeler ushın xarakterli bolg`an bul belgiler basqa birikpeler ushın da ta`n. Mısalı, gidroksilaminde azot atomının` koordinatsion sanı 3 ke, al okisleniw da`rejesi -1 ge ten`. Lekin, onı kompleks birikpelerge kirgizbeydi.
Ayırım waqıtları koordinatsion yamasa metallorganik birikpeler addukt dep ataladı. Addukt termini zatlardın` qurılısı yag`nıy du`zilisi haqqında az mag`lıwmatlar bolg`an birikpelerge qollanıladı. Sonlıqtan, ko`pshilik jag`dayda addukt termini R-elementlerdin` kompleks birikpeleri ushın qollanıladı.
Kukushkinnin` pikirinshe addukt termini koordinatsion orayg`a iye bolmag`an birikpeler ushın qollanılıwı kerek, mısalı, pikrin kislotasının` naftilamin menen bolg`an birikpesi HOC₆H₂(NO₂)₃C₁₀H₇NH_2-
Ayırım waqıtları klatrat birikpelerdi kompleks birikpeler dep ataydı.
Klatrat birikpelerge mısal iretinde gidroxinonnın` metanol menen bolg`an birikpesin, sonday-aq Ni(II) tsianidinin` benzoldag`ı ammiaklı eritpesin kristallizatsiyalap alıng`an Ni(CN)<sub>2</sub>NH<sub>3</sub>C<sub>6</sub>H<sub>6</sub> quramlı birikpeni alıp qarawg`a boladı.
Klatrat birikpeler qa`siyetleri boyınsha bir-birine jaqın bolg`an organikalıq molekulalardı bir-birinen ajıratıwda qollanıladı. Klatrat birikpeler quramalı bolg`anlıqtan kompleks birikpeler qatarına kirgiziledi.
Sonday-aq, izopoli ha`m geteropoli birikpelerde kompleks bolıp tabıladı.
İzopoli ha`m geteropoli birikpeler kislota molekulasına sol yamasa basqa kislotanın` angidridin qosıwdan payda boladı. Mısalı, H₇[P(W₂O₇)₆]
Koordinatsion ximiyanın` nızamlılıqları, qag`ıydaları baslı gezekte xrom, kobal`t ha`m platina metallarının` birikpelerin u`yreniw na`tiyjesinde ashıp ko`rsetildi. Bul sol metallardın` komplekslerinin` inertligine yag`nıy turaqlılıg`ına tiykarlang`an bolıp, olardın bunday qa`siyetleri ha`r qıylı ximiyalıq metodlar ja`rdeminde birikpelerdi wyreniwge mu`mkinshilik beredi. Ha`r qanday fizikalıq ha`m fiziko-ximiyalıq metodlardın` payda bolıwı menen barlıq d-elementlerdin`, sonday-aq siyrek jer ha`m aktinoid elementlerdin` kompleks birikpeleri sintezlenip alınıp, olardın` qa`siyetleri, a`hmiyeti u`yrenilmekte.
XX a`sirdin` ortalarına kelip kompleks birikpelerdi eritpelerden ajıratıp almastan u`yrenige mu`mkinshilik beretug`ın metodlar ken` qollanılıp baslandı. Kompleks birikpeler haqqında da`slepki mag`lıwmatlar XVIII a`sirdin` aqırında payda boldı. Birinshi u`yrenilgen kompleks birikpeler kobal`t ha`m mıstın` ammiakatları bolıp tabıldı. Olardın` qurılısın birinshi ma`rte T.Grem ha`m K.Gofman tu`sindirip berdi.
1841-jılı Grem NN<sub>3</sub> molekulasının` metallg`a birigiwi ammoniy duzlarının` payda bolg`anlıg`ı sıyaqlı boladı degen pikir bildirdi. Bul og`ada tuwrı pikir edi, biraq sol waqıtları ammoniy duzlarının` qurılısı haqqında ko`z-qaraslar tolıq emes edi.
Gremnin` ko`z-qarasına tiykarlanıp Peyron duzının` qurılısın alıp qarayıq, (NH₃CI)₂Pt. Ammiaktın` PtCL<sub>2</sub> ine birigiwi, haqıyqattanda NH<sub>4</sub>CI nin` NH₃ ha`m HCI dan payda bolg`anlıg`ı sıyaqlı. Solay etip, Grem boyınsha bul duzdın` formulasın to`mendegishe jazıw mu`mkin [Pt(NH₃)₄]CL₂.
Bunday etip jazıw Pt nın` NN<sub>3</sub> tag`ı azot atomı menen tuwrıdan-tuwrı baylanısıp turg`anın ha`m eki xlor atomının` ten`dey aralıqta jaylasqanlıg`ın ko`rsetedi. Biraq, Grem formulası sol waqıtları ma`lim bola baslag`an bul zattın` 2-shi izomeri haqqında hesh qanday ma`limleme bermeydi.
Bul teoriyanın` rawajlanıwına Gofmannın` miynetleri u`lken u`les qostı. Gofmannın` aytıwınsha [Co(NH<sub>3</sub>)<sub>6</sub>]CI<sub>3</sub> quramlı kompleks birikpe to`mendegi qurılısqa iye boladı:

Bul formula birikpeler quramın durıs sa`wlelendirip, ondag`ı e xlor ionının` ten`dey jaylasqanlıg`ın ko`rsetedi. Gofman kontseptsiyası izomeriya haqqındag`ı ma`seleni dıqqatqa almaydı, ha`tteki, mısalı [Co(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>CI<sub>2</sub>]CI quramg`a iye birikpe ushın 2 izomerinin` bar bolıwına qaramastan bul birikpede 2 xlor gruppası ha`m xlor ionı bar bolıp, olar ten`dey emes ha`m qa`siyetleri boyınsha o`zgeshelenip turadı.

Gofman ko`z qaraslarına tiykarlanıp u`shlemshi amini bar birikpelerdin` qurılısın tu`sindiriw mu`mkin emes. Mısalı, piridinli kompleksler.
Bulardan tısqarı Verner ko`z qaraslarına shekem kompleks birikpelerdin` qurılısın to`mendegi teoriyalar ja`rdeminde tu`sindiriwge ko`plegen ilimpazlar urınıp ko`rdi. Bularg`a qısqasha toqtap o`teyik.
1841 jılı Bertselius [Pt(NH)₃CI]CI₂ tipindegi kompleks to`mendegi qurılısqa iye dep qaradı.

Bul birikpe assimmetrik bolıp, bir jup xlor amino gruppa menen, al ekinshi jup xlor ammoniy gruppası menen baylanısqan. Sonlıqtan, bul birikpelerdegi xlor gruppalarının` qa`siyetlerinde parqı bar dep tu`sindiredi.
Bul teoriyanın` kemshiligi sonnan ibarat, bul teoriya taq sandagı ammiak molekulası bar birikpelerdin` qurılısın tu`sindirip bere almaydı. Eger formulada taq sandag`ı ammiak molekulası bar bolsa, bunday jag`dayda birikpenin` formulası eki eselenip jazıldı. Mısalı, [Co(NH)<sub>3</sub>CI]CI<sub>2</sub> birikpesi to`mendegi qurılısqa iye

1854-jılı Klaus [Pt(NH)₄CI₂]CI₂ birikpesinde azot atomının` metall atomı menen baylanısqanlıg`ın ko`rsetip berdi, biraq xlor ionlarının` ayırmashılıg`ın tu`sindirip bere almadı.

1856 jılı Jerar bul kompleks birikpege (NH₂)₄Pt4HCI qurılıs formulasın usındı. Bul teoriyanın` jetiskenligi, bunda birikpe simmetriyalı du`ziliske iye de esaplaydı ha`m barlıq azot atomı metall atomı menen baylanısqan. Kemshiligi, birikpenin` formulası onın` qa`siyeti tuwralı mag`lıwmat bermeydi. Radikallar teoriyası bolsa kompleks birikpelerdegi ximiyalıq baylanıstı tu`sindirip bere almadı.
A.Vernerdin` teoriyasına shekem ken`irek islep shıg`ılg`an Blomstrand-İergensennin` kompleks birikpelerdin` qurılıs teoriyası bolıp tabıladı. Onın` tiykarg`ı jag`dayları to`mendegishe:
1) Ayırım elementler ushın qabıl etilgennen joqarı valentlilik berildi. Mısalı, galogenid ionı u`sh valentli, kislorod-to`rt valentli, al azot bes valentli dep alıp qaradı.
2) Organikalıq molekulalardag`ı sıyaqlı kompleks birikpelerde de xlor, kislorod, azot h.t.b. sıyaqlı atomlar shınjırlı qurılısqa iye boladı dep qabıllandı. Mısalı, kristallogidratlardag`ı ha`m ammiakatlardag`ı shınjır to`mendegishe,

Bul jerde kislorod to`rt valetli, azot bes valentli.
3)Kislota qaldıqları arasındag`ı ayırmashılıq ha`r qıylı usıllar menen tu`sindirildi. Eger kislota qaldıg`ı metall menen tuwrıdan tuwrı baylanısıp turg`an bolsa, onda birikpeni eritkende olar eritpege ion tu`rinde o`tpeydi. Eger kislota qaldıqları shınjırdın` aqırında baylanısıp tursa, eritpege olar ion tu`rine o`tip ketedi. Bul teoriyanın` jetiskenligi sonnan ibarat, bul jerde valentlik haqqında ma`sele qaraladı ha`m kislota qaldıqlarının` metall atomı menen baylanısıp turıw yamasa turmaslıg`ın sapalıq reaktsiyalar ja`rdeminde anıqlaw mumkinshiliklerine toqtap o`tedi.
Kompleks birikpeler ximiyasının` rawajlanıwındag`ı en` a`hmiyetli etapı - bul Vernerdin` koordinatsion ta`liymatı boldı. Verner ko`pshilik kompleks birikpelerde metall ionına birigip atırg`an neytral` molekulalardın` sanı 4 yamasa 6 ke ten` ekenligine dıqqat awdardı:
CrCI<sub>3</sub>6H<sub>2</sub>0 NiCI<sub>2</sub>6NH<sub>3</sub>
CoCI<sub>2</sub>6H<sub>2</sub>0 PtCI<sub>4</sub>6NH<sub>3</sub>
CrCI<sub>3</sub>6NH<sub>3</sub> CuCI<sub>2</sub>4NH<sub>3</sub>
CoCI<sub>3</sub>6NH<sub>3</sub> PdCI<sub>2</sub>4NH<sub>3</sub>
CoCI<sub>2</sub>4NH<sub>3</sub> PtCI<sub>2</sub>4NH<sub>3</sub>
Sonday-aq, kompleks birikpe quramındag`ı kislota qaldıg`ının` sanı da 6 yamasa 4 ke ten` ekenligi ma`lim boldı:
Fe(CN)₂4KCN=K₄ Fe(CN)₆
Fe(CN)₃3KCN=K₃ Fe(CN)₆
PtCI₄2KCI=K₂PtCI₆
PdCI₂2KCI=K₂PdCI₄
Ni(CN)₂2KCN=K₂[Ni(CN)₄]
Neytral` molekula ha`m kislota qaldıqlarının` jıyındısı 6 yamasa 4 bolg`an ko`plegen kompleks birikpeler bar:
Co(N0<sub>2</sub>)<sub>3</sub>3NH<sub>3</sub>, PtCI<sub>4</sub>2NH<sub>3</sub>, RhCI<sub>3</sub>3NH<sub>3</sub>, PdCI<sub>2</sub>2NH<sub>3</sub>
Joqarıda qarap o`tilgen mısallardan ko`rinip turg`anınday, 6 yamasa 4 sanları ha`r qıylı okisleniw da`rejesindegi ha`r qıylı metallar ushın xarakterli. Bulardın` ha`mmesin inabatqa ala otırıp, Verner kompleks birikpelerde oraylıq atom ha`m onın` a`tirapında jaylasqan neytral` molekula yamasa kislota qaldıg`ı bar degen juwmakka keldi. Bul gruppa ligandlar dep ataladı. Ayırım waqıtları ligandlar (”ligand”-baylanısqan degendi bildiredi) tu`sinigi ornına addend (birikken) so`zi qollanıladı.
Oraylıq atomdı qorshap turg`an ligandlar sanı koordinatsion san dep ataladı. Mısalı, CrCI<sub>3</sub>4NH<sub>3</sub> (k.s.= 4), CuCI<sub>2</sub>4NH<sub>e</sub>(k.s.=4), Co(N0<sub>2</sub>)<sub>3</sub>3NH<sub>3</sub> (k.s.=6).
Oraylıq atom a`tirapında ligandlardın` iyelegen ornı koordinatsion sıyımlılıq yamasa dentantlıq dep ataladı. Eger ligand oraylıq atom a`tirapında bir orındı iyelese monodentantlı ligandlar dep ataladı. Mısalı, NN₃, H₂0, CN^-, CI^-, Br^-, I^-, N0₃^-, N0₂^- t.b. ko`plegen molekulalar yamasa ionlar. Mısalı, [Pt(NH₃)₂CI₂](NO₂)₂

Eger ligand oraylıq atom a`tirapında eki orındı iyelese bidentantlı ligandlar dep ataladı. Mısalı, C₂0₄^2- , S0₄^2- , en = (NH₂-CH₂-CH₂-NH₂), S0₃^2- h.t.b.[Co(en)₂CI₂]CI

Eger ligand oraylıq atom a`tirapında u`sh orındı iyelese tridentantlı ligandlar dep ataladı. Mısalı, triaminpropan,

Tetradentatlı ligandlarg`a EDTA (etilendiamintetrasirke kislota) mısal bola aladı.

Koordinatsion birikpelerdin` ko`pshiligi xalıq-aralıq sistematikalıq nomenklaturag`a tiykarlanıp ataladı. Ayırım duzlar ushın tariyxıy atamalar elege shekem saqlanıp qalg`an. Bul birikpeler 1-tablitsada keltirilgen.

Xalıq-aralıq sistematikalıq nomenklatura boyınsha ammiak molekulası “ammin”, suw molekulası ”akva” dep aytıladı. Eger ligandlar sanı birneshe bolsa, grek sanlıqları -di, -tri, -tetra, -penta, -geksa, h.t.b. qosılıp aytıladı. Mısalı, [Co(NH₃)₆]SI₃ – geksaamminkobal`t(III) xlorid, [Cr(H<sub>2</sub>0)<sub>6</sub>]CI<sub>3</sub> - geksaakvaxrom(III) xlorid.
Egerde kompleks birikpe quramında ha`m neytral` ha`m anionlı ligand bar bolsa, onda da`slep anion ligandı “o” qosımtası arkalı, son`ınan neytral` ligand ha`m en` aqırında oraylıq atom ataladı. Mısalı, [Co(NH<sub>3</sub>)<sub>3</sub>SI<sub>3</sub>]-trixlorotriamminkobal`t(III). [Co(NH₃)₄(N0₃)₂] - dinitrotetraammin-kobal`t(II). [Pt(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>CI<sub>2</sub>]CI<sub>2</sub> – dixlorotetraamminplatina(IV) xloridi. [So(NH<sub>3</sub>)<sub>5</sub> H<sub>2</sub>0]CI<sub>3</sub> - akvapentaamminkobal`t(III) xlorid.
Anionlı kompleks birikpelerde oraylıq atomg`a ”at” jalg`awı qosılıp aytıladı. Mısalı, K₃[Co(N0₃)₆]-geksanitrokobal`tiat(III)kaliy, K<sub>4</sub>[Fe(CN)<sub>6</sub>]-geksatsianoferrat(II)kaliy, K[Pt(NH<sub>3</sub>)CI<sub>3</sub>]–trixloroammin-platoat(II) kaliy.
Quramında kuramalı organikalıq ligandı bar kompleks birikpelerdin` atamasında, olardın sanın bildiriw ushın -bis, -tris, -tetrakis, -pentakis h. t. b. grek sanlıqları qosılıp aytıladı. Al, kompleks quramında organikalıq ligand bolsa, onda ol skobka ishine jazıladı. Mısalı, [Co(en)₂CI₂]CI - dixlorobis(etilendiamin)kobal`t(III) xloridi.
Eki oraylıq atomg`a iye kompleks birikpelerdin` atamasında -qosılıp aytıladı. Mısalı,
tetraoksalato--digidroksokobal`tiat(III) kaliy.
-oktaamin--amido--gidrokso-kobal`t(III) nitratı.