1- маъруза. «Ўзбекистон миллий иқтисодиёт» фанининг мазмуни, моҳияти ва вазифалари

1- МАъРУЗА. « ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТ» ФАНИНИНГ МАЗМУНИ, МОҲИЯТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

1.1. «Миллий иқтисодиёт фани ва унинг предмети

Республикамиз мустақилликка эришганлигига ва деярли барча халқаро ташкилотларнинг тенг ҳуқуқли аъзосига айланганига қисқа вақт бўлди. Аммо шу вақт ичида республикамизнинг ўзига хос хусусиятларини қамраб олган иқтисодий сиёсат шаклланиб, истиқболли йўналишлар белгиланди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» китобида бозор муносабатларини нормал ривожлантириш учун зарур шарт-шароитлар қайд қилиб ўтилган.
Ендиликда миллий иқтисодиётимизнинг турли йўналишлари ва таркибий қисмларини жаҳон бозори билан қиёсий ўрганиш муҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистон миллий иқтисодиёти жами соҳалар, уюшмалар, корхоналар, ташкилотларнинг йиғиндиси бўлиб, улар ягона иқтисодий тизимга, умумий қонунларга ва ривожланиш мақсадларига асосланган ҳолда ўзаро бирлашган.
Ўзбекистон Республикасининг халқ хўжалиги яқин ўтмишда умумиттифоқ халқ хўжалиги мажмуасининг ташкилий қисмига кирарди. Шу билан бирга собиқ иттифоқдаги меҳнат тақсимотида асосан хом ашё этқазиб берувчи мавқеини эгалларди.
Бундай шароитларда «миллий иқтисодиёт» тушунчаси ҳақида сўз юритиш ҳуқуқига эга эмас эдик. Эндиликда Ўзбекистонда сиёсий ва давлат мустақиллиги камол топиши билан унинг миллий иқтисодиёти шакллана бошлаяпти. Бу ўринда қайд этиш жоизки, миллий иқтисодиёт бозор иқтисодиёти муносабатларини ўрганувчи барча аниқ фанлар назариясига, услубига таянади. Иқтисодиётни самарали тартибга солиш билан унинг шаклланишига қулай иқтисодий, ҳуқуқий, ташкилий вазият яратилади. Жаҳондаги барча ривожланган мамлакатларда миллий иқтисодиётнинг ўзига хос бошқариш моделлари мавжуд. Уларни яратишда ҳар бир мамлакат ўзининг барча хусусиятларини ҳисобга олган. Албатта, ўларда ҳар бир мамлакатнинг географик жойлашиши, иқтисодий ва табиий ресурслари, иқлими ва қолаверса, демографик тузилиши инобатга олинган. Бу ўринда кўп тилга олинаётган Жанубий Корея, Шветсия, Туркия моделларини мисол қилиб кўрсатишимиз мумкин.
Шу билан бирга иқтисодиётнинг умумий назарияси мавжуд. Уни чуқур билмай туриб, иқтисодиётни ривожлантириб бўлмайди. Шунинг учун миллий иқтисодиётда бозор шароитига мос инфратузилмавий такомиллашув, самарали бозор структурасининг шаклланиб бориш жараёни билан мос равишда янги бозор иқтисодиёти институтлари яратилиб борилади.
Истиқлол ўзбек халқи учун тараққиётнинг бутунлай янги, кенг уфқларини очиб берди. Юртимизда тарихан қисқа, мазмунан бой мустақиллик йилларида асрларга татигулик улуғ ўзгаришларга асос солинди. Куни кеча тасаввуримизга сиғмаган ҳодисалар бугун оддий воқейликка айланиб бормоқда.
Мустақиллигимизнинг 11 йиллиги муносабати билан ислоҳотлар натижаларини сарҳисоб қилиш, ютуқларимиз мазмун-моҳиятини чуқурроқ ўйлаб кўриш, ҳали қилиб улгурмаган ишларимизни рўёбга чиқариш ҳақида фикр юритиш, таҳлил қилиш ҳам муҳим, ҳам долзарб.
Миллий модел дунё ҳамжамияти томонидан мамлакатимизда бозор иқтисодиёти асосларига ўтиш борасида олиб борилаётган ислоҳотлар ўзига хос «Ўзбек модели» номи билан аталмоқда. Янги жамият қуришнинг бу модели бугунги кунда хорижлик олимлар ва сиёсатчиларни қизиқтирмоқда. Ҳамдўстлик давлатлари орасида ривожланган энг мақбул, энг самарали йўл деб тан олинмоқда. Бундан 5-6 йил аввал, Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг муваффақиятига шубҳа билан қараган сиёсатчилар, иқтисодчи олимлар ҳам бугун бизнинг тажрибамизни ўрганмоқдалар, айрим жиҳатларини ўзларида татбиқ этмоқдалар.
Ўтган қисқа вақт ичида Ўзбекистонда иқтисодиётнинг барча кўрсаткичлари бўйича Ҳамдўстлик давлатлари орасида кам пасайишга эришилди. Улар орасида биринчи бўлиб, 1996 йилдан бошлаб асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар бўйича барқарор ўсиш таъминланмоқда, ижтимоий ларзаларсиз чуқур тузилмавий ўзгаришлар амалга оширилаяпти.
Бунинг сири нимада? Бунинг сири авваламбор, миллий моделимизнинг ўзига хослиги, унга бозор иқтисодиётнинг маълум бир тури ёки муайян бир давлат йўли тўғридан-тўғри кўчириб олинмаганлигида, ўз тараққиёт йўлимизни танлашда мамлакатимизнинг сиёсий, ижтимоий-иқтисодий шароит ва салоҳиятидан, халқимизнинг тарихи, миллий урф-одатлари, диний эътиқодидан келиб чиқилганидадир.
Биздаги ислоҳотлар жараёни билан яқиндан танишиб чиққан финландиялик иқтисодчи олим Ярмо эронен шундай дейди:
«Собиқ иттифоқ республикалари ичида бизни кўпроқ Ўзбекистон тажрибаси қизиқтиради. Чунки қисқа вақт ичида «Ўзбек модели» ўзини оқлади. Биринчи бўлиб сизларда ўсиш бошланди. Сизларга қўшни давлатларда бўлганимда, уларнинг айниқса, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш бутунлай издан чиққанини кўрдим. Экин майдонлари 50 фоизга камайиб кетибди. Ҳосилдорлик эса ундан ҳам кўпроққа тушиб кетган. Чорвачиликда туёқ сони кескин камайган. Ўзбекистонда эса умуман бошқа манзара. қишлоқ хўжалиги ўтиш даврининг энг оғир йилларида ҳам бир маромда ривожланди. Бу эса танланган йўлнинг тўғри эканлигидан далолат беради.»
Шунингдек, мамлакатимизнинг географик жойлашуви нуқтаи назаридан келиб чиққанда уинг денгиз артериясидан узоқда жойлашганлиги иқтисодий савдо алоқаларида маълум ноқулайликларни келтириб чиқаради. Лекин, бу дегани бизнинг алоқаларимиз самараси пасайиб боради, дегани эмас. Мавжуд имкониятлардан самарали фойдаланган ҳолда, ушбу алоқаларни ривожлантиришнинг бошқа йўлларини излаб топиш талаб этилади. Чунончи, ҳаво ва автомобил йўллари транспортини ривожлантириш шулар жумласидандир.
Бу яширин имкониятлар миллий мустақилликка эришилгандан сўнг анча кенгайди. Миллий иқтисодиётимизнинг ички ялпи маҳсулот ҳажмида экспорт миқдори ўсиб бормоқда. Экспорт қилинадиган товарлар жумласига нефт маҳсулорлари, уран, олтин қўшилди. Пахта толасини экспорт қилиш охирги йиллар ичида 49,2 фоиздан 38,6 фоизгача пасайди. Мева-сабзавот ва полиз маҳсулотлари ҳамда уларнинг қайта ишланган маҳсулотларини экспортга чиқариш ҳажми анча ортди. Нефт ва бензинни импорт қилиш батамом тўхтади. Ишлаб чиқариш воситалари ва эҳтиёт қисмлари импорти 15,3 фоиздан 47,2 фоизгача ўсди ва 2002 йилда экспорт импортдан кўп бўлди.
Албатта босиб ўтилган йўлда муаммоларга ҳам дуч келинмоқда. Лекин, энг муҳими, ислоҳотларнинг умумий стратегиясида собит тўрган ҳолда тактикамизга йўл-йўлакай тузатишлар киритиб боряпмиз. Мамлакатимизда ижтимоий-иқтисодий ривожланишга муайян чоракда, ҳар йили чуқур таҳлил орқали баҳо бериб келинмоқда. Нуқсонларни ўз вақтида бартараф қилиш чоралари кўрилмоқда, зарур ҳолларда эса давлат дастури қабул қилинмоқда.
Айниқса, баъзи бир давлатлардагидек парламент сафсатабозликларига йўл қўйилмай, ўз вақтида қонунлар қабул қилиш, зарур бўлганда зудлик билан тузатишлар киритиш, Президент фармонлари ва ҳукумат қарорлари қабул қилиш орқали ислоҳотларнинг ҳуқуқий асослари такомиллаштириб борилиши ютуқлармиз асоси бўлмоқда.
Дарҳақиқат, саноат тармоқлари таркибини статистик рақамлар орқали таҳлил қиладиган бўлсак, истиқлол йилларида ўзгаришлар қанчалик улуғворлиги яққол намоён бўлади. Айниқса, уни собиқ иттифоқ давридаги саноат тузилмаси билан солиштирганда, қисқа вақт ичида структуравий сиёсатнинг амалий натижалари, бунёдкорлик ишларининг салобати кўз олдимизда ёрқинроқ гавдаланади.
Ески саноат тузимида энгил саноатнинг, аниқроғи, пахта тозалаш саноатининг мавқеи жуда юқори эди. Аксарият минтақалар саноатида унинг салмоғи 70-80 фоизни ташкил қилган бўлсада, катта хом ашё ресурсларига эга бўлган ҳудудларда якуний тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилмаган эди. Биздаги оғир саноат корхоналарининг ҳаммаси собиқ марказга бўйсуганлиги, уларнинг аксариятида маҳаллий хом ашё, аҳоли талаб ва эҳтиёжларига алоқаси йўқ маҳсулотлар чиқарилиши, технологик жиҳатдан бизнинг ҳудудда бошқа саноат корхоналари билан боғлиқ бўлмаган.
Ишлаб чиқарилган саноат маҳсулоти таркибида халқ истеъмоли молларининг улуши атиги 37,1 фоизни ташкил этганлиги боис ўзимизга керакли истеъмол товарларининг аксарият қисми четдан келтирилар эди.
Бундай оғир вазиятда саноатни қайтадан тиклаш бўйича зарур чора-тадбирлар кўрилмаганида, бизда ишлаб чиқариш кескин тушиб кетиши, саноатда банд аҳолининг 300-400 минг нафари ишсиз қолиши мумкин эди.
Иқтисодий мустақилликка эришиш учун ислоҳотларнинг дастлабки босқичиданоқ ёқилғи-енегетика мажмуасининг юқори суръатлар билан ривожланишини таъминлаш, нефт ва газ ишлаб чиқариш ҳажмларини ошириб бориш ҳисобига мамлакатимизда энергетика мустақиллигига эришиш вазифаси қўйилди.
Чунки, Ўзбекистон ҳудудида нефт саноатига асос солинганига қарамасдан, биз нефт маҳсулотларига бўлган талабимизни таъминлай олмай келардик. 80- йилларда республикамизга ҳар йили четдан 6 миллион тонна атрофида нефт маҳсулотлари ташиб келинган. Мустақиллигимизнинг дастлабки йилларида валюта тушумимизнинг асосий манбаи ҳисобланган пахта толасининг 600минг тоннасини Россияга ёқилғи маҳсулотларига айирбошлашга мажбур эдик.
Мамлакатимиз, халқимиз тақдирини ўзимиз ҳал қилиш ҳуқуқини олганимиздан кейинги 4-5 йил ичида юз йиллар давомида рўёбга чиқмаган орзуларимиз амалга ошади. 1999 йилда 1991 йилдагига нисбатан нефт қазиб олиш ҳажми 3,7 баробар кўпайди. Хом ашёдан тайёр ёқилғи маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи ишга туширилди, натижада биз нафақат мамлакатимиз нефт мустақиллигини таъминлаб қолмасдан, балки хорижга ёқилғи маҳсулотларини сота бошладик. 2002 йилда экспорт қилинган маҳсулотларнинг 7,9 фоизини ёқилғи ва электр энергия ташкил қилди.
Ўзбекистон саноатида машинасозлик ва металлни қайта ишлаш тармоғининг мавқеи кун сайин ортиб бормоқда, айниқса, унинг тизимида автомобилсозликнинг ташкил топиши жиддий тузилмавий ўзгаришлар содир бўлишига олиб келди. Бу саноатда барқарор ўсишни таъминлашнинг муҳим омили бўлмоқда.
Истиқлолгача оддий велосипед ишлаб чиқарилмаган Ўзбекистон Марказий Осиё давлатлари орасида биринчи, дунёда 28- бўлиб автомобил ишлаб чиқарадиган мамлакатга айланди.
Ҳозирги кун янги тармоқ тизимида йиллик қуввати 200минг энгил автомобил ишлаб чиқариш қувватига эга бўлган «ЎзДЕУавто», автобус ва юк машиналари ишлаб чиқаришга ихтисослашган «СамКўчавто» қўшма корхоналари фаолият кўрсатмоқда. Уларга бутловчи қисмлар ишлаб чиқарувчи ўндан ортиқ янги корхоналар ташкил қилинди. Мамлакатимизда 40 дан ортиқ корхоналар улар билан ҳамкорликда ишламоқда, автомобилсозлик саноатида ҳозир 14 мингга яқин ишчи ва хизматчи меҳнат қилмоқда.
Устувор йўналиш сифатида Ўзбекистон собиқ иттифоқдаги республикаларидан фарқли ўлароқ, ички бозорни хориждан сотиб олинган бошқа моллар билан тўлдириш эмас, балки ўзимизда импортнинг ўрнини босадиган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ривожлантириш йўлидан бораяпти. Ҳамдўстликдаги қатор мамлакатлар валюта заҳиралари ва чет эл кредитларини озиқ-овқат маҳсулотларини сотиб олишга сарфлаётган бўлса, бизда кенг истеъмол моллари ишлаб чиқарадиган замонавий технологияларни олиб келиш, қўшма корхоналар ташкил қилиш устувор вазифа деб белгиланган.
Истеъмол молларининг энг зарур турларини ўзимизда ишлаб чиқариш нафақат валюта ресурсларимизни тиклаш, давлатимиз иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш, балки маҳсулот таннархи туширилиши орқали аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш имконини ҳам берди. «Ўзбек модели»нинг ўзига хос томони айнан шунда намоён бўлди.
Структура сиёсатининг устувор йўналишларидан бири сифатида аҳоли эҳтиёжи учун зарур бўлган маҳсулотларни ўзимизда ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Натижада фақат охирги икки йилда озиқ-овқат маҳсулотлари ва халқ истеъмоли молларини импорт қилиш 2 баробар, жумладан, қандолат маҳсулотлари 2 мартага, ун ва ун маҳсулотлари 5 ҳисса, алкоголли ва алкоголсиз ичимликлар 17 мартага, кийим- кечаклар 7 баробар, поябзал 4 мартага камайди.
Бу ўзгаришлар мамлакат иқтисодиёти учун устувор ҳисобланган бой табиий, қишлоқ хўжалиги, меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш ҳисобига амалга оширилмоқда. Корхоналарни, айниқса, кичик ва ўрта корхоналарни замонавий ҳамда ихчам технология, энг янги асбоб-ускуналар билан жиҳозлашга алоҳида эътибор берилаяпти.
Аҳоли зич жойлашган, қишлоқ хўжалиги хом ашёсига бой ҳудудларда тайёр саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган корхоналар ташкил қилишга алоҳида эътибор берилмоқда. Этмиш йилда оддий бир сех қурилмаган узоқ, чекка қишлоқларимизда ҳам маҳаллий хом ашё ресурсларидан тайёр истеъмол моллари ишлаб чиқаришга ихтисослашган замонавий қўшма корхоналар барпо этила бошланди.
Масалан, янги қурилган «Антекс» ҳиссадорлик жамиятига қарашли 4 та корхона аҳоли зич яшаётган қишлоқларда қурилди. Йирик тўқимачилик мажмуасини бунёд қилиш учун бир ярим миллиард сўм сармоя сарфланди. Фақатгина хориждан замонавий асбоб-ускуналар сотиб олиш учун 26 миллион АқШ доллари ишлатилди.
Корхона ишга тушгандан кейин 3 минг нафардан ортиқ қишлоқ аҳолиси иш билан таъминланди. Андижон вилоятида тайрланаётган пахта толасининг анчагина қисмини шу жойнинг ўзида қайта ишлаш имкони яратилди.
Ушбу мажмуа таркибига кирган тикув фабрикаси Булоқбоши қишлоғида ишга туширилди. Германия, Италия ва АқШда ишлаб чиқарилган замонавий дастгоҳлар ўрнатилган мазкур техника тўлиқ компютер дастури асосида ишлайди. Йилига 3 миллион дона кўйлак, шим, эркаклар костюми ишлаб чиқараётган корхонанинг салкам 70 фоиз маҳсулоти четга сотилмоқда.
«Ўзбекистон миллий иқтисодиёти» фанининг предметига юқорида қисқача изоҳ берилган. У халқ хўжалигини ягона тизим сифатида ўрганади. Халқ хўжалиги ҳар бир тармоғининг ривожланиши, тартибга солиниши ва уларнинг ўзаро алоқасини ўрганиш ана шулар жумласига киради.
«Ўзбекистон миллий иқтисодиёти» фанининг вазифаларидан яна бири- мамлакат иқтисодиёти таркибига кирувчи тармоқлар, соҳалар ва мажмуаларнинг ўзига хос хусусиятини ва ўзаро алоқасини ўрнатишдан иборат.