1- Ámeliy jumis Kóllerdegi shógindilerdiń analizi

1- Ámeliy jumis
Kóllerdegi shógindilerdiń analizi
Payda bolǵannan baslap kól hár qıylı mineral hám organikalıq zatlardı kirgiziw, qáliplestiriw hám toplaw jayına aylandı. Olardıń quramı, toplanıw dárejesi, sıyımlılıǵı suw háwiziniń tábiyiy qásiyetleri hám kólde júz bergen hádiyselerdiń ulıwmalıǵı menen baylanıslı. Insan iskerligi, sonıń menen birge, kól shógindi jınıslarınıń zamanagóy faktorları qatarına kiritiliwi kerek.

Dnocherpatel grunttan namuna aliwshi pribor.
Kóldegi mineral hám organikalıq zatlar suw tubiniń túrli tereńliklerinde jaylasqan bolıp, olar tek ǵana payda bolıw jayına qaray emes, bálkim tiykarınan salmaqları, úlkenligi hám suw massası dinamikası tásirine de baylanisli. Az-azdan jańa payda bolǵan zat turaqlılasadı, jaslaw shógindi jınıslar menen oraladı, suwdiń tikkeley tásirinen ajratıladı hám ayriqsha jınıslarǵa aylanadı : saz, qum, hák tas, temir-marganets káni t.b. Shógindiler, olardıń ximiyalıq hám biologiyalıq quramı, tarqalıw ayrıqshalıqı, qalıńlıǵı kól zatları hám energiya teń salmaqlılıqınıń ulıwma baǵdarın sáwlelendiredi jáne onıń juwmaqlawshı ónimi bolıp tabıladı.
Payda bolıw usılı boyınsha ádetde biogen, xemogen hám terrigen (klastogen) tiptegi shógindi jınıslar ajralıp turadı, lekin kóbinese olar aralas turinde ushraydı.
Zamanagóy kól shógindileri hár-qiyli boladi, ádebiyatda elege shekem kopshiliginiń ataliwshi atlari joq. Joqarı organikalıq túrleri, mısalı gitti, dyu, sapropel hám basqalar dep ataladı. Biraq avtorlardıń kóbisi ulıwma termindi – sapropel di paydalanadı.
Sapropel kolloid dúzılıskee iye, jáne onıń tábiy jaǵdayında ızǵarlıǵi júdá joqarı (60-97%). Sapropeldi basqa mineral hám organikalıq tóginler menen aralastirip paydalanıw mumkin. Arnawlı bir mashqalalardi sheshiw ushın kóldi izertlewshi ilimpazlar hám agronomlar ortasında birge islesiw zárúr.
Birinshiden, sapropel hár túrlı awıl xojalıǵı eginleri ushın ájayıp tógin bolıp tabıladı. Ol haywanlar hám quslar ushın azıq qosımsha retinde xızmet etedi. Sapropel medicinada, tiykarınan, balneologiyada barǵan sayın kóbirek paydalanılıp atır. Sapropeldi sanaatda qóllaw qurılıs materialların islep shıǵarıw mumkin.
Solay etip, ádetde kól shógindileriniń quramı (sapropel, ılaylar) eki tiykarǵı komponentti óz ishine aladı : organikalıq hám mineral. Shógindilerdegi organikalıq zatlardı kólde jasawshı ósimlik hám haywan organizmleri payda etedi. Kóplegen izertlewshilerdiń pikirinshe sapropeldiń tiykarǵı organikalıq bólegi plankton (tiykarınan fitoplankton) organizmleriniń qaldıqları dep esaplaydı.
Sapropelning organikalıq zatların xarakterleytuǵın ulıwma kórsetkish azot, uglerod, fosfor, gumus kislotaları, vitaminlar (B12, B1, B2), karotenoidlar birikpeleri quramına kiredi. Sapropel ásirese azotli birikpelerge bay, onıń quramındaǵı pelogen qatlamı quramındaǵı organikalıq zatlar 8,5% azotga iye.
Kól shókpelerin quraytuǵın elementlerden eń áhmiyetlisi kremniy, alyuminiy, temir, qorǵsin, kaltsiy, magniy hám gidroksidli metallar birikpeleri esaplanadi.