1-§. O’zbek xalqi madaniyati tarixiga qisqacha sharq. Og’ir madaniyatdagi taraqqiyot

III § 50-80 yillarda Qoraqalpog`iston madaniyati va san`ati.
XX asrning boshlarida Markaziy Osiyo xalqlari siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotida katta o`zgarishlar yuz berdi. 1924 yili Turkmaniston ASSR ning Amudaryo viloyati va Xiva xonligining Hujayli hamda Qung`irot tumanlari hududida Qozog`iston ASSR tarkibida Qoraqalpog`iston Avtonom viloyati tashkil etildi. U 1930 yilan RSFSR tarkibiga kirdi. 1932 yilda Qoraqolpog`iston Avtonom Respublikasiga aylantirildi.
Qoraqolpog`lar tarixida 1936 yil muhim siyosiy voqealar yili sifatida abadiy qoladi. Chunki, shu yili o`z taqdirlarini O`zbekiston SSR tarkibiga kirishi bilan belgiladi va o`z tanlagan yo`lining istiqbolli ekanligini ko`rsata oldi.
Qoraqolpoq va o`zbek xalqi bir necha o`n yillik mobaynida to`planib qolgan muammolarni hal etishda, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni yanada chuqurlashtirishda o`z an`analaridan unumli foydalanish yo`lini tanladilar. Har ikki xalq taqdiri, istiqbolli bir xonligini, ularni mushtarak orzular, yagona intilish birlashtirib turganligini ochiq-oydin ko`rsatadilar. Tarixan turli davrlarda turli siyosiy o`zgarishlar va qiyinchiliklarda tabiatan do`stlik va qarindoshlik munosabatlari bunga asos bo`ldi.
Shuni alohida ta`kidlash kerakki, sobiq SSR davrida milliy masaladagi yuzaki yondoshuvlar, balandparvoz ishoralar, asossiz chaqiriqlar faqat “o`lug` og`a”lar manfaatiga xizmat qilardi, xolos. Bu ishoralar milliy ravnaq, kichik xalqlarning milliy taraqqiyoti, ittifoqdosh respublikalar xalqlarning milliy ehtiyojlarini qondirishdan uzoq edi. Totalitar davlatchilik paytida birinchi rahbar biron marta ham Qoraqolpog`istonda bo`lmagan, uning xalqi hayoti bilan tanishmagan, unga yaqindan yordam bermagan edi.
Yuqoridan amalga oshirilgan bir yoqlama rivojlantirish, kichik
xalqlarga bo`lgan e`tiborning sustligi tufayli Qoraqolpog`iston sobiq ittifoq tarkibida taraqqiyot darajasi eng past bo`lgan o`lkaga aylandi. Ittifoq hukumatining aybi bilan qiyinchiliklar chuqurlashdi, ekologik holat yuzaga keldi. Amudaryo suvining ifloslanishi va Orol dengizining qurishi bilan bog`liq bo`lgan jiddiy muammolar paydo bo`ldi.<sup>1</sup>
40-80 yillarda Qoraqolpog`iston maorifi, Oliy ta`lim fan, madaniyat va san`ati o`ziga xos yo`nalishda rivijlandi. Xal` ta`lim maktablari va o`quvchilar soni muttasil oshib bordi. Agar 1940-41 o`quv yilida avtonom respublikaga 603 umumta`lim maktablari bo`lib, ularda 91.6 ming o`quvchi ta`lim olgan bo`lsa, 1983-84 o`quv yilida maktab soni 857 taga, o`quvchi soni esa 284.4 mingtaga etdi.<sup>2</sup> Lekin hamma maktablarning ahvoli bir xil emasdi. Ayniqsa qishloq maktablarining ahvoli yaxshi emasdi. Ularning ko`pchiligi moslashmagan binolarda joylashgan ma`qul binoga ega bo`lgan maktablarning moddiy-texnika bazasi talabiga javob bermas, o`qituvchi yetishmasdi. Qishloq maktablarining bu ahvoliga tushishiga orol dengizining qurishi bilan bo`gliq ekologik muammolar ham anchgina ta`sir qilgan edi.
Urush yillarining og`ir sharoitiga qaramasdan 1944 yildan Qoraqolpog`istonda davlat pedagogika instituti ochildi va respublika uchun o`qituvchilar tayyorlab beradigan asosiy makonga aylandi. Respublika Oliy o`quv yurtlarida 80- yillarning oxiriga kelib 20 mingdan ortiq talaba o`qidi.³ Qoraqolpog`istonning ko`pgina yoshlari ittifoqning turli shaharlaridagi instituti va texnikumlarda ham ta`lim oldilar.
_________________________
1. O`zbekistonning yangi tarizi 3- kitob “Mustaqil O`zbekiston tarixi”
“Sharq”, “”Toshkent 2000 yil , 133-134 betlar.
2.(O`zbekiston sovet) Народное хозаество Узбекской ССР за солет, стат ” сборник-Т 1984 С 2293-294.
3.1.“Нородное Хозйясво Узбекское ССР за 60 лет” стоит сборник Т, 1998 гю с.300-301.
Qoraqolpog`iston ASSR maorif xalq komissari huzuridagi til va
adabiyot ilmiy tadqiqot negizida 1339 yilda ilmiy-tadqiqot instituti tashkil qilindi, bu instituti 1947 yilda O`zbekiston fanlar akadimiyasi (O`zSSRFA) tarkibiga kirdi. 1956-yilda O`zSSRFAning Qoraqolpog`iston filiali tashkil qilindi.¹ Filial tarkibida tibbiyot fanlari kompliks institutlari, tarix, til vaadabiyot institutlari, Botanika bog`i faoliyat ko`rsatdi. Shuningdek 1958-1972 yillar davomida Qoraqolpog`istonda Butun ittifoq va O`zbekiston fanlar akademiyasi ilmiy-tadqiqot institutlarining bir qator filiallari ham tashkil qilindi. Natijada Qoraqolpog`iston olimlari fanning botanika, ekonomika, tarix, tilshunoslik adabiyot, falsafa, san`atshunoslik va boshqa sohalari bo`yicha ilmiy-tadqiqot olib boorish imkonoga ega bo`ldilar. Bu yillarda N.Dovqarayev, Ya.Dosumov, M.Nurmuhammedov, S.Komolov, K.Alimbetov, Q.M.Makaetov kabi bir qator taniqli olimlar yetishib chiqdi.
Qoraqolpog`iston adabiyotida an`anaviy janrlar bilan bir qatorda dramaturgiya, proza, tanqidchilik kabi yangi janrlar ham rivojlandi. Milliy tilda matbuot va kitoblar nashr qilish yo`lga qo`yildi. Qoraqolpog`iston AUR Yozuvchilar uyushmasi tuzildi. Qoraqalpoq adabiyotining A. Musayev, S.Majidov
A.Utirov, Q.Avedov va boshqq yozuvchi, shoirlar “Yangi turmush” kuychilari bo`lib maydonga chiqdilar. I.Kashpnazarov, K.Sentov, J.Sentnazarov, X.Turumbetov, O.Aytmurodov va boshqalar 70-80 yillar qaraqolpoq adabiyotining taniqli nomoyondalari edi.
Qoraqolpog`istonda musiqa va amaliy san`at va sovet andozasi asosida rivojlandi. An`anaviy milliy san`at turlari bilan bir qatorda
taetr rassomchilik, haykaltaroshlik kabi muhim sohalar ham yuzaga keldi va rivojlandi. Qoraqolpog`iston rassomlari asarlari 1969 va 1970
yillarda Moskvada tashkil qilingan tasviriy san`at ko`rgazmalarida
__________________
1.O`zbekistov SSR tarixi. Qadimdi davrdan xozirgi kungacha-T 1974 - 633 bet.
muvaffaqiyat qozondi.
Binobarin, 40-80 yillardagi og`ir sharoitda mustabid tuzum tomonidan aldanib va bor yo`g`idan ayrilib kelgan Qoraqolpog`iston xalqi harbiylashtirilgan teng mehnatning haddan tashqari og`ir bo`lishiga qaramasdan barcha qiyinchiliklarga bardosh berdi va fidokorona mehnat qildi. Shunday bo`lsada, xalqning g`ayriinsoniylikning barcha shakllariga qarshilik ko`rsatish ruhi bekor ketmadi, muqaddas ozodlik olovi odamlar qalbida so`nmadi.


XULOSA
Yangi tarixni yaratish – eng avval xolislik, halol ilmiy tahlil, tarixiy manbalardan mantiqiy foydalanish demakdir. Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidik: “O’zbek olimlarining kuch – g’ayratlari bilan tariximizning ko’pdan – ko’p muhim sahifalari, eng avvalo, temuriylar davri, XIX asr oxiri XX asr boshlari tarixi yangidan kashf etildi… o’tmishimizni “oqlash” vazifalari, umuman olganda, bajarib bo’lindi; hozir esa aosiy vazifa tarixiy tahlilni ilmiy jihatdan xolisona va halol amalga oshirishdan iborat.”¹
Darhaqiqat tadqiq qilinayotgan davr nihoyatda murakkab, og’ir va chalkashliklarga boy. Yangi tariximizni yaratish yo’lidagi bu izlanish davomida Prezidentimizning o’git va maslahatlariga to’liq rioya qilindi.
O’tmish tarixiga nazar tashlash shuni ko’rsatadiki, O’zbekiston xalq maorifi tadqiq etilayotgan davrga qadar taraqqiyotning uzoq yo’lini bosib o’tgan. Uning ildizlari qadim o’tmishga borib taqaladi. Xalqimiz azaldan yuksak ma’naviyati, marifati va ilmiy chanqoqligi bilan ajralib turgan. Yevropada hali ijtimoiy taraqqiyot yuzaga kelmasidan ancha ilgari Markaziy Osiyoda yozuv tarqalib, yosh avlodni o’qitish ishlari tashkil etilgandi.
Milliy madaniyat, ilm – fan va maorif taraqqiyotiga arablar fathi ko’p jihatdan ta’sir etgan. Islom dini va arab yozuvi tarqalishi bilan-VIII sasrdan boshlab yoshlarga ta’lim va tarbiya berish asosini musulmon maktab va madrasalari tashkil etdi.
Musulmoncha diniy ta’lim tizimi shaxsning axloqiy – ma’naviy kamolotini milliy va diniy – ahloqiy qadriyatlarni egallashga yo’naltirilgan edi. Diniy ruhini poklash, islom dini o’gitlari, yaxshilik
va adolat g’oyalarini inson ongiga singdirardi. Maktablar, musulmon

___________________________

1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-Toshkent: O’zbekiston. 1997. 141-bet.
ta’lim tizimi boshlang’ich bosqich sinifida, yoshlarning o’qish va yozishni o’rganishlariga ko’maklashar, muqaddas Qur’oni karim oyatlari, Hadisi sharif va boshqa diniy adabiyotlar bilan tanishtirardi. Madrasalar o’rta va oliy ta’lim o’quv yurtlari sanalib, ijtimoiy hayotning turli sohalari uchun milliy mutaxassislar tayyorlashga xizmat qiladi.
Markaziy Osiyo Chor Rossiyasi istilo qilgach, ta’limning musulmon tizimiga muqobil bo’lgan dunyoviy ilmlar tizimi yuzaga kela boshladi. U, eng avvalo kelgindi rus aholisini o’qitish Chor rejimiga sodiq kishilarni tarbiyalash ishlariga qaratilgan edi. Chorizm ma’muriyati mustabid – ruslashtirish siyosatini olib borar, musulmon maktablari ta’sirini kuchsizlantirish uchun eng avval o’z maqsadi, g’oyalariga xizmat qiladigan yoshlarni tarbiyalab yetishtiruvchi o’quv muassasalari tashkil etishga intilardi. Biroq mahalliy aholi baribir an’anaviy maktabni afzal ko’radi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida musulmon o’quv yurtlari ta’lim tizimida muayyan o’zgarishlar ro’y berdi. Avvalo o’quv dasturlariga dunyoviy umumta’lim fanlari kiritila boshlandi. Bu g’oyalar jadid yangi usul maktablarining vujudga kelishida o’zining to’liq aksini topdi.
Bugungi kunda shu narsa ayonki, Stalincha madaniy siyosat baynalmilallashtirish suratlarni oshirishga qaratilgan bo’lib oshkora buyuk davlatchilik ruslashtirish xususiyatiga ega edi. Bu siyosat asosini kommunistik rahbariyat millat manfaatlariga zid ravishda chiqargan qarorlarining so’zsiz ijrochilari tarbiyalash va mafkuraviy manqurtlash tamoyillari tashkil etar edi. Uning amalga oshirilishi o’quv tarbiya jarayoniga katta putur yetkazib yoshlarni milliy ildizidan ko’p asrlik madaniyatidan bebahra bo’lishiga olib keldi. Nihoyat darajada siyosiylashtirilgan o’quv yurtlari ma’lum ma’noda umumiy bilim bersada ammo ham maktab o’quvchilari, ham bo’lajak muallimlarni tarbiyalash nuqtayi nazardan, ular o’tmish avlodlarning ma’naviy ahloqiy tajribasidan uzib qo’yilgani bois, ona zamin muhabbatidan milliy ma’naviyatdan mahrum edilar. Ilg’or fikrli milliy o’qituvchilar yoshlarga o’z xalqi o’tmishiga qiziqish uyg’otishga, ularning ko’p asrlik ma’naviy – axloqiy qadriyatlar bilan tanishtirishga imkon qadar intilishar edi. Biroq mavjud totalitar – qatag’on tizimi bunday sa’y - harakat va imkoniyatlarni cheklab qo’ygan edi. Nihoyat O’zbekiston mustaqillikka erishib, milliy davlatchilik tizimi barpo etilgachgina vaziyat tubdan o’zgardi. Endilikda mustaqilik rivojlanish yulidan borayotgan o’zbek xalqi o’zining ma’naviy qadriyatlari va diniy e’tiqodini qaytadan tiklamoqda. Mustaqillik ma’naviyatini mustabid mafkura iskanjasidan ozod qilib, hur fikrlilik, milliy mafkuraning shakllanishi rivojiga keng yo’l ochib berdi.
Mustaqil O’zbekiston olib borayotgan islohotlarda xalq ta’limi o’zining munosib o’rnini egalladi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan buyon uning xalq ta’limi chuqur o’zgarishlarga yuz tutdi. Xalq ta’limi aholi o’rtasida milliy ma’naviyatimiz qadriyatlarimizning tiklanishiga faol ko’maklashib, yoshlarni ko’p asrlik ahloqiy ma’naviy qadriyatlar, shuningdek, bugungi tanlagan yo’limiz to’g’riligiga ishonch ruhida tarbiyalashga yo’naltirilgan. O’quv tarbiya ishlarini yo’lga qo’yishda asosiy vazifa sifat jihatidan yangi tafakkurni shakllantirish, yoshlarga mustaqil O’zbekistonning kelajagi haqida qayg’urish, o’z xalqi sha’nini yuksaklarga ko’tarish, vatan ravnaqi yo’lida butun ijodiy kuchlarni safarbar etish hissini tarbiyalashdan iboratdir.
Milliy xalq ta’limi tizimini yangilashning o’tish bosqichida ko’plab qiyinchilik va murakkab muammolar yuzaga keldi. Biroq respublika o’qituvchilari kelajakka ishonch bilan boqmoqda. Milliy maktab bugungi kunda qurilajak insonparvar jamiyat ma’naviyati asoslarini mustahkamlashning ma’naviyat chashmasining tozalashning tarkibiy qismiga aylandi.