1. Akustoelektronika va magnitoelektronika asboblarining farqlarini tushuntirish uchun, ularning ilmiy asosiy manosi va amaldagi fokuslari farkli bo'lganligini ko'rsatish mumkin
Download 66.28 Kb.
|
yakuniy elektronika ax 12-21
|
1-Bilet 1. Akustoelektronika va magnitoelektronika asboblarining farqlarini tushuntirish uchun, ularning ilmiy asosiy manosi va amaldagi fokuslari farkli bo'lganligini ko'rsatish mumkin. Akustoelektronika, ovozning elektrik energiyasiga aylanishini va uni elektrik sinyallariga aylantirishni o'rganadigan sohasidir. Bu sohada, akustik ovozni elektrik sinyallarga o'zgartirish, izlash, boshqarish va sinalizatsiya qilishni o'rganish uchun turli qurilmalar ishlatiladi. Misol uchun, mikrofonlar akustik ovozni elektrik sinyallarga aylantirish uchun ishlatiladi. Akustoelektronika, kommunikatsiya tizimlarida, musiqa vositalarida, tibbiyotda, ulgurji uskunalarda va boshqa sohalarida keng qo'llaniladi. Magnitoelektronika esa, magnit energiyasini elektrik energiyasiga o'girishni o'rganuvchi soha hisoblanadi. Bu sohada, magnit yordamida ovoz sinyallarini o'zgartirish, ma'lumotlarni saqlash va uzatish, magnitli sensorni o'z ichiga olgan ma'lumotlarni o'qish va yozish va boshqarish amalga oshiriladi. Misol uchun, hard disk asboblarida magnitoelektronika qo'llaniladi. Bu soha, katta saqlash xotirasini, ma'lumotlarining o'qish va yozish tezligini oshirish, kompaktni oshirish va energiya iste'moli kamaytirish kabi imkoniyatlarni beradi. 2. Analog IMS (Integral Manfi-Invertor-Source) lar, tranzistor asosida ishlaydigan elektronika qurilmalaridir. Bu qurilmalar elektronik va o'q elektronik imkoniyatlarini birlashtiradi. Analog IMS, elektronik sinyallarni boshqarish uchun qo'llaniladi. Ular, sinusoideal, mos tashqi amplitudli, muzokor, mos amplitudli va boshqa analog sinyallarni o'zlashtirish, ortasida o'zgarish, amplifikatsiya qilish, filtrlash va boshqarish imkoniyatlarini beradi. Analog IMS-lar elektronik audio, video, radiouzel, radio qurilmalari, ko'p ulkan hisoblashlar tizimlari va boshqa tizimlarda foydalaniladi. Analog IMS-larning turli turlari mavjud, masalan, op-amp (o'lchamli simmetrik barmoqda elektron qurilma), tranzistor, ikkilanuvchi, differensial, sum ma-kamaytiruvchi, ta'riflovchi, oscillation IMS-lari va hokazo. Bu turdagi qurilmalar qulay, yuqori ishlab chiqarish qobiliyati va ulgurji elektr sohasidagi tadbirlarga yuzaga kelishi bilan ajralib turadi. 3. Integral-injeksion mantiq (IIM), elektronika sohasidagi bir qisqartma nomidir. U tranzistorlardan va tranzistor paketlari kombinatsiyasidan iborat bo'lib, ishlovchi prinsip bilan ishlaydi. IIM, sinov vositalarida, kompyuterlarda, integratsiya, boshqaruv tizimlarida, yorug'lik maslahatchilik va boshqa ko'plab sohalarda qo'llaniladi. IIM tushuncha sxemasi quyidagicha bo'ladi: biror amaldagi tranzistor, kundalik tokdan iborat bo'lgan ovozli bir elektron qurilmasi va biror bufer tranzistoridan iborat bo'lgan ovozsiz elektron qurilmasi. Amaldagi tranzistor ovozli elektron qurilmasiga yuk to'plash uchun ishlatiladi, bufer tranzistori esa kundalik tokni amaldagi tranzistorga yetkazib beradi. Ishlash prinsipi esa quyidagicha: ovozli elektron qurilmasiga kundalik tok kiritilganda, amaldagi tranzistor ovozli elektron qurilmasi tomonidan ko'rsatilayotgan ovoz sinyalini hisoblaydi va boshqarish operatsiyalarini bajargan so'ng, chiqish kundalik tokni olish uchun yangi kundalik tokni amaldagi tranzistorga yetkazib beradi. 4. IMS larining yaratilish tarixi uzluksiz ravishda rivojlanib kelganligi uchun, ularning to'liq tarixini to'plam olish qiyin. IMS lar elektronika sohasidagi asosiy texnologiyalardan biri bo'lib, 20-asr boshlarida ishlab chiqarish jarayoni boshlandi. 1950-yillarda germaniyalik tranzistor olimlari va injinergarlari IMS-larni rivojlantirishga boshladilar. Bu davrda, bir nechta turli tranzistorlar, tranzistor ovozli bo'lishini olish uchun ishlab chiqarildi. 1960-yillarda, op-amp (o'lchamli simmetrik barmoqda elektron qurilma) IMS-lari ishlab chiqarildi va keng qo'llanilgan. 1970-yillarda, mikrochip tarixi boshlandi va bu, IMS-larni yanada kichraytirish va integratsiyalash imkonini berdi. Bular, badiiy IMS-larga qaraganda k ichik hajmdagi qurilmalarni o'z ichiga olgan, barcha IMS funktsiyalarini bir mikrochip ichida jamlaydigan kompleks IMS-lar bo'ldi. Keyingi yillarda, yangi tranzistor texnologiyalari, mikrochip o'lchamini oshirish, energiya iste'moli kamaytirish, yuqori frekansli, kichik hajmdagi, integratsiyalashgan va boshqalar kabi ko'plab rivojlanishlar bilan IMS-lar yanada yaxshilanib kelishdi. Bugungi kunda, kompleks, yuqori ishlab chiqarish qobiliyatiga ega va turli sohalarda qo'llanuvchan bo'lgan ko'plab turdagi IMS-lar mavjud. 2-bilet 1. Emitterlari bog‘langan mantiq (EBM) elektronika sohasida amalga oshirilgan bir tizim strukturasidir. Ushbu mantiqning asosiy qismlari emitterlar, bazalar va moslashuvchanlar hisoblanadi. Emitterlar yangi kirishlar uchun xizmat qiladi, bazalar emitterlarni qayta ulagich sifatida ishlatiladi va moslashuvchanlar bazalardan kelib chiqarilgan darhol o‘zgaruvchilarga o‘tkazish uchun foydalaniladi. EBM, kichik, o‘rta va katta kuchli signallarni o‘z ichiga olish uchun foydalaniladi. Uning asosiy xususiyati, moslashuvchilarni qayta ulash qobiliyatini taqsimlash orqali kengayib, muxim uskunalarda ishlatish imkonini berishidir. Tok qayta ulagichi haqida sxemalar bilan izoxlang:
Vcc
R1 │ ┌─────┐ │ │ C │ │ E │ Q1 │ │ │ └─────┘ │ └─── Out Bu sxema daosida, Vcc - tizimga ta'minlanadigan kuchli toki, R1 - hajmi belgilangan rezistor, Q1 - tranzistor, E - emitter, va Out - tizimning chiquvchi punkti. Sxemada Vcc toki resistor R1 orqali tranzistorga yetkaziladi. Tranzistor emitteri E bilan bog‘liq holda, chiquvchi punkt (Out) orqali olinadigan tok ta'minlanadi. Tranzistor bazasi yuqori tartibda amalga oshirilgan bo'lsa, emitter va chiquvchi punkt o‘rtasidagi tokning aksariyatini emitter o‘tkazadi. Bu qandaylikda tokning ushbu ulagich orqali tranzistorning bir nechta xususiyatlari va funktsiyalari amalga oshiriladi. 2. Sodda barqaror tok generatori sxemasi va uning ishlash prinsipi: Sodda barqaror tok generatori (SG) elektronika sohasida ishlatiladigan tizimdir, u oddiy va barqarorlika bo‘yicha bilinadi. Uning asosiy maqsadi, bir to‘xtovsiz sinusoysal (yoki boshqa usullarda) bo‘lg an tokni generatsiya qilishdir. SG sxemasi o‘z ichiga LC tanasini (rezonator) va aktiv birlashma elementlarini (masalan, tranzistor yoki operatsion zanjiri) o‘z ichiga oladi. LC tanasi toklarni generatsiya qiladi, aktiv birlashma elementi esa tokni mustahkamlab, o‘zaro ulanishni ta'minlaydi. SGning ishlash prinsipi quyidagicha bo‘ladi: 1. Boshlanish holatida, LC tanasi juda katta o‘zgaruvchanlikning qavrami bo‘ladi, shuning uchun umumiy tomoni bilan ikkala element o‘z o‘zgaruvchanliklarini bir ko‘rinishda taqsimlay oladi. 2. LC tanasining bitta tomonga nisbatan o‘zgaruvchanligi yuqori bo‘ladi, buning natijasida tizim o‘zini "tarqalgan" holatda hisoblaydi. 3. Tarqalish paytida LC tanasi ikki tomoni o‘rtasida energiya almashtirishi yuz beradi. Masofada tarqalib, energiya LC tizimidan tranzistor yoki operatsion zanjiri kabi aktiv elementga o‘tkaziladi. 4. Aktiv element o‘zining kuchi bilan olingan energiyani qayta LC tizimiga o‘tkazib beradi, bu esa tomonlarning o‘zgaruvchanliklarini ortishi bilan yakunlanadi. 5. Barcha bu jarayonlar avvalgi holatni tiklaydi va sikl davomida sinusoysal tok generatsiya qilinadi. 3. IMS aktiv va passiv elementlari haqida ma'lumot: IMS (integrirovannaya mikroshema) elektronika sohasida ishlatiladigan qurilmalar, o‘zlarini aktiv yoki passiv elementlarga bo‘lishadi. Aktiv elementlar, tizimda kuch, hisoblab olingan o‘zgaruvchanlikni taqdim etishda ishlatiladigan elementlardir. Bu elementlar o‘zlarida kuch taklifi qilish, signal o‘tkazib berish, amplifikatsiya qilish va boshqa funktsiyalarni amalga oshirish uchun elektronlarni o‘zlariga hisoblaydigan va qo‘shish qiladigan qurilmalardir. Masalan, tranzistorlar, operatsion zanjirlar, integrirovanniy loyihalar (IC) va boshqalar aktiv elementlarga misol qilib keltirilishi mumkin. Passiv elementlar esa tizimning xavfsizlik, hajmi belgilash va ulanishni ta'minlash funktsiyalarida ishlatiladigan elementlardir. Ular o‘zlarida energiya yo‘qotishga qodir, energiyani saqlab qolishga qodir, toki o‘tqazishga qodir va qo‘shimcha rezistentlikni yaratishga qodir qiladigan qurilmalardir. Misol uchun, rezistorlar, kondensatorlar, induktorlar, diodlar va boshqalar passiv elementlarga misol qilib keltirilishi mumkin. 4. Funksional elektronika:
Funksional elektronika, boshqacha so‘z bilan aytganda, mahsulotdagi qo‘shimcha funktsiyalarni yaratish uchun elektronik qurilmalarni qo‘llab-quvvatlashni o‘z ichiga oladi. Ushbu elektronik qurilmalar, xususiy funksiyalar, signal ishovchilari, o‘zgaruvchanliklarni tahlil qilish, takrorlanuvchanligi oshirish va boshqalar kabi qo‘shimcha funktsiyalarini amalga oshirish uchun ishlatiladi. Funksional elektronika, avtomatlashtirish, kiber-xavfsizlik, ilovalarni optimallashtirish, signal ishovchilarni o‘zgartirish va shifrlash kabi xilma-xillik sohalarda ishlatiladi. Bunday elektronik qurilmalar va modullar, elektronik sxemalarda o‘rnatilishi, boshqacha elektronik dasturlar yordamida parametrlarni o‘zgartirishi va o‘zaro ulanishni ta'minlashi mumkin. Funksional elektronika elektronika sohasida quyidagi sohalarda keng qo‘llaniladi: telekomunikatsiya, avtomatlashtirish, ishlab chiqarish, tibbiyot, energiya manbalarini optimallashtirish va boshqalar.
2. OKga qo‘yiladigan talablar va OK turlari: OK (Operatsion Kuchaytirgich) - bu elektronik qurilmalar to‘g‘risidagi bog‘lang‘ich element. OKga qo‘yiladigan talablar quyidagilardan iborat bo‘ladi: - Quyidagi boshqa elektronik elementlar bilan birlashtirish imkoniyati (tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar, va hokazo). - OK ichidagi elektronik qurilmalar uchun ta’minlangan kuch (moslashuvchanliq, voltaj kuchayishi, oqim shiddati va hokazo). - OKga kiruvchi va chiquvchi o‘rinlar soni (pinlar soni). - Temperatura va har qanday ilova imkoniyati. - Qurilgan korpus va ularning massasiga oid talablar. OK turli turlari mavjud bo‘ladi, masalan: - OMG (Operatsion Muxtor Kuchaytirgich): Bu OK turi, kattalashtirilgan bandli filtr ishlatiladigan ovozli signallar ishlab chiqarishda ishlatiladi. - OP (Operatsion Prosessor): Bu OK turi, ma’lumotlarni hisoblash uchun qo‘llaniladi. Kompyuterlarning asosiy qismi hisoblanadi. - OB (Operatsion Balandlik): Bu OK turi, sinusli signallarni miqdorini o‘zgartirishda ishlatiladi. - VVO (Vakuumli Venlili Operatsion): Bu OK turi, vakuumli venlilardan tashqari asosan O‘zbekiston Sovet Respublikasida ishlatilmagan OK tur idir.
OK asosiy parametrlari quyidagilar bo‘ladi: - Bandli chiroqlash koeffitsiyenti: fch. - Yarim liniyalik dastlabki kattalashtirish darajasi: A1. - Yarim liniyalik oxiri kattalashtirish darajasi: A2. - Balandlik qo‘shish darajasi: M. - Balandlik kesish darajasi: V. - Balandlikda kattalashtirish va bosimlilarni kesish darajasi: ВА. - Chetinlik ko‘rsatkichi: μ. - Chiroqli tashqarining chiqarilishi: Uo. - Vaqt kundalik murakkabliklari: N, N1, n, P1. 3. Differensial kuchaytirgich (DK) haqida tushuncha: Differensial kuchaytirgich (DK) bir qo‘shma qurilma bo‘lib, elektr toki kuchi vaqt va chastotani o‘zgartirish uchun ishlatiladi. DK quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: - Kirishni o‘zgaruvchan o‘zgaruvchanlarga nisbatan kuchi oshirish. - Kirishni o‘zgaruvchan o‘zgaruvchanlarga nisbatan fazasini o‘zgartirish. - Chiqishni o‘zgaruvchanlarni o‘zgaruvchanlarga nisbatan kuchi oshirish. - Chiqishni o‘zgaruvchanlarni o‘zgaruvchanlarga nisbatan fazasini o‘zgartirish. DK, ishlab chiqarilayotgan signallarning ustunligini oshiradi va yengil, sezgirlikli ishlanishni ta’minlaydi. Masalan, DK audio amplifikatorlarda, radio frekvens chiqaruvchilarda va boshqa elektronik qurilmalarda keng qo‘llaniladi. 4. IMSlar klassifikatsiyasi: IMS (Internetga mo‘ljallangan xizmatlar)lar klassifikatsiyasi o‘nlab turlarda bo‘lishi mumkin. Biz quyidagi klassifikatsiyani ko‘ramiz: - Platforma asosida IMSlar: Bu klassifikatsiyada, IMSlar boshqaruv tizimi asosida, masalan, telefon operatsion tizimi yoki veb-platformalar asosida taqsimlanadi. - Taminot asosida IMSlar: Bu klassifikatsiyada, IMSlar foydalanuvchilarga taminot xizmatlarini taklif etish asosida taqsimlanadi. Masalan, foydalanuvchilar uchun shaxsiy ma’lumotlarni himoya qiluvchi sistemlar, shaxsiy kredit kartalari ma’lumotlarini himoya qiluvchi sistemlar va hokazo. - Turli sohalardagi IMSlar: Bu klassifikatsiyada, IMSlar tashrif buyurgan sohalarga mos kel adi. Masalan, telekomunikatsiya, onlayn savdo, ijtimoiy tarmoq, bank xizmatlari, transport va boshqalar. - IMS turlari bo‘yicha klassifikatsiya: Bu klassifikatsiyada, IMSlar xizmatlarning turiga qarab taqsimlanadi, masalan, telefoniya xizmatlari, audio va video streaming xizmatlari, elektron pochta xizmatlari, ijtimoiy tarmoq xizmatlari, soat xizmatlari va hokazo. Bu klassifikatsiya odatda IMSlar analiziga qulaylik keltirish va bir-biridan farq qiluvchi xizmatlar to‘plamlarini tanlashga yordam beradi.
2. OKga qo‘yiladigan talablar va OK turlari: OK (Operatsion Kuchaytirgich) - bu elektronik qurilmalar to‘g‘risidagi bog‘lang‘ich element. OKga qo‘yiladigan talablar quyidagilardan iborat bo‘ladi: - Quyidagi boshqa elektronik elementlar bilan birlashtirish imkoniyati (tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar, va hokazo). - OK ichidagi elektronik qurilmalar uchun ta’minlangan kuch (moslashuvchanliq, voltaj kuchayishi, oqim shiddati va hokazo). - OKga kiruvchi va chiquvchi o‘rinlar soni (pinlar soni). - Temperatura va har qanday ilova imkoniyati. - Qurilgan korpus va ularning massasiga oid talablar. OK turli turlari mavjud bo‘ladi, masalan: - OMG (Operatsion Muxtor Kuchaytirgich): Bu OK turi, kattalashtirilgan bandli filtr ishlatiladigan ovozli signallar ishlab chiqarishda ishlatiladi. - OP (Operatsion Prosessor): Bu OK turi, ma’lumotlarni hisoblash uchun qo‘llaniladi. Kompyuterlarning asosiy qismi hisoblanadi. - OB (Operatsion Balandlik): Bu OK turi, sinusli signallarni miqdorini o‘zgartirishda ishlatiladi. - VVO (Vakuumli Venlili Operatsion): Bu OK turi, vakuumli venlilardan tashqari asosan O‘zbekiston Sovet Respublikasida ishlatilmagan OK tur idir.
OK asosiy parametrlari quyidagilar bo‘ladi: - Bandli chiroqlash koeffitsiyenti: fch. - Yarim liniyalik dastlabki kattalashtirish darajasi: A1. - Yarim liniyalik oxiri kattalashtirish darajasi: A2. - Balandlik qo‘shish darajasi: M. - Balandlik kesish darajasi: V. - Balandlikda kattalashtirish va bosimlilarni kesish darajasi: ВА. - Chetinlik ko‘rsatkichi: μ. - Chiroqli tashqarining chiqarilishi: Uo. - Vaqt kundalik murakkabliklari: N, N1, n, P1. 3. Differensial kuchaytirgich (DK) haqida tushuncha: Differensial kuchaytirgich (DK) bir qo‘shma qurilma bo‘lib, elektr toki kuchi vaqt va chastotani o‘zgartirish uchun ishlatiladi. DK quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: - Kirishni o‘zgaruvchan o‘zgaruvchanlarga nisbatan kuchi oshirish. - Kirishni o‘zgaruvchan o‘zgaruvchanlarga nisbatan fazasini o‘zgartirish. - Chiqishni o‘zgaruvchanlarni o‘zgaruvchanlarga nisbatan kuchi oshirish. - Chiqishni o‘zgaruvchanlarni o‘zgaruvchanlarga nisbatan fazasini o‘zgartirish. DK, ishlab chiqarilayotgan signallarning ustunligini oshiradi va yengil, sezgirlikli ishlanishni ta’minlaydi. Masalan, DK audio amplifikatorlarda, radio frekvens chiqaruvchilarda va boshqa elektronik qurilmalarda keng qo‘llaniladi. 4. IMSlar klassifikatsiyasi: IMS (Internetga mo‘ljallangan xizmatlar)lar klassifikatsiyasi o‘nlab turlarda bo‘lishi mumkin. Biz quyidagi klassifikatsiyani ko‘ramiz: - Platforma asosida IMSlar: Bu klassifikatsiyada, IMSlar boshqaruv tizimi asosida, masalan, telefon operatsion tizimi yoki veb-platformalar asosida taqsimlanadi. - Taminot asosida IMSlar: Bu klassifikatsiyada, IMSlar foydalanuvchilarga taminot xizmatlarini taklif etish asosida taqsimlanadi. Masalan, foydalanuvchilar uchun shaxsiy ma’lumotlarni himoya qiluvchi sistemlar, shaxsiy kredit kartalari ma’lumotlarini himoya qiluvchi sistemlar va hokazo. - Turli sohalardagi IMSlar: Bu klassifikatsiyada, IMSlar tashrif buyurgan sohalarga mos kel adi. Masalan, telekomunikatsiya, onlayn savdo, ijtimoiy tarmoq, bank xizmatlari, transport va boshqalar. - IMS turlari bo‘yicha klassifikatsiya: Bu klassifikatsiyada, IMSlar xizmatlarning turiga qarab taqsimlanadi, masalan, telefoniya xizmatlari, audio va video streaming xizmatlari, elektron pochta xizmatlari, ijtimoiy tarmoq xizmatlari, soat xizmatlari va hokazo. Bu klassifikatsiya odatda IMSlar analiziga qulaylik keltirish va bir-biridan farq qiluvchi xizmatlar to‘plamlarini tanlashga yordam beradi.
|Tartiblash tizimi|Jadvallar|Izohlar| |-----------------|--------|-------| |Uzatma markazi |Modulyatsiya ehtiyojlarini ifodalaydi|Modulyatsiya ehtiyojlarini to‘plab qo‘yadi va invertor o‘zgaruvchisini boshqarish uchun foydalaniladi.| |Shaffof bo’lmagan kuchlanuvchilar|Kirish signali, uzatma markazining tashqi tarmog‘idan olingan ishoralar bilan o‘zgaradi.|Kirish signallari, o‘zgaruvchini to‘plashda ishlatiladi va uning kattaligi inversiyalangan holda o‘zgaradi.| |Shaffof bo’lgan kuchlanuvchilar|Tartiblangan vaqt rezervlarini ifodalaydi.|Invertorning chiqish signali invertasiyalangan holda tartiblangan vaqt rezervlarini ifodalaydi.| |Uzatma kuchi o‘zgaruvchisi|Shaffof bo‘lmagan kuchlanuvchilarning o‘zgaruvchisini o‘zgartirish uchun ishlatiladi.|Uzatma markazining o‘zgaruvchisini tartiblash uchun foydalaniladi.| 2. Tarkibiy tranzistorlar, elektronik texnologiyalarda juda keng qo‘llaniladigan elektronik qurilmalardir. Ular boshqaruvchi elementlar sifatida faoliyat ko'rsatadi va o‘zgaruvchan asosida kuch va arzon o'zgaruvchan o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Tarkibiy tranzistorlar qo‘shilishiga qarab, ular noldan ikki yoki uch elementdan iborat bo‘lishi mumkin. Tarkibiy tranzistorlar uchta turlari bo‘lib, ular: - P-n-p tranzistor: Uning katod va anod va qalqon qismi mos kelishiklarda joylashgan. P-n-p tranzistorida, katoddagi elektronlar qalqon qismiga qarab o‘zgaruvchan kuchiga mos keladi. - N-p-n tranzistor: Uning katod va anod va qalqon qismi mos kelishiklarda joylashgan. N-p-n tranzistorida, qalqon qismidagi elektronlar anoddagi elektronlarga nisbatan ko‘p bo‘ladi. - MOSFET (Metal-Oxide-Semiconductor Field-Effect Transistor): Bu tranzistor turi uchta qismdan iborat bo‘lib, ular: P n yoki anod, n yoki katod, va MOS strukturasidan iborat bo‘ladi. MOSFET, elektr qurilmalarda keng qo‘llaniladi va arzon, tez va energiya samaradorligi yuqori bo‘lgan tranzistorlar hisoblanadi. 3. Akustoelektronika va magnitoelektronika asboblarini farqlarini tushuntirish uchun, ularning asosiy xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz: - Akustoelektronika: Bu elektronik bo'lim akustik energiyani elektronik energiyaga o'girish va o'zgartirishga oiddir. Akustoelektronika asboblarida mikrofonlar, axborot uzatuvchilari va axborot qurilmalari keng qo'llaniladi. Bu asboblar ovozni elektronik signallarga aylantirishda va ularga elektronik energiyani aylantirishda foydalaniladi. - Magnitoelektronika: Magnitoelektronika, magnit energiyasini elektronik energiyaga o'girish va o'zgartirishga oiddir. Bu texnologiyada magnit rezonansi va magnit transduktorlardan foydalaniladi. Magnitoelektronika asboblarida, esa magnitik sahalar va elektronlar orasidagi ta'sir hisoblanadi va ular magnitik bilan elektronik xususiyatlarni bir-biriga bog'lash mumkin. 4. Bioelektronika, biologik tizimlarda elektronik qurilmalar va texnologiyalardan foydalanishni o‘z ichiga olgan ilmiy soha hisoblanadi. Bu sohada, biologik materiallar va elektronik qurilmalar o‘rtasidagi hamkorlik va o‘zaro ta'sirga asoslangan qurilmalar va asboblar yaratiladi. Bioelektronika, tibbiyot, biosensorlar, biologik interfesalar, biokibersementika va boshqa sohalarda qo‘llaniladi. Akustoelektronika va magnitoelektronika asboblari esa bir qancha turli maqsadlarda qo‘llaniladi. Akustoelektronika asboblari ovozni eshitish, ovozni uzatish va ovozni ifodalash uchun foydalaniladi. Ularga mikrofonlar, muvozanat qurilmalari, ovoz uzatish qurilmalari va boshqa asboblar misol qilinadi. Magnitoelektronika asboblari esa magnitik sahalar, elektronik xususiyatlarga o‘tish, ma’lumotni saqlash va o‘qish uchun foydalaniladi. Ularga magnitizatorlar, magnit sensorlari, magnitik karta va disk yozuvlar, magnitik rezonans tomografiya (MRT) asboblarini kiritish uchun magnit qurilmalari misol qilinadi. 5-bilet 1. IMS chiqish kaskadlari, turlari va ishlash prinsiplari: IMS (Interference Management System) chiqish kaskadlari, kabellangan tizimlarda elektromagnit kengayishlarni qisqarish va davolanishni boshqarish maqsadida ishlatiladigan qurilmalardir. IMS kaskadlarining asosiy vazifasi, qatorlardagi xavfsizlikni ta'minlash, signal shtatli ishini saqlash, yo'li bilan ulanishni qo'llab-quvvatlash va qurilma mavjud bo'lsa ham, unda to'g'ri signal o'tkazishni ta'minlashdir. IMS chiqish kaskadlarining bir nechta tur variantlari mavjud bo'lishi mumkin, ammo ularning asosiy turlari quyidagilardir: - Filterlar: Elektromagnit shovqinini ta'minlash uchun ishlatiladi. Uyali telefonlarda, radiosimulyatorlarda, noutbuklarda va boshqa qurilmalarda foydalaniladi. - Tizimlar: To'rtligi bir yo'liga ulangan qurilma, elektr qurilmalarni bir-biridan ajratib turibdi. Bu usul kabellangan tizimlarda ishlatiladi. - Surunkali ishlaydigan avtomatik vositalar (SWR): Kabellangan tizimlarda qurilmalarning xavfsizligini ta'minlash uchun ishlatiladi. Shovqinlar talayiqlash qurilmalari sifatida ishlatiladi. IMS chiqish kaskadlari asosan qurilma yetkazib beruvchilar, mobil kommunikatsiya tizimlari, televideniya va radiolovush tarmoqlari, radarlar va boshqa elektronika sohalari uchun ishlatiladi. Ulardan foydalanishda, eng muhim prinsiplar shtatli ish va signal shtatini ta'minlash, elektromagnit kengayishlarni ta'qiq etish va ulardan kelib chiqqan interferensiyani qisqarishdir. 2. Barqaror tok generatori (BTG) sxemasi va uning ishlash prinsipi:
BTG asosan kvarts rezonatori va elektronik jidallarni qo'shish orqali ishlaydi. Uning sxemasi quyidagicha bo'ladi: - Kvarts rezonatori: Bu kvarts kristall ining elektr darajasi, tashqi darajalar bilan jiddiy o'zaro moslashish qobiliyati mavjud bo'lgan jidallarni yaratadi. Kvarts rezonatori barqaror tomonlar yarata oladi. - Elektronik jidallar: BTGning ichki jidallari, kvarts rezonatorini buzish va jidallar orqali barqarorli tomonlar yaratishdan iborat. Jidallar rezonans ta'qiqlashini amalga oshiradi va to'g'ri voltaj va frekansga erishishni ta'minlaydi. BTG ishlash prinsipi, kvarts rezonatorining rezonans chastotasida sinusoidal oscillatsiyalarni yaratish, jidallar orqali shovqinlarni barqarorlashtirish va moslashishdir. BTGning xususiyatlari yuqori barqarorlik, to'g'ri frekans va voltaj ta'minlash, signalning istalgan taqdirda to'g'ri moslashish qobiliyatini ta'minlashni o'z ichiga oladi. 3. KMDYA tranzistorida yasalgan mantiqiy elementlar va optoelektronika haqida tushuncha:
Optoelektronika tushunchasi, optik nurlarning elektronik signallar bilan almashinuvi va optik komponentlarning foydalanishini ta'minlashdan iborat bo'ladi. Fotodiod, optoelektronika komponentlardan biri hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi, nurlarni elektr energiyasiga aylantirishdir. Fotodiod, shu bilan birga elektromagnit nurlarning kengayish chastotalarini o'lchaydigan bir optik davriy qurilma hisoblanadi. Nurlanuvchi diod, fotodiodning o'zgarishi hisoblanadi. Uning vazifasi, nurlarni elektr energiyasiga aylantirish va uni o'zgarishi orqali elektr sinyallarni yaratishdir. Nurlanuvchi diodlar, optik signalni elektrik signalga aylantirishda foydalaniladi. Fotodiod va nurlanuvchi diodlar quyidagi prinsipial sxemalar bilan ifodalanganlardir: - Fotodiod sxemasi: Fotodiodning ikki tomonida anod va katod joylashgan elektrodlar mavjud. Fotodiod, qirralgan nurlarga oid elektronlar yaratib chiqaradi va bu elektronlar anod va katod orasidagi elektrik potensial farqi yuzasidan chiqib o'tadi. - Nurlanuvchi diod sxemasi: Nurlanuvchi diodning anod va katodiga elektrik potensial ta'gishlagan bo'lganda, diod ishga tushadi va nurlarni elektr energiyasiga aylantiradi. Nurlanuvchi diod elektr energiyasini optik nurlarga aylantirishda foydalaniladi. 4. IMSlar klassifikatsiyasi:
- Filtratsiya IMSlari: Elektromagnit interferensiyani qisqarish uchun filtrlar va dekoderlar bilan tuzilgan. Bu IMSlar, interferensiyaning belgilanib qolishini ta'minlash, signalni tashqaridan kelgan shovqinlar va interferensiya tomonidan kelib chiqqan shovqinlarni ajratishga yordam beradi. - Avtomatik Tizim IMSlari: Bu turi IMSlar, elektromagnit interferensiyani avtomatik ravishda nazorat qilish uchun ishlatiladi. Ularning asosiy vazifasi, interferensiyani to'g'ri aniqlash va uni boshqarish bo'yicha qaror qabul qilishdir. Avtomatik tizim IMSlari genellikle radarlar, uyali telefon tarmoqlari va televideniya tizimlarida foydalaniladi. - Ehtiyoj IMSlari: Ehtiyoj IMSlari, elektronik qurilmalarda elektromagnit interferensiyani qisqarish uchun ishlatiladigan qurilmalardir. Ularning asosiy vazifasi, interferensiyani elektronik qurilma tomonidan kelib chiqqan shovqinlarga oid ehtiyoj talablarini qondirishdir. - Mobil Kommunikatsiya IMSlari: Mobil kommunikatsiya tizimlarida elektromagnit interferensiyani qisqarish uchun ishlatiladigan qurilmalardir. Ularning asosiy vazifasi, telefon aloqalarining shtatli va interferensiyasiz bo'lishini ta'minlashdir. IMSlar elektronika sohasida elektromagnit interferensiyani qisqarish va davolanishni boshqarish uchun keng qo'llaniladigan qurilmalar bo'lib, har biri xususiy vazifalarni bajarish uchun turli prinsiplar asosida ishlaydi. 6-bilet 1. Ma’lumotlar o‘zgartiruvchi standart sxemalar (MOSS) kompyuter tizimlarida ma’lumotlarni qayta ishlash va o‘zgartirish uchun qo‘llaniladigan tizimlardir. Bu sxemalar o‘zgaruvchan elektrik voltajlarni qayta ishlash orqali ma’lumotlarni sifatli tarzda saqlash, o‘tkazish, amalga oshirish va qayta ishlash imkoniyatini beradi. Bu sxemalar, analog tizimlar dunyosida ham foydalaniladigan o‘zgaruvchan nurlashuv vositalari, ovozni modulyatsiya qilish, radiouzatuvchilarda va boshqa ko‘plab tizimlarda ishlatiladi. Kompyuterlar tizimlarida MOSS, boshqaruv tizimlarini, mikroprotsessorga aloqador elementlarni, kabinetlarni va boshqaruv panelini tashkil etishda ishlatiladi. Bu sxemalar kompyuter tizimlarining to‘plam ishini ta’minlash, sinalarni o‘zgartirish, ma’lumotlar o‘rtasidagi ta’sir o‘tkazmalarni kamaytirish, ustunliklilikni oshirish va sxemalar tizimlarining boshqaruvini yengillashtirishga yordam beradi. Biroq, MOSS tizimlari bilan bog‘liq muammolar ham mavjud. Ularning ishlab chiqarish va o‘zgarishini osonlashtirish o‘ziga xos qiyinchiliklarga ega bo‘lishi mumkin. MOSS tizimlari energiya israfini keltirishi mumkin, chunki ularda elektr to‘plami o‘zgartirilishidan kelib chiqadigan isituvchi quvvatlar bilan samarali ishlashadi. Buning tufayli, yanish, qattiq isituvchi tizimlar hamda har tomonlama ta’sirlar oqibatida isitiladigan maxsus frekvensiyalangan nurlashuv elementlari, kengaytirilgan qayta ishlash sxemalarini qo‘llash va dizayn qilish jarayonida muammolar yuzaga kelishi mumkin. 2. Integral-injeksion mantiq (IIM), diskret elektronika, avtomatika va raqamli elektronika sohasida qo‘llaniladigan bir turiy logika sxemalarini ifodalovchi bir modeldir. Ushbu sxema binokorlik prinsipi asosida ishlaydi, ya'ni yangi ma'lumotlar qayta ishlash qo‘shimchasini olib tashlaydi. IIM sxemasida, binokor nurlashuv vositalari (yoki integral) va yangi ma'lumotlarni injeksion (qo‘shish) jaray oni orqali qayta ishlanadi. IIM sxemasining ishlash prinsipi quyidagicha: - Boshlang‘ich ma'lumotlar biror usul bilan integral qilib oladi. - Olingan integral ma'lumotlar inkjet tomonlar orqali injeksiya qilinadi. - Injeksiya jarayonida integral ma'lumotlar qo‘shilgan holatdagi boshqa ma'lumotlar bilan qo‘shiladi. - Yangi ma'lumotlar inkjet tomonlar orqali injeksiya qilinadi va ular orqali boshqaruv jarayoni davom ettiriladi. IIM sxemalari aholisining yuqori tarkibiy tarmoqlarida va raqamli karnaylarda qo‘llaniladi. Ular o‘zlarini ishlab chiqarish, moslashtirish va qo‘llash osonliklari bilan ajralib turadigan yuqori samarali va integratsiya qilinadigan logika tizimlarini taklif etishadi. 3. IMS (Information Management System - Ma'lumot boshqarish tizimi) aktiv va passiv elementlardan iborat bo‘lib, ular ma'lumotlarni o‘zgartirish, saqlash va uzatish jarayonida ishlatiladigan komponentlardir. IMS aktiv elementlari, elektronik qurilmalar, tranzistorlar, IC-lar (integral sxemalar), operatsion amplifikatorlar va boshqa qurilmalardan iborat bo‘lishi mumkin. Bu elementlar o‘zlarida nisbatan yuqori o‘zgarishchi sinalni berishga qodir bo‘lishi bilan ajralib turadi. Ular o‘zlarining energiya bilan ishlatilishiga muhtoj bo‘ladi va tizimlar bilan o‘zaro aloqada bo‘lishi kerak. IMS passiv elementlari esa elektronik tizimlarda ishlatiladigan komponentlar bo‘lib, ular o‘zlarida energiya qodiriga ega bo‘lmaydigan komponentlardir. Ba’zan ular modulatsiya, filtratsiya, emkishtlovchi to‘plam, o‘tkazish qo‘shish va o‘zgarishni oshirish uchun qo‘llaniladi. Ba’zi mavjud passiv elementlar rezistorlar, indyuktorlar, kondensatorlar, filtrlar, tranzilyatorlar va o‘zgaruvchanlar kabi bo‘lishi mumkin. 4. Ideal tok generatori ideal vazifalar bajaradigan elektr to‘plamdir. Ushbu generatorning vazifalari orasida nurlashuv kuchini o‘zgartirish, sinal uzatish va modulyatsiyalash, ko‘rinishni o‘zgartirish kabi amallar kiritiladi. Ideal tok generatori quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: - To‘ g‘ri birinchi tartibda vazifalar bajarishi kerak. - Yig‘ilgan voltaj va to‘plam rezistansi o‘zgartirish orqali nurlashuv kuchini o‘zgartirishi mumkin bo‘lishi kerak. - Generatsiya qilingan tok har doim ustunlikli bo‘lishi kerak, ya'ni sinchalik, to‘g‘ri farazi, doimiy va xatoliklardan bironi bo‘lmasligi lozim. Real hayotda, ideal tok generatorini o‘rnatishning mutlaqo mumkin emasligi tufayli, mavjudlikda modifikatsiyalar va imperfektsiyalar mavjud bo‘ladi. Real tok generatorlar energiya israfini yoki doimiylik va xatoliklarni qo‘llashadi. Bunday imperfektsiyalar generatorning amalga oshirish uchun muvaffaqiyatli bo‘lishini cheklab turishi mumkin. 7-bilet 1. IMS tayyorlash jarayoni: IMS (IP Multimedia Subsystem), IP Multimedia Subsystem, mobil kommunikatsiya tarmog'i uchun xizmatlarni taqdim etish uchun tuzilmalar to'plamidir. IMS, IP (Internet Protocol) asosida xizmatlarni ko'rsatish, qo'llab-quvvatlash va birlashtirishning asosiy texnologiyasini taqdim etadi. IMS tayyorlash jarayoni quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: - Tizim arxitekturasini tuzish: IMS tizimi arxitekturasi, bazaviy tizim komponentlarini, ularning aloqalarini va interfeyslarini belgilaydi. Bu jarayonning birinchi bosqichidir va IMS-ni qanday tuzish kerakligini aniqlashni o'z ichiga oladi. - Komponentlarni tuzish: IMS tizimining asosiy komponentlari, Call Session Control Function (CSCF), Home Subscriber Server (HSS), Media Gateway (MGW), IP Multimedia Gateway (IM-AGW), Application Server (AS) kabi qismlardan iborat bo'lishi mumkin. Bu komponentlar bir-biriga bog'liq bo'lib, o'zaro aloqalarda ishlaydilar. - Protokollarni sozlash: IMS tizimi uchun protokollarni sozlash kerak bo'ladi. Bu protokollar, SIP (Session Initiation Protocol), RTP (Real-time Transport Protocol), Diameter va boshqalarini o'z ichiga oladi. Protokollarni sozlash jarayonida, komponentlar orasidagi xabar almashishni va xizmatlarni taqsimlashni amalga oshirish uchun quriladi. - Xizmatlarni qurish: IMS tizimi, ovozli, videoli va boshqa multimediya xizmatlarni taqdim etish imkonini beradi. Bu jarayonda, ovozli aloqa, videoli aloqa, mesajlar, IP faks va boshqalar kabi xizmatlar tuziladi. 2. O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmasi: O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmalari, elektronik ilovalarda o‘zgarmas kuchlanishning chegaralarini boshqarish uchun ishlatiladi. Bu qurilmalar o‘zgaruvchan to‘ldirishlar (transduserlar) orqali kirish signalini qabul qiladi va kuchlangan o‘zgaruvchanli signalni o‘zgartirishga imkon beradi. Ushbu qurilmalar ko‘plab sohalarda, masalan, elektronika, elektr energetika, telekomunikatsiya va boshqa sohalarda qo‘llaniladi. O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmalari keng doirasini o‘z ichiga oladi , qo‘llanadigan soha va talablariga qarab turli turdagi qurilmalardan iborat bo‘lishi mumkin. Ularning ba'zi asosiy turlari quyidagilardir: - Reostatlar: Bu qurilmalar o‘zgaruvchan to‘ldirishlar orqali o‘zgartirish kuchini o‘zgartirishga imkon beradi. Reostatlar elektronik ilovalarda o‘zgaruvchan kuchlarini cheklash uchun ko‘p tashqarida ishlatiladi. - Tranzistorlar: Tranzistorlar o‘zgaruvchan kuchlanish sathini o‘zgartirishga imkon beradi. Bu qurilmalar katta kuchi va kuchlangan o‘zgaruvchanli signalni o‘zgartirish va boshqa elektronik funktsiyalarni bajarish uchun qo‘llaniladi. - Optik modulyatorlar: Optik modulyatorlar o‘zgaruvchan kuchlanish sathini o‘zgartirishga imkon beradi. Optik signalni o‘zgartirish uchun optik modulyatorlar qo‘llaniladi. Ularning asosiy ish prinsipi, modulyatsiya uchun optik signalni modulyatsiya signaliga bog‘lashdir. - Varistorlar: Varistorlar, elektrik signalni o‘zgaruvchan kuchlanish sathiga qarshi surishni ta'minlaydigan qurilmalardir. Ularning ish prinsipi, o‘zgaruvchanli kuchni surishni o‘zgartirish uchun yuqori kuchda elektrik talqinlariga tayanishga asoslangan. 3. ME asosiy parametrlari. ME amplituda uzatish xarakteristikalari: ME (Modulation Envelope) amplituda modulyatsiyasi sathida o‘zgaruvchan bo‘lgan signalning amplitudasi va uning amplituda uzatish xarakteristikalarini ta'minlaydi. ME asosiy parametrlari quyidagilardir: - Amplituda: ME amplitudasi, signalning boshqa amplitudalariga nisbatan o‘zgaruvchan bo‘lgan amplituda miqdoridir. - Maksimal amplituda: ME amplitudasi o‘zgaruvchanligi davomida erishilgan maksimal amplituda miqdoridir. - Minimal amplituda: ME amplitudasi o‘zgaruvchanligi davomida erishilgan minimal amplituda miqdoridir. - Orta amplituda: ME amplitudasi o‘zgaruvchanligi davomida amplituda qiymatlarining o‘rtacha miqdoridir. - Amplituda o‘zgaruvchanligi: ME amplitudasi o‘zgaruvchanligi, signalning o‘zgaruvchan bo‘lgan amplituda miqdoridagi farqi va o‘zgarishlarning xisoblangan miqdori hisoblanadi. - Amplituda uzatish faktori: ME amplitudasi uzatishining qanday tezroq o‘zgarishi uchun amplituda o‘zgaruvchanligining ko‘rsatkich o‘zgarishiga nisbatan ko‘rsatkich hisoblanadi. - Amplituda modulyatsiyasi: ME amplitudasi, modulyatsiya jarayonida o‘zgaruvchan bo‘lgan amplituda miqdoridir. 4. Tarkibiy tranzistorlar: Tarkibiy tranzistorlar, bir qancha elementlarni yoki strukturani o‘z ichiga olgan tranzistorlardir. Ularning asosiy maqsadi, biror elektronik qurilma yoki ilova uchun bir nechta funktsiyalarini birlashtirish va qurilishda zarur bo‘lgan elementlarni yagona to‘plam sifatida taqdim etishdir. Bundan tashqari, tarkibiy tranzistorlar chet elda tuzilgan odatiy tranzistorlarga nisbatan o‘zaro aloqalarni o‘zlarida qurish imkonini beradi va tizimni osonlashtiradi. Tarkibiy tranzistorlar odatda o‘zaro qo‘shimchalarni (resistorlar, kondensatorlar), dasturiy loyihalarni yoki boshqa elektronik elementlarni o‘z ichiga oladi. Ular juda kichik hajmda ishlab chiqariladi va kompleks elektronik qurilmalarni osonlashtirishga yordam beradi. Tarkibiy tranzistorlar freymlar, integrlangan loyihalar, kommutatsiya tizimlari, kuch amplifikatorlari, radiofrekansli modulyatorlar, demodulyatorlar va boshqalar kabi ko‘plab ilovalarda foydalaniladi. Tarkibiy tranzistorlar bir nechta turdagi tranzistorlardan iborat bo‘lishi mumkin, masalan, bipolyar tarkibiy tranzistorlar (Bipolar Integrated Circuits, BICs) yoki metal-oksida-tranzistor tarkibiy tranzistorlar (Metal-Oxide-Semiconductor Integrated Circuits, MOSICs) kabi. Har bir turdagi tranzistorning o‘zining xususiyatlari va ish prinsiplari bo‘lishi mumkin, lekin ularning asosiy maqsadi elektronik qurilma uchun yagona to‘plamni taqdim etishdir.
Integral sxemalar ko'plab foydalar bilan kelib chiqdi. Ulardan ba'zilari: - Yuqori tarkibiy integratsiya darajasi: Integral sxemalarda ko'pgina komponentlar bir xususiy fazoda bir aralashishi mumkin bo'lgan o'zaro bog'langan bo'lib, bu esa integrlanmagan qurilmalarga nisbatan kattaroq integratsiya darajasiga ega bo'lishini ta'minlaydi.
2. Uilson tok ko‘zgulari sxemasi, uning ta’rifi va qo’llanilishi: Uilson tok ko'zgulari (Wilson Current Mirror) odatda o'sish va kamayish tizimi (current amplification and attenuation) uchun ishlatiladi. Bu sxema o'ziga xosliklari va xususiyatlarini taqdim etadi. Uilson tok ko'zgularining ta'rifi va qo'llanilishi quyidagicha: - Ta'rifi: Uilson tok ko'zgulari bir "referensiya" tokini (Iref) boshqa bir tok (Iout) ga "taqlid" qilishda ishlatiladi. Bu referensiya tok, asosan mos kelganning belgilangan bir ko'rsatkichidan (masalan, rezistor) olinadi va boshqa tranzistorlar orqali boshqa toklar bilan ulanadi. Buning natijasida, Iref ning ifodalash shakli Iout bilan o'zaro tenglashadi. Bu qurilma kompensatsiya qilish va tizimning o'sish va kamayish darajasini belgilash uchun yordam beradi.
3. Mantiqiy elementlar (ME) haqida tushuncha. Ikkilik axborotlarni ifodalash usullar: Mantiqiy elementlar (ME), mantiqiy qurilmalardagi qoidalarni amalga oshirish uchun ishlatiluvchi elektronik qurilmalardir. Ular odatda bo'g'liq va yuqori darajali muxofaza shemalarida, raqamli loyihalarda va kompyuterlarda ishlatiladi. Mantiqiy elementlar ikkilik axborot (binary information)ni ifodalashda foydalanilgan. Ikki xil usulda ikkilik axborotlarni ifodalash mumkin: 1. Nol va bir (0 va 1): Mantiqiy elementlarda ikkilik axborotlarni ifodalash uchun eng oddiy usul "nol" va "bir" raqamlarini ishlatishdir. Bu ikkilik sistema (binary system) deb ataladi. Nol (0) odatda quyi darajadagi energiya, hisoblash jarayonida to‘lov yo‘qliklarini va off holatni ifodalash uchun foydalaniladi. Bitta (1) esa quyi darajadagi energiya, hisoblash jarayonida to'lovliklarni va on holatni ifodalash uchun foydalaniladi. 2. Lojikalar: Mantiqiy elementlar lojikalar orqali ikkilik axborotlarni ifodalaydilar. Odatda bitta yoki bir nechta kirish axborotlari ( input)dan chiqish axborotlari (output)ga o'tadigan lojik funksiyalardan iborat bo'lgan qurilmalar hisoblanadi. Lojikalar oxirgi natijani o'rttirish, bo'lish, yig'ish, konsensus, yoki negatsiya kabi amallarni bajarish uchun foydalaniladi. Misol uchun, AND, OR, XOR, NOT, NAND, NOR lojikalar ikkilik axborotlarni ifodalashda foydalaniladi. AND lojikasi kirishlarning (input) hammasi bir bo'lsa, chiqish (output) 1 ni chiqaradi. OR lojikasi esa kirishlardan kamida bitta bir bo'lsa, chiqish 1 ni chiqaradi. XOR lojikasi esa kirishlardan faqat biri 1 ga teng bo'lsa, chiqish 1 ni chiqaradi. NOT lojikasi kirishni (input) o'zgartiradi (1 ga aylanadi). NAND va NOR lojikalari esa NAT (bu oyat, bitta yoki bir nechta NOT lojikalarini AND yoki OR bilan bog'lash) prinsipi asosida ishlaydi. 4. Yarimo‘tkazgich IMSlar yaratishda texnologik jarayon va operatsiyalar:
IMS yaratishda quyidagi texnologik jarayonlar va operatsiyalar amalga oshiriladi: 1. Substrat tayyorlash: IMSlar uchun substrat tayyorlashning birinchi bosqichidir. Substrat materiali elektrik xususiyatlari va zararli nazoratlardan tashqarida o'zinga xosliklarga ega bo'lishi kerak. Substrat materiali odatda keramik, fraxtallar, polimerlar yoki steklotekstil bo'lishi mumkin. 2. Chiroqlash: Substrat ustiga konduktor elementlarni chiroqlashning keyingi bosqichi bo'ladi. Uning asosiy maqsadi, substratga tegishli strukturani yaratish va ob'ektning talqinlarini amalga oshirishdir. Chiroqlash jarayoni esa metal oksid yarim-otlari (MOSFET) yoki boshqa chiroqlovniki bilan amalga oshirilishi mumkin. 3. Vaqtinchalik va asosiy elementlarni integratsiya qilish: Chiroqlanish jarayoni yakunlandiktan keyin, vaqtinchalik (temporary) va asosiy (permanent) elementlarni integrlashning keyingi bosqichi amalga oshiriladi. Bu bosqichda, integrlanmagan qurilmalarning asosiy elementlari, masalan, tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar, diodlar va boshqalar, substrat ustida integrallanadi. 4. Ishtirokchi, qo'llab-quvvatlovchi va yo'qotuvchi elementlarni qo'shish: IMSning boshqa qismlari bilan integratsiyalangan substrat ustida ishtirokchi, qo'llab-quvvatlovchi va yo'qotuvchi elementlarni qo'shish jarayonlari amalga oshiriladi. Bu elementlar IMS tizimining ishlashi uchun muhim bo'lgan ko'rsatkichlar va jarayonlarni ta'minlayadi. 5. Izolyatsiyalash: IMS tizimi hamda qurilma elementlari, ulardagi zararli nazoratlarni minimallashtirish uchun izolyatsiyalash jarayonidan o'tkaziladi. Bu jarayon ko'plab qatlamli strukturalar va insulyatorlar yordamida amalga oshiriladi. Shunga qaramay, IMSlar yaratish texnologik jarayonlari va operatsiyalari mutaxassislik talab etadi va shuning uchun ular elektronik soha specialistlarining ko'nikmalarini talab qiladi.
Tok qayta ulagichi haqida sxemalar bilan izohlang: Tok qayta ulagichlari (Current-mode logic, CML) yuqori tezlikli logikalarni ishlab chiqish uchun ishlatiladi. Ular odatda emitter qayta ulagichlari deb ham ataladi. CML sxemalari quyidagi sxemada ko'rsatilgan: ------R1-------- | | | Vcc IN+ OUT | | | | ------R2-------- Sxemada IN+ input, OUT output bo'lib, R1 va R2 rezistorlar, Vcc esa ta'minot vlotaji (power supply voltage) hisoblanadi. IN+ ga kiritilgan toki IN- va Vcc o'rtasida ulanish chiqadi. Kirishga kiritilgan toqiqli amplituda IN+ ni Vcc / R1 rezistor bo'yicha chiqaradi. Kiritilgan toki o'zida o'zgarishlar bo'lganda, kiritish toki amplituda ham o'zgaradi, shuning uchun CML sxemalari yuqori tezlikdagi ishlovchanlik uchun moslashiladi. 2. Sodda barqaror tok generatori sxemasi va uning ishlash prinsipi: Sodda barqaror tok generatori sxemasi (Simple Stable Current Source) amalga oshiruvchining ishlab chiqarish uchun ishlatiladi va barqaror, ustunlikdagi toqiq tokni ta'minlaydi. Sxemada PNP tranzistor, rezistorlar va ta'minot vlotaji bilan ishlatiladi. Sxema quyidagicha ko'rinadi: ----R1----- | | IN OUT | | ------------ Sxemada IN kiritish, OUT chiqish bo'lib, R1 rezistorga ulangan IN va OUT o'rtasida ulanish chiqadi. PNP tranzistorining emittersi OUT bilan bog'langan bo'lib, bazasi R1 rezistori orqali ta'minot vlotajiga bog'langan holda ishlaydi. Sxemaga kiritilgan kirish tokining o'ziga xos sig'nal o'zgarishlaridan tashqari, IN kiritishiga ulangan vlotaj o'zgarishlari ham tranzistorning emitter tokiga ta'sir etadi . Buning natijasida, tranzistor emitter toqiqlikni o'zgartiradi va chiqish toqiq tokiga o'tkazadi. Bunday qilib, sxema barqaror tokni ta'minlaydi. 3. Simmetrik DK sxemasi va nosimmetrik DK sxemasi ta’riflari:
- Nosimmetrik DK sxemasi (Nonsymmetrical Differential Cascode Voltage Switch Logic, NDCVSL): Nosimmetrik DK sxemasi, simmetrik DK sxemasiga o'xshash o'zgarmas tizim bo'lib, ulash jarayoni baz ulash jarayoni yoki emitter ulash jarayoniga qarab o'zgaradi. Bu sxema odatda yuqori tezlikli logikalarni yaratishda foydalaniladi. 4. Ideal tok generatori:
Tok qayta ulagichi haqida sxemalar bilan izohlang: Tok qayta ulagichlari (Current-mode logic, CML) yuqori tezlikli logikalarni ishlab chiqish uchun ishlatiladi. Ular odatda emitter qayta ulagichlari deb ham ataladi. CML sxemalari quyidagi sxemada ko'rsatilgan: ------R1-------- | | | Vcc IN+ OUT | | | | ------R2-------- Sxemada IN+ input, OUT output bo'lib, R1 va R2 rezistorlar, Vcc esa ta'minot vlotaji (power supply voltage) hisoblanadi. IN+ ga kiritilgan toki IN- va Vcc o'rtasida ulanish chiqadi. Kirishga kiritilgan toqiqli amplituda IN+ ni Vcc / R1 rezistor bo'yicha chiqaradi. Kiritilgan toki o'zida o'zgarishlar bo'lganda, kiritish toki amplituda ham o'zgaradi, shuning uchun CML sxemalari yuqori tezlikdagi ishlovchanlik uchun moslashiladi. 2. Sodda barqaror tok generatori sxemasi va uning ishlash prinsipi: Sodda barqaror tok generatori sxemasi (Simple Stable Current Source) amalga oshiruvchining ishlab chiqarish uchun ishlatiluvchi va barqaror, ustunlikdagi toqiq tokni ta'minlaydi. Sxemada PNP tranzistor, rezistorlar va ta'minot vlotaji bilan ishlatiladi. Sxema quyidagicha ko'rinadi: ----R1----- | | IN OUT | | ------------ Sxemada IN kiritish, OUT chiqish bo'lib, R1 rezistorga ulangan IN va OUT o'rtasida ulanish chiqadi. PNP tranzistorining emittersi OUT bilan bog'langan bo'lib, bazasi R1 rezistori orqali ta'minot vlotajiga bog'langan holda ishlaydi. Sxemaga kiritilgan kirish tokining o'ziga xos sig'nal o'zgarishlaridan tashqari, IN kiritishiga ulangan vlotaj o'zgarishlari ham tranzistorning emitter tokiga ta'sir et adi.
3. Simmetrik DK sxemasi va nosimmetrik DK sxemasi ta’riflari: - Simmetrik DK sxemasi (Differential Cascode Voltage Switch Logic, DCVSL): Simmetrik DK sxemasi, logikaviy operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatiluvchi yuqori tezlikli logikalarni ifodalaydi. Bu sxemada, diferensial ulangli tranzistorlar va ulayotgan tranzistorlardan foydalaniladi. Ulash jarayoni odatda emitter ulash jarayoni yoki baz ulash jarayoni orqali amalga oshiriladi. Simmetrik DK sxemasi, xususiyatlarining odatiy ravishda bilan ishlovchanlik va tezlikga ega bo'lgan tranzistorlar tizimi uchun ishlatiladi. - Nosimmetrik DK sxemasi (Nonsymmetrical Differential Cascode Voltage Switch Logic, NDCVSL): Nosimmetrik DK sxemasi, simmetrik DK sxemasiga o'xshash o'zgarmas tizim bo'lib, ulash jarayoni baz ulash jarayoni yoki emitter ulash jarayoniga qarab o'zgaradi. Bu sxema odatda yuqori tezlikli logikalarni yaratishda foydalaniladi. 4. БТГ таърифи:
2. MDYA (Monolithic Digital-logic-Array) tranzistorida yasalgan mantiqiy elementlar, odatda xorlar, buferslar, andlar, notlar, norlar, yoki nol yoki bir o'zgaruvchili muxlar kabi xar bir mantiqiy funksiyani bajarish uchun qurilgan elementlardir. Bu elementlar sxemalar yordamida tasvir etiladi va obyektning istalgan mantiqiy funksiyasini bajarish uchun moslashishlari mumkin. 3. OK (Operational Key Performance Indicator) o'zgaruvchi tahlili va monitoringida ishlatiladigan ma'lumotlar turlarini bildiradi. OKga qo'yiladigan talablar o'zgaruvchining maqsadiga va sohasiga bog'liq bo'lishi mumkin, ammo umumiy tartibda quyidagilarni o'z ichiga oladi: - Tepada yuritilishi kerak bo'lgan kofe yoki ma'lumot turlari. - Maksimal va minimal qiymatlar. - Ishlatiladigan o'qimning o'lchov shakli. - O'zgaruvchining qanday tezroq yoki nomutanosiblikni aniqlash uchun monitoringga soladi. - O'zgaruvchining qanday hollarda aniqlik bilan o'lchashning kerak bo'lishi. OKning asosiy parametrlari asosan o'zgaruvchining maqsadi va sohasiga bog'liq bo'ladi. Masalan, darajalovchi tizim uchun "daraja olish tezligi" parametri ahamiyat kasb etadi, yoki boshqaruv tizimi uchun "javob berish vaqti" parametri muhimdir. 4. Sodda BTG (Bipolar Transistor Gate) sxemasi bir bipolyar tranzistor ishlatadigan o'zgaruvchi tizimi hisoblanadi. Bu sxema boshqaruv elektriklarni beradigan tranzistorning bazasi orqali amalga oshiriladi. Sodda BTG sxemasi, tranzistorning bazasiga tashlanadigan elektromagnit impuls orqali boshqarishni ta'minlaydi. Sxema o'z ichiga tranzistor, bazaning asosiy ta'siri va t armoqli jarayonlarni o'z ichiga oladi, shuningdek, boshqarish jarayonidagi kuchni oshirish va kamaytirishga imkon beradi. Sodda BTG sxemasini ishlab chiqarish uchun bir necha resistor, kondensator va tranzistorlardan iborat qurilmalar to'plami ishlatiladi. 12.1-bilet 1. Oddiy invertorli TTM (Tranzistorli transistor maydoni) tizimi, invertorli mantiqiy elementdan iborat elektronik tizimdir. Bu tizimda bir tranzistor, odatda NPN yoki PNP bipolyar tranzistor, invertorning asosiy qismi sifatida ishlatiladi. Invertor, kiritilgan bo'lish holda loqik tomonni o'zgartiradi. Kiritilgan bo'lish holda tranzistorning o'zgaruvchisining tilida yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga o'tish amalga oshiriladi. Oddiy invertorli TTM, tizimlarni boshqarish, loqika, va tashqi qurilmalar bilan bog'liq boshqa funktsiyalarni bajarish uchun asosiy element sifatida ishlatiladi. Murakkab invertorli TTM esa oddiy invertorli TTM bilan o'xshash bo'lib, ammo bir nechta invertorlardan iborat. Bu tizim, murakkab mantiqiy funktsiyalarni bajarish uchun qo'llaniladi. Murakkab invertorli TTM, keng doirali funktsiyalar, muxlitonlar, yoki muxlitip muxlar kabi murakkab loqik funktsiyalarni bajarish uchun juda kuchli va samarali bo'lishi bilan ajralib turadi. Shottki barerli TTM esa tranzistorning boshqarilishi uchun Shottki bareridan foydalanadi. Shottki barerining asosiy xususiyati diodga o'xshash bo'lishi, ya'ni orqaga o'tuvchi tokni kamaytirmasligi hisoblanadi. Shottki barerli TTM, boshqarish jarayonida kam zararlangan qismlarga ega bo'lishi va ulkan frekanslarda ishlash imkonini berishi bilan ajralib turadi. 2. Aktiv tok transformatori (Current Transformer) elektr to'kislikni o'zgartirish va tashqaridan kiritilgan ishlatiladigan bir elektronik qurilma hisoblanadi. U kattalashtirilgan elektr to'kislikni kamaytirish va o'qimning o'lchovini oshirish uchun ishlatiladi. Aktiv tok transformatori bir yoki bir nechta aylanadigan nurlardan iborat bo'lib, korpus, bir nechta primar aylanadigan nurlar, sekondar aylanadigan nurlar, o'qimning o'lchash qurilmalari va boshqa elementlardan iborat bo'lishi mumkin. U energiya tarmoqlarida, boshqarish sistemlarida, elektr o'lchov va monitorlash vositalarida keng tarqalgan. 3. Elektronika va sxemalar ikkala fandir, ularning mazmuni va usullari quyidagicha: - Elektronika: Elektronika, elektr energiyasini ishlatib elektronlar va elektronik qurilmalarni o'rganish va ishlab chiqish bilan bog'liq fan hisoblanadi. Ushbu fan elektronik qurilmalar, komponentlar, loqikalar, analog va raqamli texnologiyalar, tizimlar va boshqalar bilan bog'liq bo'lib, elektronik devre elementlarini o'rganish va ulardan foydalanishni o'z ichiga oladi. - Sxemalar: Sxemalar elektronik tizimlarni yoki o'zgaruvchilar tizimlarini tasvirlash uchun ishlatiladigan grafik modellar hisoblanadi. Ular elektronik qurilmalarni, tranzistorlarni, elementlarni va ulardan tashkil topgan devreleri tasvirlaydigan simvolik xatcho'l, grafikalar va grafiklar bilan tarkib topadi. Sxemalar elektronik devrening ishga tushirish tartibini, elementlar orasidagi aloqani va boshqa qurilmalar bilan bog'liq ma'lumotlarni ta'minlaydi. 4. Tarkibiy tranzistorlar, bir nechta tranzistorlarni o'z ichiga olgan qurilmalar to'plamidir. Ular boshqarish elementlarini birlashtirish va ulardan qurilmalarni yaratish uchun ishlatiladi. Tarkibiy tranzistorlar boshqarishning qo'llanishi va kuchi oshirilgan funksiyalarni o'z ichiga oladi. Ular quyidagi turdagi tranzistorlarni o'z ichiga oladi: Darlington tranzistorlar (quvvat ishchilar), komplementar tranzistorlar (NPN va PNP kombinatsiyasi), boshqaruv tizimi uchun integratsiyalangan tranzistorlar (DIP paketda), va boshqalar. Tarkibiy tranzistorlar elektronika sohasida keng tarqalgan tizimlarda ishlatiladi.
Birinchi tranzistorning boshlig'ining (bazasining) tashqi elektrik dalasi orqali ikkinchi tranzistorning bazasini boshqarishi mumkin. Ushbu tashqi dalalar orqali o'qimlar o'sishi va tranzistorlar o'zaro almashish holatiga keladi. Darlington juftligi boshqaruv tizimini kuchi oshiradi va o'qimlarni amplifikatsiya qiladi. 2. Tranzistor-tranzistorli mantiq (TTM), tranzistorlardan iborat mantiqiy elementdir, bu element o'zgaruvchilar tizimlarini o'z ichiga oladi va mantiqiy amallarni bajarish uchun ishlatiladi. TTM sxemasi quyidagicha bo'lishi mumkin: TTM sxemasi asosan NAND, NOR, XOR, XNOR mantiqlarini o'z ichiga oladi. Misol uchun, XOR mantiqiy elementini ko'ramiz. U ikkita tranzistordan va ulardan tashkil topgan devre elementlaridan iborat bo'ladi. TTM sxemasi ikki NAND mantiqiy elementdan tashkil topadi. Bunda birinchi NAND mantiqi tranzistorlar bilan o'zgaruvchilar va loqik tomonni bajaradi. Keyin, ikkinchi NAND mantiqiy elementi tranzistorlarning o'qimlarini almashadi va yangi o'zgaruvchini yaratadi. Shu bilan XOR mantiqiy elementining ishlash prinsipi amalga oshiriladi. TTM ishlash prinsipi tranzistorlarning o'qimlarni o'zgartirish orqali mantiqiy amallarni bajarishga asoslangan. Tranzistorlar loqik tomonni bajarish uchun invertorlar sifatida ishlatiladi. Bunday sxemalar xor, or, va boshqa mantiqiy funksiyalarni o'z ichiga oladi. 3. DK (Digital Key) asosiy parametrlari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: - Tezlik: DKning ishlash tezligi, mantiqiy amalga oshirish jarayonidagi boshqaruv va javob berishning tezligini ifodalaydi. Bu tezlik bitlarda yoki operatsiyalarning sonlarida o'lchash mumkin. - Kuch: DKning kuchi, uning bajarish vaqtida o'qimlarni o'zgartirish va tranzistorlarni yo'naltirish kuchi sifatida ifodalaydi. - Tarkibiy tizim: DK tarkibidagi tranzistorlar soni va ulardan tashkil topgan loqik qurilmalar turlarini ifodalaydi. - Kengayuvchanlik: DKning kengayuvchanlik darajasi, uchunadigan operatsiyalarni va funksiyalarni amalga oshirishda qanchalik keng qo'llanishiga bog'liqdir. - Kutilayotgan xatolar soni: DKning ishga tushirish jarayonida kutilayotgan xatolar soni, to'g'ri amalga oshirish vaqtida yuzaga keladigan qanday xatolar bo'lishini ifodalaydi. 4. "Уилсон ток кўзгулари" (Wilson current mirrors) sxemasi, tranzistorlarning tok o'tkazishning bir turidir. Ushbu sxemada kirish tranzistorining to'plami orqali tok kuchli tranzistorni qo'llash maqsadga muvofiq o'rnatilgan. Bu sxema asosan tokning bog'lanishini, ta'siri va ishga tushirishini ta'minlaydi. Уилсон ток кўзгулари sxemasi ikki tranzistor to'plamidan iborat bo'ladi. Birinchi tranzistorning tokining boshlig'iga elektrik dala yuboriladi va ikkinchi tranzistorning to'plamiga ulanadi. Bu jarayonida birinchi tranzistor o'qimini o'sha ta'sir qiluvchi o'qimga tenglashtiradi. Bunda tok bajarish bosqichlarda o'rnatilgan resistordan o'tadi, shuning uchun yuqori kuchli tranzistorning tokining ikkinchi tranzistorning tokiga nisbatan oshishiga olib keladi. Ushbu sxema keng qo'llaniladigan tok o'tkazishlar va o'qimlariga asoslangan ko'plab tizimlarda foydalaniladi. 13-bilet 1. Darlington juftligi, iki tranzistorning kombinatsiyasi orqali ulanishi bilan o'rnatilgan o'tkazuvchi juftligi turi hisoblanadi. Darlington juftligi, birinchi tranzistorning qalbaki o'zaro bog'langan yoki qisqaqlangan tomonini ikkinchi tranzistorning bazasiga bog'laydi. Ushbu qurilma birlamchi tranzistorning kuchini ikkinchi tranzistorning kuchi bilan ko'paytiradi, shuning uchun Darlington juftligi kuchli o'tkazuvchanlik bilan ajralib turadi. Darlington juftligi ishlash prinsipi shu xususiyatga asoslangan. Birinchi tranzistorning emittori ikkinchi tranzistorning bazasiga bog'langan holda, o'zaro bog'langan qurilma ishlatilgan darajada birinchi tranzistorning emitter-ishchi vazifasini o'zlashtiradi. Buning natijasida, ikkinchi tranzistorning bazasi, birinchi tranzistorning emittoriga bog'langan emittor-ishchi uchun amal qiladi. Bu o'tkazuvchanlikning o'rniga kuchli juftligi olishga imkon beradi. 2. Tranzistor-tranzistorli mantiq (TTM) - bu mantiqiy elementlar to'plamidir, jismoniy elektr bilan birlashganlar va bu ariza bilan ishlaydigan tranzistorlardan iborat bo'lgan juftlikni ifodalaydi. TTM, tuzatish, ko'paytirish, va xorlash amallarini bajarish uchun ishlatiladi. Prinsipial TTM sxemasi quyidagi ko'rinishda bo'lishi mumkin: _____ _____
Ushbu sxema ikki tranzistordan iborat bo'lib, Q1 va Q2 deb ataladigan tranzistorlar orqali amalga oshiriladi. Q1 tranzistori boshlang'ich hodisalar uchun mos keladi, Q2 tranzistori esa boshlang'ich hodisalarni Q1 tranzistoriga aylantiradi. TTM-da tranzistorlarning o'rtasidagi bog'lanishlar yordamida tuzatish, ko'paytirish, va xorlash amallarini bajarish mumkin. 3. DK (Darlington koeffitsienti) tranzistorlarning bir-biri bilan bog'lanishida kutiladigan o'tkazuvchanlik darajasini ifodalaydi. Darlington juftligining qurilishi kuchli o'tkazuvchanlikni ta'minlaydi, lekin qo'shimcha kuch iste'mol qiladi. DK koeffitsienti, ikki tranzistorning birlashmasining o'tkazuvchanlik darajasini ifodalaydi va ko'rsatkich sanoq bilan ifodalangan bo'ladi. Misol uchun, agar bir tranzistorning o'tkazuvchanlik darajasi h=0.95 bo'lsa, ikkita tranzistorning birlashmasining o'tkazuvchanlik darajasi DK = 0.95 * 0.95 = 0.9025 bo'ladi. 4. Aktiv tok transformatoriga (ATX) oid shema kompyuter birlamchilari uchun ishlatiladi. ATX birlamchilari elektr energiyasini uzatish, ozod etish, va talab etish funksiyalarini bajaradi. Aktiv tok transformatorigi shuningdek, kompyuter tizimining kuchli to'ldiruvini ta'minlaydi. ATX sxemasi quyidagi komponentlardan iborat bo'lib, quyidagi asosiy qismlardan tashkil topadi: - Quvvatga kuchlantiruvchi batareya yoki tarmoqdan kelgan kirish kuchini ta'minlaydigan Batareya / Kirish (Power In) bo'limi - Quvvatdan foydalanadigan kompyuterning qurilishi uchun quvvatni ta'minlaydigan quvvat ta'minotchisi (Power Supply Unit, PSU) - Quvvatni taqsimlash va kompyuterga o'rab turish bo'limi (Power Distribution and Motherboard Connection Section) - Kompyuter tizimiga quvvat yetkazuvchi komponentlar uchun ko'rsatkichlar va tizimlar. ATX transformatorigining ishlash prinsipi quyidagicha: 1. Batareya / Kirish bo'limi kirish kuchini ta'minlaydi. 2. Quvvat ta'minotchisi (PSU) kirish kuchini o'zlashtiradi va to'ldiruvni o'rganadi. 3. PSU quvvati kompyuter tizimiga talab etilgan kuchlarni ta'minlaydi. 4. PSU, kirish kuchini ko'paytiradi va kirish kuchini elektr energiyasi bilan doimiy ravishda ta'minlaydi. 5. Quvvat taqsimlash va kompyuterga o'rab turish bo'limi, kompyuter tizimining ta'minlash va boshqarish funktsiyalarini bajaradi. 6. Ko'rsatkichlar va tizimlar, kompyuter tizimiga quvvat yetkazuvchi komponentlarni boshqarishga yordam beradi. Shunday qilib, ATX aktiv tok transformatorigi kompyuter tizimining qurilishi va qandaydir foydali funktsiyalarini bajarish uchun kerakli quvvatni ta'minlaydi. 14-bilet 1. IMS (Internet Protocol Multimedia Subsystem) yaratilish tarixi: IMSlar, mobil aloqalar sohasidagi xizmatlarni kengaytirish va birlashtirish uchun o'zgaruvchan va shakllantirilgan qurilmalar to'plami hisoblanadi. Ular, IP asosida xizmat ko'rsatishni ta'minlaydigan mobil aloqalar tizimlarining asosiy qismi sifatida ishlatiladi. IMSlar tuzilishi va yaratilishi 3G (3rd Generation) mobil aloqalarning rivojlanishi bilan bog'liq. 3G xizmatlari, yuqori tezlikda ma'lumotlar almashinuvi va IP-protokolini o'z ichiga olgan o'zgaruvchan kommutatsiyali tarmoqlar qo'llanishini ta'minlashga yo'l ochdi. Bu esa, mobil aloqalar sohasidagi xizmatlarning yuqori sifatli ma'lumot almashinuvi va multimedia imkoniyatlarini oshirish uchun IMSning yaratishga sabab bo'ldi. IMSlarning asosiy yaratilish tarixi quyidagicha bo'lib keladi:
2. Elektr sxemalardagi tok kuchlanishlarning faza ko'rinishini ifodalash uchun sinusoidal alternativ toki fiksimizdan foydalanamiz. Faza ko'rinishi, sinusoidal to'rtburchakgrafikada to'rtburchakning boshlanish nuqtasini bilishga yordam beradi. Sodda barqaror tok generatori sxemasi va ishlash prinsipi quyidagicha bo'lishi mumkin: R1
| _|_ C1 ___ | -|+ | --- | GND Sodda barqaror tok generatori sxemasi sinusoidal alternativ toki yaratish uchun ishlatiladi. Ushbu sxema elektr tomonlarini o'z ichiga olgan rezonator bo'lib, R1 va C1 bilan ifodalangan. Sxemaning ishlash prinsipi quyidagicha:
lari orqali, kirish kuchidan kelgan sinusoidal toki rezonant filtratsiyadan o'tkaziladi. 3. Filtratsiyadan o'tgan sinusoidal to'rtburchakgrafik shaklida to'qima C1 orqali chiqariladi. 4. Sxemaning chiqishi generatorning chiqishi bo'lib, barqaror tok generatsiyasini bildiradi. 3. Simmetrik DK sxemasi va nosimmetrik DK sxemasi ta'riflari: - Simmetrik DK sxemasi: Simmetrik DK sxemasi, bitta tranzistor yoki boshqa aktive qurilmalar to'plami tomonidan ishlatilgan Darlington juftligining simmetrik taqsimlanishini ifodalaydi. Bu sxema ikki tranzistorning bir-biriga parallel bog'lanishi bilan tuziladi va darajalab bir xil ishlaydi. - Nosimmetrik DK sxemasi: Nosimmetrik DK sxemasi, bir xil ish ko'rsatadigan qurilmalar to'plamini ifodalaydi, lekin ularda simmetriya bo'lmagan. Bu sxemalarda tranzistorlar o'zaro mos emittorlar orqali bog'lanmaydi. Nosimmetrik DK sxemalari, zararli effektlarni kamaytirish, o'zaro bog'langan tranzistorlarga o'xshash ta'minotchilar orqali ko'paytirish kuchi va boshqarish imkonini berish uchun ishlatiladi. 4. Мувофиқлаштирувчи каскадлар (Matching amplifier cascades):
Мувофиқлаштирувчи каскадлarning asosiy maqsadi, bog'langan qurilma va xususiyatlarga ega bo'lgan yechimlarni to'g'ri tarzda o'xshatish va moslashtirishdir. Moslashuvchanlikning muhim aspektlari to'g'ri tegishli kuch, xususiyatlar, va ko'rsatkichlar bo'lishi mumkin. Мувофиқлаштирувчи кasкадлarning qo'llanish sohalariga mos kelishlari, elektronika, kommunikatsiyalar, audio-visual texnologiyalar, radio ta'mirlar va boshqalar kabi sohalar bilan bog'liq bo'lishi mumkin 15-bilet 1. IMS (Internet Protocol Multimedia Subsystem) yaratilish tarixi: IMSlar, mobil aloqalar sohasidagi xizmatlarni kengaytirish va birlashtirish uchun o'zgaruvchan va shakllantirilgan qurilmalar to'plami hisoblanadi. Ular, IP asosida xizmat ko'rsatishni ta'minlaydigan mobil aloqalar tizimlarining asosiy qismi sifatida ishlatiladi. IMSlar tuzilishi va yaratilishi 3G (3rd Generation) mobil aloqalarning rivojlanishi bilan bog'liq. 3G xizmatlari, yuqori tezlikda ma'lumotlar almashinuvi va IP-protokolini o'z ichiga olgan o'zgaruvchan kommutatsiyali tarmoqlar qo'llanishini ta'minlashga yo'l ochdi. Bu esa, mobil aloqalar sohasidagi xizmatlarning yuqori sifatli ma'lumot almashinuvi va multimedia imkoniyatlarini oshirish uchun IMSning yaratishga sabab bo'ldi. IMSlarning asosiy yaratilish tarixi quyidagicha bo'lib keladi:
2. Elektr sxemalardagi tok kuchlanishlarning faza ko'rinishini ifodalash uchun sinusoidal alternativ toki fiksimizdan foydalanamiz. Faza ko'rinishi, sinusoidal to'rtburchakgrafikada to'rtburchakning boshlanish nuqtasini bilishga yordam beradi. Sodda barqaror tok generatori sxemasi va ishlash prinsipi quyidagicha bo'lishi mumkin: R1
| _|_ C1 ___ | -|+ | --- | GND Sodda barqaror tok generatori sxemasi sinusoidal alternativ toki yaratish uchun ishlatiladi. Ushbu sxema elektr tomonlarini o'z ichiga olgan rezonator bo'lib, R1 va C1 bilan ifodalangan. Sxemaning ishlash prinsipi quyidagicha:
lari orqali, kirish kuchidan kelgan sinusoidal toki rezonant filtratsiyadan o'tkaziladi. 3. Filtratsiyadan o'tgan sinusoidal to'rtburchakgrafik shaklida to'qima C1 orqali chiqariladi. 4. Sxemaning chiqishi generatorning chiqishi bo'lib, barqaror tok generatsiyasini bildiradi. 3. Simmetrik DK sxemasi va nosimmetrik DK sxemasi ta'riflari: - Simmetrik DK sxemasi: Simmetrik DK sxemasi, bitta tranzistor yoki boshqa aktive qurilmalar to'plami tomonidan ishlatilgan Darlington juftligining simmetrik taqsimlanishini ifodalaydi. Bu sxema ikki tranzistorning bir-biriga parallel bog'lanishi bilan tuziladi va darajalab bir xil ishlaydi. - Nosimmetrik DK sxemasi: Nosimmetrik DK sxemasi, bir xil ish ko'rsatadigan qurilmalar to'plamini ifodalaydi, lekin ularda simmetriya bo'lmagan. Bu sxemalarda tranzistorlar o'zaro mos emittorlar orqali bog'lanmaydi. Nosimmetrik DK sxemalari, zararli effektlarni kamaytirish, o'zaro bog'langan tranzistorlarga o'xshash ta'minotchilar orqali ko'paytirish kuchi va boshqarish imkonini berish uchun ishlatiladi. 4. Мувофиқлаштирувчи каскадлар (Matching amplifier cascades):
Мувофиқлаштирувчи каскадлarning asosiy maqsadi, bog'langan qurilma va xususiyatlarga ega bo'lgan yechimlarni to'g'ri tarzda o'xshatish va moslashtirishdir. Moslashuvchanlikning muhim aspektlari to'g'ri tegishli kuch, xususiyatlar, va ko'rsatkichlar bo'lishi mumkin. Мувофиқлаштирувчи кasкадлarning qo'llanish sohalariga mos kelishlari, elektronika, kommunikatsiyalar, audio-visual texnologiyalar, radio ta'mirlar va boshqalar kabi sohalar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. 16-bilet 1. Mantiqiy elementlar (ME) elektronik texnikada foydalaniladigan, mantiqiy operatsiyalarni bajaruvchi qurilmalardir. MElar mantiqiy funksiyalarni bajarish uchun ishlatiladi, masalan, xonalar orasidagi kon'yunktiv (AND), dis'yunktiv (OR), negatsiya (NOT) amalga oshirish uchun. Mantiqiy elementlarning uzatish xarakteristikalari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: - Kirish xususiyatlari: Mantiqiy elementlarga kirishlardan kelib tushadigan elektrik signalning xususiyatlari (amplituda, ta'siri, pulsinlarni shakllantirish) mavjud bo'ladi. - Chiqish xususiyatlari: Mantiqiy elementlardan chiqadigan elektrik signalning xususiyatlari (amplituda, ta'siri, pulsinlarni shakllantirish) mavjud bo'ladi. - Kutilganlik: Mantiqiy elementlar o'zgaruvchan kirish xususiyatlari (masalan, kirish signalining o'zgarish tezligi) bilan bog'liq ravishda chiqish xususiyatlari o'zgarishi kutiladi. - Kutiladigan kuchi: Mantiqiy elementlar o'zgaruvchan kirish xususiyatlari va ulardan kelib tushadigan kuchi o'rtasidagi bog'lanish bilan bog'liq ravishda chiqish xususiyatlari o'zgarishi kutiladi. - Kuch-kirish mufassalasi: Mantiqiy elementlar kirish va chiqish xususiyatlari orasidagi bog'lanishning mufassalasini ifodalaydi. 2. O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmasi: O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmasi (OCS) elektronikda kuchi oshirishni, masalan, yorug'likni, ovozni yoki boshqa xususiyatlarni, kuch-kirish belgilash uchun ishlatiladi. OCS, o'zgaruvchan kuchlanish sathini bir muayyan chegaraga kelganda o'zgarmaydi va istalgan kuchlanish sathida bo'lgan kuchni saqlaydi. OCS, o'zgarmas kuchlanish sathini saqlash uchun mukammal qurilmalardan biri bo'lib, o'zgarmas kuchlanishning sathini amalga oshirish uchun juda muhimdir. Ushbu qurilma transistorlardan yoki spetsifik elementlardan tashkil topgan bo'lishi mumkin. 3. Analog IMSlar va ularning qo’llanilishi, turlari haqida ma’lumot:
system) IP-protokol asosida amalga oshiriladigan multimedia xizmatlarni ta'minlash uchun ishlatiladigan kommunikatsiya tizimi hisoblanadi. Ushbu tizim, qo'shimcha multimedia xizmatlarni (masalan, qo'shimcha ovoz, video, SMS) ta'minlash, interaktivlik va integratsiyani oshirish uchun ishlatiladi. Analog IMSlar, internet telefoniya xizmatlari (VoIP), IP-telefoniya, IPTV (IP-televideniye), IP-video konferensiyalari, ovozli kabi multimedia xizmatlarni amalga oshirish uchun foydalaniladi. Ular IP-protokol asosida ishlaydigan va Internetga bog'liq tarmoqlarda ishlaydigan xizmatlar uchun juda muhimdir. Analog IMSning turli turlari mavjud bo'lishi mumkin, shuningdek, foydalanuvchilarning xizmatlariga qaratilgan IMS turlari ham mavjud. Turli kompaniyalar, operatorlar va xizmat provayderlar o'rtasida turli xizmat turlarini o'zlashtirish uchun foydalaniladigan muhtelif Analog IMS turlari mavjud bo'lishi mumkin. 4. Кучайтиргичларнинг чиқиш каскадлари:
Кучайтиргичларнинг чиқиш каскадлари, кам кучайишли электроник сигналларни кам билан кучайтирадиган бошқа сигналларга айлантиришда ишлатилади. Бу кучайтиргичлар камчиликни тўғрилаб ташқарига чиқариш учун янги кучайишларни ишлатиш орқали ишлаб чиқарилади. Чиқиш каскадлари асосан бирор сигнални кучайтирмасдан олиб бошқа ҳолатга ўтказиш учун ишлатилади. Масалан, радио тафтиш учун антендан келадиган камчиликни электроник сигналга ўзгартириш учун чи қиш каскадлари ишлатилади. 17-bilet 1. IMS chiqish kaskadlari, turlari va ishlash prinsiplari: IMS (Intermediate Frequency Stage) chiqish kaskadlari, radiosignalni boshqa frekvensiya tartibidagi bir "intermediate" yoki o'rta chastotaga o'tkazish uchun ishlatiladigan elektronik tizimlardir. IMS kaskadlari amaliyotda ko'plab yo'llanmalar bilan ishlaydigan jadal dasturiy ta'minotli qurilmalarda qo'llaniladi. IMS kaskadlari turli vositalar va sistemalarda, masalan, radiosignal qabul qilish vaqtida, radiosignalni davomiyligi va ma'lumotlarni o'qish va qayta ishlovchi bosqichlarda ishlatiladi. Bunday kaskadlar tezlik o'zgarishlarini belgilab turish, amplituda tahrirlash va filterlash kabi funktsiyalarni bajarishga imkoniyat beradi. Ishlash prinsiplari esa quyidagicha bo'ladi:
2. Ikki taktli chiqish kaskadlari tushunchalari: Ikki taktli chiqish kaskadlari, ikki taqsimlangan marta tartibidagi amaliyotlar tizimi sifatida ishlaydigan chiqish kaskadlardir. Bu turiy kaskadlar elektronik vositalar, asboblar va tizimlar davrida keng tarqalganlik bilan ishlaydi. Ikki taktli chiqish kaskadlarining asosiy tushunchalari quyidagicha bo'ladi: - Chiqish kaskadi ikki taqsimlangan marta tartibida amalga oshirilgan kvantum jarayonlari bo'yicha ishlaydi. - Signal bilan bir xil taqsimlangan amaliyotlar to'g'ridan-to'g'ri bog'langan shartnoma orqali birinchi o'rta chastotaga o'tkaziladi. - Ikki taktli chiqish kaskadi, o'zining oddiy yoqilg'isi va oddiy modulyatsiyasi tufayli moslashuvchanlikni oshiradi va keng tarqalganlik bilan ishlaydi. 3. Akustoelektronika va Magnitoelektronika asboblarini farqlarini tushuntiring: - Akustoelektronika: Bu so'z "akust ika" va "elektronika" so'zlarining yagona jamlanmasidan hosil bo'lgan. Akustoelektronika asboblarida akustik energiya, boshqa bir ifoda bilan, ovoz energiyasi, elektronik energiyaga aylantiriladi. Misol uchun, mikrofonlar, akustik kollimatorlar, ultrazvuk sensorlari va boshqa akustik vositalar akustoelektronika asboblari deb hisoblanadi. - Magnitoelektronika: Bu so'z "magnit" va "elektronika" so'zlarining birlashtirilganidan hosil bo'lgan. Magnitoelektronika asboblarida magnit energiyasi elektronik energiyaga aylantiriladi. Magnitoelektronika asboblarining boshqa bir ismi "spintronika" ham bo'ladi. Misol uchun, ferromagnetik materiallardan tuzilgan magentli moslamalar, spintroni qurilmalari va boshqa magnitoelektronika asboblariga misol qilish mumkin. Ular ikkalasi ham elektronikning turli sohalarida, masalan, kompyuterlarda, telekomunikatsiyalarda va xotirjamlik asboblarida foydalaniladi, lekin ulardagi asosiy farq energiya turlari va ularning o'zaro almashish shakllaridir. 4. Операцион кучайтириг (ОК) таърифи:
Операцион кучайтириш (ОК) bir sensor kabi ishlaydi, bu erda kirish kuchini almashtirish uchun moslashuvchanlar bilan ishlatiladi. Kirish kuchini, negativ ta'sir qilganlik va boshqa amallarni o'z ichiga oladi va uni moslashuvchanlarga beradi. Unga berilgan kirish kuchini bilan qabul qilingan kuch, Операцион кучайтириш (ОК) yoki ОК moslashuvchanlarining moslashuvchanlikni o'zgartirish imkoniyatini beradi. Операцион кучайтириш (ОК) shu sababli amplifikator sifatida ham ishlatiladi. Операцион кучайтириш (ОК) da muhim besh ta moslashuvchanlarga ega bo'lishi kerak: kirish kuchini, chiqish kuchini, moslashuvchanlik (moslashuvchanlik chegarasi), elektrikaloqaning orzusi (tam), va kuchli harmonikalar (skh) chegarasi. Операцион кучайтириш (ОК) ba'zi xususiyatlari bilan ham ajralib turadi, masalan, marta tartibida ishlaydigan, moslashuvchanlar, moslashuvchanlik chegarasi, o'ziga xos kuch chegarasi, tarmoqlar kuchi va boshqalar. 18-bilet 1. Ma'lumotlar o'zgartiruvchi standart sxemalar (MOSS) analog tizimlar va kompyuterlar tizimlari orasidagi ta'sir-muammolar bilan bog'liq muammolar quyidagicha bo'lishi mumkin: - Signallar to'g'ri ravishda o'zgartirilmaganligi: MOSS analog tizimlarda o'zgaruvchan signallar aniq o'zgarishlarni ta'minlayadi. Bunda, analog signalning natijaviy qiymatlari to'g'ridan-to'g'ri ifodalangan bo'ladi. Kompyuterlar esa diskret xilma-xillikka ega bo'lgani uchun diskret qiymatlarni ishlatadi. Bu esa qanday qilib kompyuterlar tizimi va analog tizimlar o'rtasida ma'lumotlar o'zgartirishni ta'sir qilishi mumkin. - Ovozlar va harmonikalar: MOSS analog tizimlarida ovoz va harmonikalar asosan qavatli qutilar orqali o'tkaziladi, bu esa signallarning aniq ko'rinishini ta'minlayadi. Kompyuterlar esa qiymatlar o'zgartiruvchan sinalni diskret qiymatlarga aylantirish jarayonida ovoz va harmonikalar yaratishi mumkin. Bu esa boshqa boshqaruvchilar uchun muammo yaratishi mumkin. - Dukollarni va jadal protsesslarni ko'rsatish: MOSS analog tizimlarida to'g'ri o'zgaruvchanliklarga mos keluvchi dukollar va jadal protsesslar ko'rsatilishi mumkin. Kompyuterlar esa diskret ishlovchi tizimlar bo'lib, dukollarni va jadal protsesslarni to'g'ri ta'minlashda qiyinchiliklar tug'ilishi mumkin. - Kutilmagan xatolar: MOSS analog tizimlarda elektronik xatolar o'zgaruvchan signalning aniq ko'rinishini og'irlashtirishi mumkin. Kompyuterlar esa xato-diqqatlarni eng kam darajada amalga oshirish uchun ma'lumotlarni to'g'ri qayta ishlash imkoniyatiga ega. 2. IMSlarning yaratilish tarixi: IMS (Intermediate Frequency Stage) yaratilish tarixi radiosignal ishlab chiqarishning bir bosqichida hamkorlik qilish maqsadida kelib chiqdi. U shuningdek, IMS vositalarining yaratilishi radiosignal qabul qilish, ishlovchi yoki boshqa imkoniyatlarga javob berishni oshirish uchun ham bo'lgan. IMSning yaratilishi radio kommunikatsiyalarining rivojlanishi bilan bog'liqdir. Bu qurilmalar radiosignalni qabul qilish va ishlab chiqarish jarayonida qo'llaniladi. Tarixiy ravishda, IMSning y aratilishi radiosignalni o'rta chastotaga o'tkazishga imkon berish uchun qo'llanilgan kaskadlar yordamida amalga oshirildi. 3. Oddiy invertorli TTM, murakkab invertorli TTM va Shottki barerli TTM haqida ma'lumot: - Oddiy invertorli TTM: Oddiy invertorli TTM (Transistor Tumbler Model) yoki qo'shimcha TTM bu, moslashuvchan elektronik vositalardan biridir. U biror bir almashtiruvchining o'zgarish holatida tomonlarga qarab ishlaydigan ovozli tumbler vositasi hisoblanadi. Tumbler elektronik elementlari o'z ichiga olgan moslashuvchanlarning bir narsa vaqt xatolariga qarab ishlaydi va xuddi shuning uchun tumbler deb ataladi. - Murakkab invertorli TTM: Murakkab invertorli TTM, invertorli elektronik vositalarning murakkablik darajasi yuqori bo'lgan variantidir. U tomonlarga qarab ishlaydigan ovozli tumbler vositasi hisoblanadi, lekin uning ichida murakkab moslashuvchanlarning kelib chiqishi ham mavjud. Bu murakkab moslashuvchanlar signalni ko'rsatish, o'zgartirish va amalga oshirish imkoniyatini oshiradi. - Shottki barerli TTM: Shottki barerli TTM (Transistor-Transistor Logic) o'zgaruvchan signalni amalga oshirish uchun Shottki barerlardan foydalanuvchi moslashuvchan elektronik vositasidir. U ovozli tumbler vositalar bilan bir xil tomonlarga qarab ishlayadi, lekin Shottki barerlarning ishlab chiqish jarayoni va xususiyatlari bilan ajralib turadi. 4. Мантиқий элемент (МЭ) таърифи: Мантиқий элемент (МЭ) elektronik mamlakatda foydalaniladigan, mantiqiy amalga oshirish va loyihalash jarayonlarini amalga oshiradigan elektronik qurilmalardir. Мантиқий элементлар ўrtasида логика ижтимоий ва ишга тайёрлаш булими олиб боради ва уларнинг асосий ташкил этувчи қисми бит ҳисобланади. Мантиқий элементлар билан ҳаракат қилганда, кириш ва чиқишлар орқали ёзилаётган битлар ҳисобига равишда мантиқий амаллар бажарилади. М антиқий элементлар андоза асосида тарқалади ва кўплама операцияларни амалга оширади. Мантиқий элементлар булардан иборат бўлиши мумкин: барча қулайча функциялар, ҳисоблаш функциялари, ҳамда ҳайрлар турларидан фойдаланилади. 19-bilet 1. Mantiqiy elementlar (ME) haqida tushuncha: Mantiqiy elementlar (ME) elektronik sxemalarda o'zgaruvchanlar (bitlar) bilan ishlashni ifodalaydigan binoanalar bo'ladi. Mantiqiy elementlar asosan ikkilik axborot sistemalarida ishlatiladi va umumiyat bilan to'rt asosiy turi mavjud: kichikliktalikli, o'rtacha-kichikliktalikli, o'rtacha-katta kuchi talikli va katta-kuchi talikli elementlar. 2. IMS tayyorlash texnologiyasi: IMS (Internet Protocol Multimedia Subsystem) tayyorlash texnologiyasi, telekommunikatsiya tarmog'ida multimedia xizmatlarini qo'llab-quvvatlash uchun ishlatiladi. Bu, IP (Internet Protocol) protokoli asosida ishlaydigan katta tarmoqni tashkil etadi va audiolarning, videolarning, IP-telefoniyalarning, mobil aloqalar va boshqa multimediya xizmatlarining hamjihatlikda foydalanishini ta'minlaydi. IMS, mobil aloqa operatorlari tomonidan qo'llab-quvvatlanadi va boshqa IP-tarmoqlar bilan xizmatlarni almashishni ham mumkin qiladi. 3. Elektronika va sxemalar 2 fani, mazmuni va usullarini tushuntiring: Elektronika va sxemalar, elektrik devrelerini o'rganuvchi fanda bo'lgan ilmiy fan va amaliyot sohasidir. Bu sohada ikki asosiy fanga tushuncha: - Elektronika: Elektronika, elektronlarning harakatlanishi, elektrik devrelerini yaratish va ulardan foydalanish prinsiplarini o'rganadi. Bu fan, elektronik komponentlarni, ularning ishlashini va ulardan tashkil topgan devrelarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. - Sxemalar: Sxemalar, elektronik devre va loyihalarini ifodalashda qo'llanadigan xususiy tashqi belgilar to'plami bo'ladi. Sxemalar elektronik komponentlarning aloqalarini, ulardan o'tkaziladigan elektrikli aloqalarni va ulardan foydalanish usullarini ko'rsatadi. Sxemalar elektrik devre, loyihalar, telekommunikatsiya tizimlari va boshqa elektronik qurilmalar uchun ilustratsiya sifatida ishlatiladi. 4. Иккилик ахборотни ифодалаш турлари: Ikkiilik axborotlar, faqat ikki holatda, ya bitta yoki boshqa holatda bo'lishini ifodalaydigan axborot turlaridir. Ikki xil ikkilik axborot ifodal ash usullari mavjud: - Binoanali ifodalash: Binoanali ifodalash, faqat ikki xil holatni (masalan, "on" va "off") ifodalaydigan axborotlar uchun ishlatiladi. Bu usul elektronik sxemalarda keng qo'llaniladi va ikkilik bitlar, xor bo'lganda yoki yuqoriga bo'lganda "1" va boshqa holatlarda "0" ifodalangan bo'lishi mumkin. - Analog ifodalash: Analog ifodalash, ikki o'rindagi har qanday qiymatni ifodalaydigan axborotlar uchun ishlatiladi. Bu usulda, axborotlar kontinentali o'zgarishlarni ifodalayadi va istalgan qiymatni o'z ichiga oladi. Analog axborotlar esa sondirmalar, tempratura, kuchli o'zgarishlar va boshqa ko'rsatkichlarni ifodalashda foydalaniladi. 20-bilet 1. IMS aktiv va passiv elementlari haqida ma'lumot: - Aktiv elementlar: IMS tizimida foydalaniladigan aktiv elementlar, elektrik energiyasini ishga o'tkazish va ulardan kelib chiqqan axborotni o'zaro almashishni amalga oshirish imkonini beradi. Bu elementlar masalan, tranzistorlar, operatsion verstalar (op-amp), jadvaldagi lampalar, mikrokontrollerlar va boshqa komponentlardan iborat bo'lishi mumkin. Aktiv elementlar o'z ichiga kirishni ta'minlayadigan kuchli harakatlar muhitini talab qiladi. - Passiv elementlar: IMS tizimida foydalaniladigan passiv elementlar energiya almashinuvini o'zgartirish imkonini bermaydigan komponentlardir. Bu elementlar rezistorlar, kondensatorlar, indyuktorlar, diodlar va boshqalarini o'z ichiga oladi. Passiv elementlar o'zgaruvchanlikni o'zgartirish emas, balki o'tkazuvchanlikni o'zgartirishda ishlatiladi. 2. ME asosiy parametrlari va ME amplituda uzatish xarakteristikasi: - ME asosiy parametrlari: Mantiqiy elementlarning asosiy parametrlari orasida kuch (power), ishlab chiqarish (output), kuchli o'tkazuvchanlik (fanout), ishchi chastota (operating frequency), kuch sarflanishi (power dissipation) va kuchli miqdori (power supply voltage) kabi parametrlar kiritiladi. Bu parametrlar mantiqiy elementning ish faoliyatini belgilayadi. - ME amplituda uzatish xarakteristikasi: Mantiqiy elementlar amplituda uzatishni ta'minlayadigan komponentlardir. Amplituda uzatish xarakteristikasi, mantiqiy elementning kirish xususiyatidan chiqish xususiyatiga o'tish jarayonini ifodalayadi. Bunda, mantiqiy elementga kiritilgan kirish amplituda va chiqish amplituda o'rtasidagi munosabatni bildiradi. Amplituda uzatishning katta bo'lgan ME lar, amalga oshirilayotgan axborotning o'zgaruvchanligini saqlayadi. 3. Emitterlari bog‘langan mantiq haqida ma'lumot:
latiladi. Bu usulda, bitta transistorni emittersi bir necha mantiqiy elementga bog'langan bo'lishi mumkin. Emitterlari bog'langan mantiq, mantiqiy sxemalarni osonlashtiradi va kattalar miqdoridagi mantiqiy sxemalarni yaratishda keng qo'llaniladi. 4. MElarning fundamental xossalari:
- O'zgaruvchanlik: Mantiqiy elementlar faqat ikki holatda, "1" va "0" holatlarda ishlaydigan xossalarga ega bo'ladi. Ular elektronik sxemalarni o'zgartirish uchun ishlatiladigan asosiy komponentlardir. - Almashtirish: Mantiqiy elementlar o'z ichiga kelib chiqqan axborotni boshqa forma va to'plamlarga o'zgartirish imkonini beradi. Masalan, xor, yoki va boshqa mantiqiy operatsiyalar bilan axborotni to'play oladi va o'zgaruvchilarni birlashtirib, axborotni to'plamlar orqali o'zgartirishi mumkin. - Kuchlanish: Mantiqiy elementlar o'z ichiga kelib chiqqan axborotni kuchli o'tkazuvchanlikka ega bo'lishi mumkin. Ular bir nechta mantiqiy elementni birlashtirib katta miqdorda axborotni qayta ishlash imkonini beradi. - Chiqish: Mantiqiy elementlar kiritilgan axborotni boshqa forma va to'plamlarga o'zgartirish imkonini beradi. Ular xossalarni qo'shish, yoki, xor qilish, negatsiya qilish va boshqa mantiqiy operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.\
2. "DK asosiy parametrlari" degan ifoda juda umumiydir va u qandaylik qurilmalardan yoki tizimlardan gaplashishimizga olib kelishi mumkin. "DK" deb qisqa tushunchalar juda ko'p bo'lishi mumkin: Dioda-Kondensator, Diskret Komponent, Darlington Kortizoni kabi. Shuningdek, "asosiy parametrlar" ham juda ko'p xil manoni anglatishi mumkin, masalan, elektrikli qurilma yoki boshqa tizimning o'ziga xos, asosiy, qo'llaniladigan xususiyatlariga ma'lumot berish mumkin. Shuning uchun, "DK asosiy parametrlari"ni to'liqroq ifodalanganga yaxshi, bizga o'zingizning maqsadingizni batafsilroq aytib bering va biz sizga yordam berishga harakat qilamiz. 3. Darlington juftligi sxemasi Darlington tranzistorlaridan iborat bo'lgan moslashtirilgan bir tizimdir. Ushbu sxemada ikki tranzistor qatoran uzunligida bog'lanadi. Puli kattaligi tufayli, Darlington tranzistor juftligi yuqori ishtirokchi qarama-qarshilikni o'zida qabul qilish uchun ishlatiladi. Darlington juftligi ishlash prinsipi shundaki, birinchi tranzistorning bazasi ikkinchi tranzistorning emittersiga bog'lanadi. Buning natijasida, birinchi tranzistor ishlovchilik darajasini oshiradi va ikkinchi tranzistorning boshqaruvchilik darajasi ham o'sadi. Shuning uchun, Darlington juftligi asosan birinchi tranzistorning kuchini oshiradi va keng tartibda ishlovchi qurilma ko'rsatkichini oshiradi. 4. "MЭning amplituda uzatish xarakteristikasi" ifodasi juda umumiydir. "MЭ" ni qanday ma'noda o'ldirishni hohlashingiz mumkin. Uzatish xarakteristikasi esa qanday parametrlarni aks ettirishga olib keladi. Uzatish xarakteristikasi odatda elektronik qurilmalarda amplituda bilan ishlovchi qurilma yoki tizimning ish jarayonida amplituda o'zgar ishini aks ettiradigan xususiyatlarini ko'rsatadi. Bundan tashqari, "MЭning amplituda uzatish xarakteristikasi" haqida batafsil ma'lumotlar berishingiz mumkin, masalan, qaysi tizim yoki qurilmani aytishingiz, ularda uzatish xarakteristikasi qanday qismlar bilan aks ettiriladi, yo'qsa siz o'zingizning maqsadingizga oid ko'rsatmalarni taqdim etishingiz mumkin, shunda biz sizga yordam berishimiz osonlashadi.
Operatsion kuchaytirgichning asosiy elementlari amplifikatsiya fazasini o'z ichiga olgan kommutatsiya elementlar (transistorlar) va amplifikatsiya ko'rsatkichlaridir. Ular kuchli, moslashuvchanliqni oshiruvchi elementlardir. Asosan OKlar "op-amp" deb ham nomlanadi. 2. Uilson tok ko‘zgulari (Wilson current mirrors) sxemasi elektronik tizimlarda toklarni ta’minlash va taqsimlash uchun ishlatiladi. Uilson tok ko‘zgulari sxemasi 3 ta transistordan iborat bo'lib, amplifikatsiya ko'rsatkichlarini o'z ichiga olgan tizimdir. Uilson tok ko‘zgulari asosan tok taqsimlashi uchun ishlatiladi va transistorlar orasidagi moslashishlilikni ta'minlayadi. Uilson tok ko‘zgulari sxemasi quyidagi tartibda ishlaydi: Boshlang'ich transistorning bazasiga tok kiritiladi va undan o'tgan tok o'ziga xoslik bilan transistorning ikkinchi uchini to'g'ri to'g'ridan ham boshqa elementlarga ta'minlaydi. Uilson tok ko‘zgulari, tok taqsimlashi va moslashishlilikni ta'minlash uchun stabil va aniqlik bilan ishlovchi tizimlar uchun juda foydali bo'ladi. 3. Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret qurilmalar (individual komponentlar)dan integral sxemalarga (IC) rivojlanish tarixiy davrlari va rivojlanish istiqbollari mavjud bo'lgan jarayonlardir. Tarixiy davrlar: Zamonaviy elektronika boshlanishi 20-asr boshida bo'ldi, diskret qurilmalar (transistorlar, rezistorlar, kondensatorlar kabi alohida komponentlardan tashkil topgan) o'zgaruvchanlikli o'zlararo aloqa va amalga oshirish imkoniyatini ta'minlash uchun ishlatildi. So'nggi qarashlarni amalga oshirish uchun diskret qurilmalar ishlab chiqarish va ulardan tashkil topgan sxemalarning miqdorini va bog'lanishlarini oshirish q iyinchiliklarni keltirdi. Rivojlanish istiqbollari: Keyingi davrlarda, integral sxemalar (IC) rivojlandi. IC lar, bir plastinka yoki tizimda bir nechta komponentlarni (transistorlar, rezistorlar, kondensatorlar, mikroshemalar kabi) o'z ichiga olgan miniaturizatsiya qilingan qurilmalardir. Bu rivojlanish qurilmalar va sxemalarning o'lchamini, ishlab chiqarishni va iste'mol qilishni osonlashtiradi. 4. "MЭning parametrlari" degan ifoda juda umumiydir va boshqa ma'lumotlar kifoya. "MЭ" ni qanday ma'noda o'ldirishni tushunishingiz va u parametrlar haqida qanday ma'lumotlarni olishni istashingiz kerak. Misol uchun, siz elektrikli qurilma yoki elektronik tizim haqida so'rangansiz, shuningdek, "MЭning parametrlari" haqida qaysi turdagi qurilmani aytishingiz kerak. Ularning boshqa talablari, o'lchamlari, ish jarayoni va xususiyatlari mavjud bo'lishi mumkin. Batafsilroq ma'lumotlarni taqdim etishingiz mumkin, shunda biz sizga yordam berishimiz osonlashadi.
2. Analog IMSlar (Integrated MicroSystems) - bu integral mikrosistemalar, bir nechta analog funktsiyalarni bajarish uchun ishlatiluvchi, birlashtirilgan qurilmalar to'plami hisoblanadi. Bu IMSlar odatda analog signal ishlab chiqarish, o'qish va boshqarish uchun ishlatiladi. Analog IMSlar, analog va raqamli o'zgaruvchanliklarni boshqarish, amplifikatsiya, filtrlash, modulyatsiya va boshqa analog operatsiyalarni amalga oshirish uchun qo'llaniladi. 3. Emitterlari bog‘langan mantiq (Emitter-Coupled Logic, ECL) sxemasi, transistorlar va loqatlanuvchilardan iborat tizimdir. U odatda tezkor va iste'molchan tizimlarda ishlatiladi. ECL sxemasida bitta tranzistorning emitteri boshqaruvchisi, ikkinchi tranzistorning bazasi va loqatlanuvchi xonalari bog'lanadi. ECL sxemasi tok qayta ulagichlarini (current steering) qo'llab-quvvatlaydi. Ushbu sxema, logika sinyalining amplitudasini o'zgartirish va qayta ulashish uchun ishlatiladi. Ikkinchi tranzistorning bazasiga kiritilgan logika sinyali tomonidan boshqaruvchi tok o'zgaradi va ikkinchi tranzistorning emitteri orqali tashqariga chiqariladi. Bunda, loqatlanuvchi xonalar orqali toklarni ulashib, muxofaza o'zgarishlari amalga oshiriladi. ECL sxemasi tezkorlik va yuqori ishlovchanlik uchun mashhurdir. 4. Фотодиод, chiroqlarni fotosignalga aylantiradigan yorug'lik o'zgaruvchilardan biridir. Uning asosiy vazifasi chiroqlarni fotosignalga aylantirish va boshqa elektronik tizimlar bilan ish lovchi qurilmalar yaratishdir. Фотодиодda chiroqlar fotosensitiv zonaga tushadi va elektronlar fotosensitiv zonada enerjini qaytarib, elektrik to'plamlarini yaratadi. Bunda, fotosignal amplitudasining o'zgarishi fotoelektrik effekt asosida amalga oshiriladi. Фотодиодlar, optik sensorlar, fotosensitiv detektorlar, optik kommunikatsiya tizimlari, fotosensitiv uzatishlar va boshqa ilovalarda keng qo'llaniladi. Ular chiroqlarning tomosha qilinishi, intensivligi yoki spektral chegaralari kabi xususiyatlarni o'zgartirish uchun qo'llaniladi.
EBM, ECL sxemalarining asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. U bir transistorning emitteri, ikkinchi transistorning bazasi va loqatlanishlardan iborat bo'lgan moslashuvchanlik tizimidir. EBMning ishlash mexanizmi esa quyidagicha: 1. Bitta transistorning bazasi orqali to'g'ridan ham boshqa transistorning emitteriga elektr to'plamlari yetkaziladi.
EBM, loqatlanuvchi elementlar orqali toklarni ulashishi va muxofaza o'zgarishlarini bajarishi bilan logikaviy amalni amalga oshiradi. Uning asosiy afzalliklari tezkorlik, yuqori ishlovchanlik, tezlik, va yuqori chastota vaqtinchaliklarida ishlash imkonini berishdir. 2. Barqaror tok generatori (Stable Timing Generator, BTG) sxemasi elektronik tizimlarda iste'mol qilingan, barqaror va o'zgaruvchan amplitudli sinxronizatsiya to'plami hisoblanadi. BTG, o'zida ichki stabilizatsiya tizimi bor bo'lgan sinxronizatsiya sxemasi hisoblanadi. Uning asosiy vazifalari sinxronizatsiya ta'minlash, boshlang'ich taklifni amalga oshirish, tizimning barqaror ishlashini ta'minlash, to'plamning modulatsiyasini bajarish kabi vazifalarni o'z ichiga oladi. BTG sxemasi odatda osillograf, radiostansiya, tarmoq qurilmalari, boshqaruv va barqarorlik tizimlarida ishlatiladi. Uning ishlash prinsipi asosan bitta yoki bir nechta generator elementlaridan (rezistorlar, kondensatorlar, tranzistorlar) va ulardan tashkil topgan tizimlar to'plamidan iborat bo'ladi. BTG sxemasi o'zida ichki stabilizatsiya tizimlari (umumiylik bilan, OP-amp'lardan foydalanilgan) bor bo'lgan tizimlardan farq qiladi va o'zgaruvchan va barqaror takliflar yaratish uchun mo'ljallangan. 3. Nanoelektronika, funksional elektronika va bioelektronika quyidagilarni ifodalaydi: - Nanoelektronika: Bu, nanotexnologiya asosida ishlov beruvchi elektronikaniy tizimlar va qurilmalarni o'z ichiga olgan so'roq sifatida tanimsiz. Nanoelektronika, nanomateriallardan va nanoqurilmalardan foydalanadi va ularga moslashtirilgan o'zgaruvchanliklarni amalga oshiradi. Nanomateriallar, nanokristallar, nanotrubalar, nanokompozitlar kabi nanostrukturadan iborat bo'lib, oddiy elektronika yechimlaridan farqli ravishda xususiyatlarga ega. - Funksional elektronika: Bu, elektronikaniy qurilmalar va tizimlar yordamida biror funksiyalarni bajarish uchun moslashgan texnologiya va ilovalardir. Funksional elektronika, amplituda modulyatsiyasi, filtratsiya, boshqaruv, yorug'lik generatsiyasi, sensorlik, integratsiya va boshqa funksiyalar uchun ishlatiladi. Ushbu elektronika, raqamli va analog tizimlarni o'z ichiga oladi va boshqa ilovalarni ham o'z ichiga oladi. - Bioelektronika: Bu, biologiya va elektronika sohasidagi tarmoqlarni birgalikda o'rganib chiqadigan ilmiy yo'nalishdir. Bioelektronika, elektronika asosida biologik materiallarni (biomateriallarni) qo'llab-quvvatlaydi va biologik tizimlar bilan birgalikda ishlov beradi. Bu soha, bioravishlarni tashkil etish, biologik sensorlar, bioimplantlar, biolojik tarqatishlar, elektronik terapiya va boshqa ilovalarni rivojlantirishda foydalaniladi. 4. Нурланувчи диод (Light-Emitting Diode, LED) - bu diodlar oilasiga kiruvchi, nurlanadigan qurilmalardan biridir. LED, elektr energiyasini nurlanishga aylantiradigan yorug'lik nurlarini yaratadi. Uning asosiy tarkibi yorug'lik nurlarini yaratadigan qurilmalar (homostrukturni o'z ichiga olgan p-n qatlam) bilan joylashgan boshqa elementlardan iborat bo'lib, elektronlar va "xolatlanish" (hole) lar elektronik nurlanish (radiasiya) o'zgarishlarini yaratadigan bir joyda to'plangan. LEDlar kichik, energiya samaradorligi yuqori va uzoq muddatli ishlovchanlikka ega bo'lgan nurlanadigan qurilmalardir. Ular nurli indikatorlar, displeylar, turli manzillar, yorug'liklarni nurlantirish va boshqa ilovalarda keng qo'llaniladi. LEDlar keng tarqalgan spektral chegaralarga ega bo'lganligi uchun iste'molchilar qo'shimcha foydalanish imkoniyatiga ega. 25-bilet 1. OKga qo‘yiladigan talablar (O'zbek tilida): OK, "onay kimi" ya da "tamam kimi" manolarda ishlatiladigan inglizcha bir so'zdir. Bu so'zning o'zbek tilidagi ekvivalenti "tayyor" yoki "ha" deb tarjima qilinadi. "OK" so'zini bilish talablaridan ba'zi tashkil topadi, ular quyidagilar bo'lishi mumkin: - Ovozni tinglash: "OK" so'zini ovoz bilan e'tiborli bir ko'rinishda tinglash mumkin. Bu talabni qondirish uchun, shu so'zning tovushni tushuntiruvchi audio fayl yoki ko'plab ovozlar bilan ishlatilgan onlayn audio ko'rsatmalaridan foydalanish mumkin.
OK turlari va asosiy parametrlari: "OK" so'zi turli so'zlarda va so'zlardagi matndagi manolar va ma'nosizlikni tasdiq qilish maqsadida ishlatiladi. Bundan tashqari, u talab qiluvchi tushunchalarga va so'z tarkibida foydalanilgan ma'noni boshqarishning turli usullari bor. Quyidagi "OK" so'zining ba'zi tur va ma'noni ta'riflashdan biror bir talabni qondirish mumkin: - "OK" so'zi tarjima qilingan: Bu turlarda, "OK" so'zi bir ishni, tushunchani yoki ma'noni tasdiqlovchi sifatda ishlatiladi. Misol uchun, "OK" so'zi "yaxshi", "to'g'ri", "to'g'risida qaror" deb tarjima qilinishi mumkin. - "OK" so'zi tarkibda belg ilar bilan ishlatilgan: Bu turlarda, "OK" so'zi ma'no bilan birga xususiy belgilarni ham o'z ichiga oladi. Masalan, "OK!" belgisi darhol qabul qilindi deb tarjima qilinishi mumkin. - "OK" so'zi onlayn kommunikatsiya uchun ishlatilgan: Bu turlarda, "OK" so'zi matnga kompyuterlarning xususiy belgilari, so'zlar, yoki ikonalar orqali kiradi. Misol uchun, "OK" belgisi ko'rinib turadi. 2. Chiqish kaskadlari haqida tushuncha: Chiqish kaskadlari elektronika va moslashuvchanlik texnologiyalarida qo'llaniladigan bir konseptdir. Chiqish kaskadlari, chiqishlarda o'tkazuvchi elektr enerjini ko'paytirib beradigan elektronik qurilmalardir. Bu kaskadlar elektr chiqishning ulkan yoki kuchli o'zgarishlarini tasvirlash uchun ishlatiladi. Bir taktli chiqish kaskadlari, yoki "single-stage amplifier", birinchi tartibdagi tarkibiy kuchlar, moslashuvchanliklar va qurilmalar to'plamidir. U "bir takt"dagi, yani bitta kirish va bitta chiqish taqsimlangan bir bosqichdagi chiqishning amalga oshirilishi uchun ishlatiladi. Bir taktli chiqish kaskadlari, masofaviy va amplitudaviy xususiyatlarni o'z ichiga olgan, odamlar tomonidan ishlatiladigan eng oddiy chiqish amplifikatorlaridan biri hisoblanadi. Bir taktli chiqish kaskadi, moslashuvchanliklari, xossalari va xaraktistikalariga qarab turli turlarda bo'ladi. Buning bir nechta usullari mavjud, ammo umumiy tushuncha unda, bir taktli chiqish kaskadi kirishda qabul qilingan amplitudaning amalga oshirishini o'rnatadi va kirishni chiqishga o'tkazadi. Bu kaskadlar, elektronika, avtomobil texnikasi, musiqiy vositalar va boshqa ko'plab sohalarda ishlatiladi. 3. Aktiv tok transformatori sxemasi, ta’rifi, qo’llanilish sohalari: Aktiv tok transformatori elektronik texnikada qo'llanadigan bir turi bo'lib, tokning amalga oshirilishi va moslashuvchanliklarini o'z ichiga oladi. Bu qurilmalar shu sozning asosida ishlaydi: "aktiv", yani biror tarmoqni ishlatadi va tokni amalga oshiradi. Aktiv tok transformatori sxemasi, har bir tok (elektr energiya tizimi)ning bir ne chta ba'zi qurilmalar bilan bir-biriga ulanishini ta'minlaydi. Bu qurilmalar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: tranzistorlar, moslashuvchanliklar, qo'zg'oluvchanliklar, resistanslar, induktorlar va kondensatorlar. Aktiv tok transformatorining asosiy maqsadi, kuchli va ulkan toklarni kamroq kuchga oshirib, moslashuvchanlikni oshirish va moslashgan energiya tizimini saqlashdir. Aktiv tok transformatorlari elektr enerjidan foydalanish sohalarida keng qo'llaniladi. Misol uchun, invertorlarda, kompyuter texnikasida, kuchli elektronik vositalarda, batareyalar va elektr transportda ishlatiladi. 4. Оптоэлектроника: Оптоэлектроника, энергетика, электроника ва фотоника соҳаларида кўп тармоқли тўғриланган тўғриланган тармоқдир. Оптоэлектроника, юқори технологик симлар, чиплар ва қуруқ бойликларнинг ёшараш илмий-техник илмни ишлайди. Оптоэлектроникада, нураний майдон тезлиги, нураний сигналлардан ташқари кирувчи сигналларни анализ қилиш ва таснифлаш учун ишлатилади. Нураний майдонлар ва нураний сигналлардан иборат маълумотлари ташқари сигналларни олиб боришда катталаштирилган тармоқлар, оптика ва электроника принциплари ҳам қамраб, анча кўп талабларни универсаллаштиради. Оптоэлектроника кўп тармоқли илмий-техник практикада фойдаланилади. Бу жиҳатдан, кўпликда, кўп анча имкониятларни очади. Оптика ва электроника узлашишлари, кўплаб бошқа тармоқларга, масалан, телефон, телевизор, компьютер, мобил қурилишлар, нурон ва бошқаларга етакланади. 26-bilet 1. Integral-injeksion mantiq (IIM) haqida tushuncha: Integral-injeksion mantiq (IIM), elektronikada qo'llanadigan bir loyihalashmali mantiqiy sxema turi. Uning asosiy maqsadi, qatlamalar o'rtasida yonma-yon sinyallarni o'zaro bog'lash va birlashtirish orqali ma'lum bir mantiqiy amalni bajarishdir. IIM sxemasi, yonilg'i tokining tarqalgan qismi orqali sinyallarni integrallashtirib, ularni qo'shimcha sinyallar bilan yengillashtiradi. IIM sxemasi quyidagi boshqa qurilmalardan iborat bo'ladi: 1. Integral o'rnini tutuvchi tizim (Integrator): Bu qurilma, integrallashtirish amalini bajaradi va integrallangan sinyallarni generatsiya qiladi. 2. Injektor: Bu qurilma, integritalangan sinyalni qo'shimcha sinyallar bilan yengillashtiradi. 3. Amplifikator: Bu qurilma, injektor tomonidan yengillashtirilgan sinyallarni kuchaytiradi. 4. Quvvatlar: Bu qurilmalar, mantiqiy sxemaning to'g'ri ishlashi uchun zarur bo'lgan quvvatlarni ta'minlash uchun ishlatiladi. IIM sxemasi quyidagi tartibda ishlaydi: - Boshlang'ich sinyal (input signal) integratorga kiradi va integrallashtiriladi. - Integrallangan sinyal injektor tomonidan qo'shimcha sinyallar bilan yengillashtiriladi. - Yengillashtirilgan sinyal amplifikatorga o'tkaziladi va kuchaytiriladi. - Quvvatlar tomonidan kuch beruvchi energiya mantiqiy amalni bajargan to'g'ri ishlaydi. 2. MDYA tranzistorida yasalgan mantiqiy elementlarni sxemalar bilan izoxlang: MDYA (Metalik Diraqmand Yağız Amplifikator) tranzistori elektronikada ishlatiladigan bitta turdagi MOSFET (Metal Oxide Semiconductor Field Effect Transistor) tranzistor turidir. MDYA tranzistorida quyidagi mantiqiy elementlar mavjud: 1. Qabul (Gate): MDYA tranzistorining qabul qismi elektr signalni qabul qiladi va o'zgartiradi. 2. Chiqish (Source): MDYA tranzistorining chiqish qismi elektr signalni chiqaradi. 3. Kichik ta'sirchi (Small Signal Resistor): Qabul va chiqish orasida tegishli ta'sirchilar bilan bog'langan elektr signalni boshqa elementlarga o'tkazadi. 4. Qo'shimcha ta'sirchilar (Load Resistors): Ch iqishdagi elektr signalni to'g'ri o'lchash uchun foydalaniladigan ta'sirchilar. MDYA tranzistorining mantiqiy elementlari, boshlang'ich sinyalni qabul qilib, uning amplitudini o'zgartirish va moslashgan amalni bajarishga xizmat qiladi. Bu elementlar qo'llaniladigan sxemalar, telekomunikatsiyalar, elektronika va boshqa sohalarda ishlatiladi. 3. Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret qurilmalardan integral: Zamonaviy elektronikada, sxemalar bilan ishlaydigan diskret qurilmalar va integral (birlashtirilgan) qurilmalar o'rtasida farq bor. Diskret qurilmalar alohida komponentlardan, masalan, tranzistorlar, diodlar, rezistorlar, kondensatorlar, induktorlar va boshqalardan iborat. Bu qurilmalar oddiy va xususiy elementlarga asoslangan va bir-biridan ajratilgan komponentlar bilan tashkil topgan. Boshqa tomonda, integral qurilmalar (integral-injeksion mantiq, operatsion zahira, analog integratorlar, differensiatorlar kabi) komponentlar o'z ichiga bir nechta diskret qurilmalarni o'zlashtirgan qurilmalardir. Bu turiy qurilmalar, komponentlar va diskret qurilmalar bilan bog'liq bo'lib, integrallashtirish va integrallangan sinyallarni boshqarish uchun ishlatiladi. 4. Оптронлар: Оптронлар, optik va elektronik elementlarni birlashtirgan optoelektronik qurilmalardir. Оптронлар, diod va fotosensitiv elementlarni birlashtirgan optik izolyatorlardan iborat. Оптронларning asosiy tarkibi: 1. Фотодиод (Fotodiod): Фотодиод, yorug'lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradigan bir elektronik elementdir. U chipta kichik qismlarga, fotoelektrlik materiyallarga va kontaktlaydi.
roluminestsentsiya jarayoniga asoslangan. 4. Фототранзистор (Fototranzistor): Фототранзистор, yorug'likni elektr energiyasiga o'tkazadigan va amplifikatsiya qiladigan bir elektronik elementdir. Оптронлар, yorug'lik energiyasini uzatish, yorug'likni qabul qilish va optik va elektronik tizimlarni bog'lash uchun foydalaniladi. Ular avtomatlashtirish, kommunikatsiya, to'lov sistemalari, elektronika va boshqa sohalarda ishlatiladi. 27-bilet 1. Akustoelektronika va magnitoelektronika asboblarining farqlarini tushuntirish mumkin: - Akustoelektronika asboblarida akustik energiya (sado) elektronik signalga aylantiriladi. Bu asboblar, ultrasonik sensorlar, akustik filtrlar, akustik mikroskoplar va boshqa tizimlarda ishlatiladi. Ulug'vorlik chiplar, akustik titrolovchi modullar va boshqa asboblar, akustik sado ni to'liq ishlab chiqarish, qayta ishlovchi signalni qabul qilish va o'zaro aloqalarni tashkil etish uchun ishlatiladi. - Magnitoelektronika asboblarida magnit energiya elektronik signalga aylantiriladi. Bunday asboblar, magnit sensorlar, hard disk yozuvchi va o'quvchilar, magnit rezonans tomografiyasi (MRT) tizimlari va boshqa texnologiyalarda qo'llaniladi. Magnitoelektronika asboblarida magnitning xususiyatlari, elektronik komponentlarning ishlashini o'zgartirish uchun qo'llaniladi. 2. IMS (IP Multimedia Subsystem) tayyorlash jarayoni quyidagi asosiy parametrlar bilan bog'liq bo'ladi: - IMS arxitekturasi: IMS, xizmat provayderlari va ommaviy IP tarmoqlar orasidagi boshqaruvni yengillashtirish uchun bir xil IP asosida keng qamrovli xizmatlarni taqdim etishni ta'minlaydigan arxitekturadur. IMS arxitekturasi IP tarmoq protokollari asosida ishlaydigan ses, multimedia va boshqa xizmatlarni o'z ichiga oladi. - SIP (Session Initiation Protocol): IMS tizimida xizmatlarning boshlanishi, boshqarilishi va to'xtatilishi uchun SIP protokoli qo'llaniladi. SIP, muloqotni boshlash va uni boshqarish uchun xizmatlar orasidagi aloqalarni yo'qotish va boshqarishni ta'minlaydi. - Media resurslari: IMS tizimi, IP tarmoq ustida ses, videodan foydalanish va boshqa multimedia resurslarini boshqarish uchun xizmatlarni taqdim etadi. Media resurslari, ovozli aloqalar, videotalqinlar va boshqa multimedia xizmatlarni yaratish va boshqarish uchun zarur vositalar va protokollardan iboratdir. - Xavfsizlik: IMS tizimi, xavfsizlik protokollari va texnologiyalardan foydalanarak foydalanuvchilar orasidagi muloqotlarni himoya qiladi . Bu, identifikatsiya va autentifikatsiya, muloqotlar uchun xavfsizlik va shifrlash, qoshsizlik va boshqa xavfsizlik tadbirlarini o'z ichiga oladi. 3. Sodda barqaror tok generatori sxemasi va uning ishlash prinsipi: Sodda barqaror tok generatori (DC-DC converter), o'zaro bog'liq korinmaydigan (diod, transistor yoki IGBT) elementlar va indiktivliklardan tashkil topgan kuchli juftlikdir. Sxema odatda inklyuziya korpusi, kontrol ishchisi va indiktivlikdan iborat bo'ladi. Ishlash prinsipi quyidagicha: 1. Kirish voltaj, inklyuziya korpusiga olib kiriladi va kontrol ishchisi yordamida boshqa voltajga o'tkaziladi.
Bu jarayon davomida kontrol ishchisi, kirish voltajini va chiqish voltajini ta'limotlash uchun sensorlar bilan ishlaydi va foydalanuvchi talablariga mos keladigan to'g'ri voltajni ta'minlash uchun qo'llanilgan komponentlarni boshqaradi. 4. ИMS тайёрлаш технологияси ва классификацияси билан танишиш: IMS (IP Multimedia Subsystem), IP tarmoq protokollari asosida ishlaydigan keng qamrovli xizmatlarni taqdim etish uchun bir xil IP asosida keng qamrovli xizmatlarni taqdim etishni ta'minlaydigan arxitekturadur. IMS tayyorlashi uchun quyidagi asosiy texnologiyalar va jarayonlar qo'llaniladi: - SIP (Session Initiation Protocol): IMS tizimida xizmatlarning boshlanishi, boshqarilishi va to'xtatilishi uchun SIP protokoli qo'llaniladi. Bu protokol, muloqotni boshlash va uni boshqarish uchun xizmatlar orasidagi aloqalarni yo'qotish va boshqarishni ta'minlaydi. - Media resurslari: IMS tizimi, IP tarmoq ustida ses, video va boshqa multimedia resurslarini boshqarish uchun xizmatlarni taqdim etadi. Bu resurslar, ovozli aloqalar, videotalqinlar va boshqa multimedia xizmatlarni yaratish va boshqarish uchun zarur vositalar va protokollardan iboratdir. IMS, klassik telekommunikatsiya xizmatlarini (such as telefon qo'ng'iroqlari) IP-protokollari asosida o'zgartirish va multimedia xizmatlarni (such as videotalqinlar, multimediya sessiyalari) taqdim etishda yordam beradi. IMS xizmatlari, VoIP (Voice over IP), IPTV (Internet Protocol Television) va boshqa multimedia xizmatlarning taqdim etilishida ham muhim ahamiyatga ega. IMS tizimlari, mobil aloqa operatorlari, IPTV provayderlari va boshqa xizmat provayderlar tomonidan foydalaniladi. 28-bilet
Barqaror tok generatori (DC-DC converter), kirish voltajini boshqa voltaj darajasiga o'tkazib beruvchi elektronik asbobdir. Uning asosiy maqsadi, kirish voltajini inklyuziya korpusida regulyativ elektronika yordamida boshqa voltajga o'tkazishdir. Sxemada inklyuziya korpusi (diod, transistor, IGBT), indiktivlik (oyog') va kondensatorlar ishlatiladi. Ishlash prinsipi quyidagicha: 1. Kirish voltaj, inklyuziya korpusiga olib kiriladi. 2. Inklyuziya korpusi, elektrik bilan bog'liq korpus (diod, transistor yoki IGBT) bilan birgalikda ishlatiladi. Uning vazifasi, inklyuziya korpusining tomosha qilgan holatida qancha kirish voltajini chiqishga o'tkazishni aniqlashdir. 3. Indiktivlik (oyog'), inklyuziya korpusi tomonidan o'zgartirilayotgan voltajni qaytuvchi voltaj sifatida saqlaydi. Indiktivlik, inklyuziya korpusining bo'shliq holatidagi energiyani saqlab qoladi. 4. Chiqishda saqlangan voltaj, qaytuvchi voltaj (induktivlik orqali muhokama qilinadi) va filtratsiya elementlari orqali mos keluvchi voltaj miqdoriga o'tkaziladi. BTG sxemasi asosan kuchli juftlik prinsipi asosida ishlaydi, bu esa inklyuziya korpusining nazorat bilan ishlovchi komponentlar yordamida o'zgaruvchan voltajni to'g'ri voltaj miqdoriga o'tkazishni ta'minlaydi. 2. Differensial kuchaytirgich (DK) haqida tushuncha: Differensial kuchaytirgich (Differential Amplifier), ikki kirishiyotgan signallarni solishtirib chiqaruvchi elektronik qurilmadir. U ikki kirishiyotgan aloqaning kuchi, fazasi va amplitudasi orqali aloqaning farqini aniqlash uchun ishlatiladi. DK, birlamchi kirishiyotga nisbatan ikkinchi kirishiyotga nisbatan signallarni nazorat qilish, ulardan farqlarni hisoblash va ularga mos keluvchi ta'minotlarni taqdim etish uchun foydalaniladi. DKning asosiy vazifalari quyidagilardir: - Kirishiyotlarni solishtirish: DK, ikki kirishiyotga kelayotgan signallarni solishtirib, ulardan farqlarni hisoblash imkoniyatini beradi. - Signallarni o'sish darajas ini oshirish: DK, kirishiyotlardagi signallarni kuchliroq amplitudaga kuchaytirish yordamida nazorat qiladi. - Alohida signallarni ajratib chiqish: DK, solishtirilayotgan kirishiyotlardagi aloqaning farqini aniqlash uchun alohida chiqishlarga ega bo'ladi. 3. Mantiqiy elementlar (MElar) mantiqiy qurilmalar uchun asosiy binoanidir. Ularning uzatish xarakteristikalari quyidagilarni o'z ichiga oladi: - Mazkur bo'limchada ularning uzatish bosimida o'zgarish yuzaga kelishi kichik bo'lgan xar bir elektronik elementni ifodalovchi ikki tartib binoanidir. - Ular muxofaza o'zgarishini ifodalaydi, ya'ni mantiqiy xabarni mazkur ustun bilan bog'lash orqali bir nechta kiritilgan xabarlar o'rtasida aloqa o'rnatish imkoniyatini beradi. - MElar elektronik qurilmalarda aloqador binoanidir va ularning boshqa mantiqiy qurilmalar bilan bog'lanishi bo'yicha aloqaning shakli va xususiyatlari mavjud. - Ular elektronik xabarlar bilan ishlaydigan va birlashgan holda katta miqdordagi mantiqiy ishlarni bajarish imkonini beradi. Mantiqiy elementlar, mantiqiy to'plam va integrlangan loyihalarni ishlab chiqishda keng qo'llaniladi. Ularning asosiy turlari AND, OR, NOT, XOR, NAND, NOR, XNOR mantiqiy elementlari kabi mavjud. Ularning uzatish xarakteristikalari, ulardagi elektronik va loyihaviy vositalarning xususiyatlari bilan bog'liq bo'ladi. 4. ИМСлар классификацияси: IMS (IP Multimedia Subsystem) lar quyidagi klassifikatsiyaga tabii bo'lishi mumkin: 1. Bazoviy IMS (Basic IMS): Bu klassifikatsiya IMSning asosiy tizimini bildiradi. U, sessiya boshlanishi, boshqarilishi va to'xtatilishi uchun IMS protokollari va xizmatlarni o'z ichiga oladi. Bu klassifikatsiya xizmat provayderlar va operatorlar tomonidan IMSni asosiy xizmatlarni taqdim etish maqsadida ishlatiladi. 2. Gaz IMS (IMS in the Access Network): Bu klassifikatsiya, mobil aloqa operatorlarining IMSni mobil aloqa tarmog'ida qo'llanishini ifodalaydi. U, mobil telefon operatorlari tomonidan mobil aloqa xizmatlari (such as VoLTE - Voice over LTE) uchun ishlatiladi. 3. IPTV IMS (IMS for IPTV): Bu klassifikatsiya 29-bilet 1. Simmetrik DK sxemasi va nosimmetrik DK sxemasi ta'riflari: - Simmetrik DK (Differential Amplifier): Bu sxema ikki kirishiyotli elektronik kuchaytirgichdir, shuningdek, kirishiyotlardan kelgan ikki signalni solishtirib chiqaradi. U kirishiyotlardan kelgan signalning farqini olish uchun ishlatiladi. Bu sxema simmetrik tarzda ishlayadi, ya'ni kirishiyotlar, amplitud va fazada bir-biriga mos keladigan signalni oladi. Bu kirishiyotlarning ikki to'ldiruvchisi (inverting va non-inverting) bo'ladi. - Nosimmetrik DK (Single-Ended Amplifier): Bu sxema bir kirishiyotli amplifikator hisoblanadi, ya'ni kirishiyotlardan faqatgina bittasi mavjud bo'ladi. U kirishiyotdan kelgan signalni amplifikatsiya qiladi, lekin kirishiyotlardan kelgan ikki signalni solishtirib chiqarmaydi. Bu sxemada amplifikatsiya faktori faqat bitta signal uchun hisoblanadi. 2. Chiqish kaskadlari haqida tushuncha. Bir taktli chiqish kaskadlari: - Chiqish kaskadlari, bir nechta o'zgaruvchanlarni birlashtirgan elektronik qurilmalardir. Ular kirishiyotlardan kelgan signalni o'zgaruvchanlarning ketma-ketligida o'tkazish uchun ishlatiladi. - Bir taktli chiqish kaskadlari, faqat bitta takt impulslarining mavjudligida ishlaydigan chiqish kaskadlardir. Ularning asosiy maqsadi, bitta takt impulsi bilan taminlangan kirishiyotni o'zgaruvchandagi amalga oshirish uchun ishlatilishidir. Bunda har bir takt impulsi kirishiyotning faqat bitta qismi uchun ishlatiladi. 3. Transformatorlarning xarakteristikalari va qo'llanilishi: - Transformator, elektromagnit kuchlardan foydalanib elektrik energiyasini o'zgartiruvchan (yo'g'inch) voltajga o'tkazadigan elektronik qurilmadir. Uning xarakteristikalariga quyidagi tashkilotlar kirishadi: - Primar tok (kirish) va sekondar tok (chiqish) o'lchamlari - Murakkablik, ya'ni kerakli murakkablik darajasiga ega bo'lishi - Transformatsiya nisbati, ya'ni kirishiyot va chiqishiyot o'rtasidagi voltaj o'zgarishining nisbi miqdori - Transformatorlar elektr energiyasini o'zgartirish uchun, energiya o'tkazishda uning t ashqi indiktivlikning o'zgaruvchanligidan foydalanadi. - Transformatorlar ko'p sohada qo'llaniladi, masalan, elektr energiyasini uzatish va tarqatish, elektronik qurilmalarda kuchaytirgich sifatida, elektr ikkiminchilikli aloqa tizimlarida, kuchli ishlab chiqarish va transport sohalarda. 4. Ma'lumotlar o'zgartiruvchi standart sxemalarni qamragan analog tizimlar dunyosi bilan kompyuterlar tizimlarining o'zaro ta'sirlari bilan bog'liq muammolar haqida ma'lumot bering: - Analog tizimlar kompyuterlar tizimlaridan farq qiluvchi elektronik tizimlardir. Ular analog signalni ishlab chiqarish, saqlash, tarqatish va qayta tiklash uchun ishlatiladi. Analog tizimlar, amplituda va fazada mos keluvchi qismlardan iborat bo'lgan analog signalni ishlovchi komponentlardan iboratdir. - Kompyuterlar tizimlari esa raqamli ma'lumotlarni ishlovchi tizimlardir. Ular raqamli signalni ishlab chiqarish, saqlash, o'zgartirish va tarqatish uchun ishlatiladi. Kompyuterlar tizimlari raqamli ma'lumotni bitlarga ajratib o'z ichiga oladi va binar kodlash va aloqador hisoblash amallarini bajaradi. - Muammo, analog tizimlar va kompyuterlar tizimlari o'rtasidagi ta'sirli bo'lishi mumkin. Misol uchun, analog tizimdagi narsalar raqamli signalga aylanmasa, xato va mos kelmaydigan natijalar yuzaga kelishi mumkin. Buning bilan birga, analog tizimlarda harmonik farqlanish va shovqinli qo'shishlar muammo bo'lishi mumkin. - Boshqa muammolar shu bilan bog'liq bo'lib, analog va raqamli tizimlar orasidagi komunikatsiya va tarmoqlashning to'g'ri va ishonchli o'rnatishini ta'minlash va moslashtirishni talab qiladi.
Aktiv tok transformatori, bir primar solenoid va bir yoki bir nechta sekondar solenoiddan tashkil topgan elektrik ustunliklarini almashtiruvchi tizimdir. Ustunlikni o'zgartirish uchun aktivliqni qo'llaydigan bir elektronik devorning ishlatilishi bilan belgilanadi. Aktiv tok transformatorining sxemasi shuningdek elektronik tok bog'liqli narxlarni, ustunlikni o'zgartirish uchun quriladigan komponentlarni o'z ichiga oladi. Ustunlikni o'zgartirish uchun transistordan foydalaniladi. Transistorning ishchi katorida katod rezistori va bazaning to'g'ridan-to'g'ri bog'langan lozimasidagi jihatdan ulanganda, transistorni ishchi hisoblanadi va solenoidni aktivalovchi ustunlik yaratiladi. Aktiv tok transformatorining qo'llanilish sohalari: - Energoinqiyadli tizimlarda foydalaniladi: Aktiv tok transformatorlari, energoinqiyadli tizimlarda energiya konversiyasini bajarish uchun qo'llaniladi. Misol uchun, alternativ tokni to'qqizishni va taqsimlashni o'z ichiga oladigan turli xilning elektr to'qqizuvchi asboblarida foydalaniladi.
2. Yarim o'tkazgichlarda erkin zaryad tashuvchilarning muvozanat holatdagi konsentratsiyasi qanday aniqlanadi: Yarim o'tkazgichlarda erkin zaryad tashuvchilarning muvozanat holatdagi konsentratsiyasini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: C = Q / V Bu formulda:
Erkin zaryad tashuvchilarning muvozanat holatidagi konsentratsiyasi, erkin zaryad mi qdori va tashuvchi o'lchamining hajmi nisbatidan hisoblanadi. Misol uchun, agar erkin zaryad miqdori Q bo'lsa va tashuvchi o'lchamining hajmi V bo'lsa, tashuvchining konsentratsiyasi C = Q / V ga teng bo'ladi. 3. Uilson tok ko'zgulari sxemasi, uning ta'rifi va qo'llanilishi: Uilson tok ko'zgulari (yoki uilson mizori), atmosfera sharoitida yuz bergan elektr to'qqizuvchilarning tasmasini, qo'zg'alanmasini va qaytaruvini ta'minlovchi qurilma hisoblanadi. Uilson tok ko'zgulari, atmosferadagi elektrostatik ustunliklarni tasfiyalash uchun ishlatiladi. Uilson tok ko'zgulari asosan quvg'in, tovuq penachalari va boshqa baland joylarda yuriladi. Uilson tok ko'zgularining sxemasi: Uilson tok ko'zgularining klassik sxemasi bir yuqori tok ko'zgusi va bir pastki tok ko'zgusidan iborat bo'ladi. Yuqori tok ko'zgusida yorug'liklar oqibatida elektr tok yuz berganida pastki tok ko'zgusida yorug'liklar oqibatida elektr tok chiqadi. Uilson tok ko'zgulari uchun bir yorug'likni olish uchun uchun, yuqori tok ko'zgusining pastki tok ko'zgusi bilan bog'lanishi kerak. Uilson tok ko'zgularining qo'llanilishi: Uilson tok ko'zgulari atmosferadagi elektrostatik ustunliklarni tasfiyalash uchun foydalaniladi. Uy, ofis, restoranlar, turli xil xona va umumiy joylarda ko'plab o'rnatiladi. Uilson tok ko'zgularining uchuvchi kuchini oshirish uchun, ularning yanada katta bo'lgan modellari ham mavjud. Uilson tok ko'zgulari atmosferdagi tozalarni va quvg'inlarni tasfiyalaydi va esa ko'p qavs qiladigan joylarda ishlatiladi. 4. ИМСларнинг белгиланиш тизими: ИМСлар (интеграль микросхемалар) электроник дастурхонликда функцсияни бажариш учун схемалар, бошқа кузатишлар ва компонентлардан иборат бўлган тузилмалардир. ИМСларда томондан иборат шама схемалари эса оддий халқ аро белгилар, сигнал бўлишлари, микрокомпютерлар, кристалл филтрлар ва бошқа функционалларни амалга ошириш учун ишлатилади. ИМСларнинг белгиланиш тизими тузилган усулларни амалга оширади, қуйидагилардан бири ёки бир нечта ишлатилади: - Литография: Литографик технология ишлатилади, ки удалишсиз кремний диски бўйлаб пластинча айланганда электроник схемалар белгиланади. Бу технологияда, пластинчада литографик паттерн белгиланади ва ўтказмасдаги метал ва нишонлар орқали ИМСлар ўзгартирилади. - Ион имплантацияси: Бу технологияда, ионлар белгиланган қисми электроник схемаларга ташланади ва шунингдек белгиловчи матн белгиланади. - Химиявий тезлаштириш: Бу технологияда, химик вазифасидаги қолган кислород бўшлиги бўйлаб электроник схемалар белгиланади. - Маскавий ишлар: Маскавий (гравировка) технологиясида, кремний пластинасида маскалардан фойдаланади, шунингдек химик матн ва ошқозондан бошқа матнларнинг ўчирилишида ишлатилади. ИМСларнинг белгиланиш тизими, электроник соҳада қуйидаги ҳамма функцияларни бажариш учун энг аввалоликда амалга оширилади. 31-bilet 1. Tarkibiy tranzistorlar haqida tushuncha: Tarkibiy tranzistorlar, elektronikda amaliyoti o'tkazuvchi yorug'lik ustunliklarini boshqarish uchun ishlatiladigan tuzilmalardir. Ular elektr to'qqizuvchi asboblar sifatida ishlaydilar va yig'ilishiga muhtoj bo'lgan bir yoki bir nechta yorug'lik ustunliklaridan iborat bo'lar ekan. Tarkibiy tranzistorlar asosan besh asosiy qismga bo'linadi: - Bazasi (base): Bu qism tranzistorning nisbi aniqlash paytidagi asosiy kontroll elektrodidir.
Tarkibiy tranzistorlar, boshqarish ustunliklarini o'zgartirish orqali elektronik ustunliklarni amplifikatsiya qilish, to'qqizuvchi sinalni o'zgartirish, bir turdagi sinalni boshqa turgacha o'tkazish va logika operatsiyalarni bajarish uchun foydalaniladi. 2. IMS aktiv va passiv elementlari haqida ma'lumot bering: IMS (integrirovannaya mikroshema) elektronik ustunliklarni o'z ichiga olgan tuzilmalardir. IMSlar aktiv va passiv elementlardan iborat bo'lishi mumkin. - Aktiv elementlar: IMSning barcha xususiyatlari bilan birga ishlashi uchun energiya bilan ta'minlanishi kerak bo'lgan elementlar. Aktiv elementlar, elektronlar ustunligini boshqarishda ishlatiladi. Misol uchun, tranzistorlar, tiristorlar, fotonlar va boshqa bir qancha ishlar ustunligi bilan ishlovchi elementlar aktiv elementlarga misol bo'lib kela oladi. - Passiv elementlar: IMSning elektronik ustunliklarni boshqarishda ishlatilmagan elementlari. Bu elementlar, elektr to'qqizuvchilarga o'tkazish uchun ishlatiladi va bir ustunlikni o'zgartirmaydi. Misol uchun, rezistorlar, kondensatorlar, induktorlar va qattiq urganlar passiv elementlarga misol bo'lib kela oladi. 3. Nanoelektronika, Funksional elekronika, Bioelektronika haqida tushunchalar tahlil qiling: - Nanoelektronika: Nanoelektronika, elektronik ustunliklarni nanomashinalar va nanoskalali qurilmalar asosida ishlatishni o'z ichiga olgan sohadir. Ushbu sohada, nanomateriallar, nanomashinalar, nanotransistorlar va boshqa nanoskalali qurilmalar yaratish va ularga zaxiralarni boshqarishni o'rganish bilan shug'ullaniladi. Nanoelektronika, kichik miqdorda to'qqizuvchilarni, to'pponchi yorug'liklarini va boshqa elementlarni ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Bu soha, elektronik ustunliklarni katta miqdorda, yuqori energiya sarflovchi va boshqarish zarur bo'lgan ilovalar va texnologiyalar uchun imkoniyatlar yaratadi. - Funksional elektronika: Funksional elektronika, elektronik ustunliklarni har qanday maqsadda ishlatish uchun yaratilgan xususiy sohadir. Ushbu sohada, elektronik ustunliklarni qurilgan tizimlarga (masalan, fotonik tizimlar, avtomatlashtirish tizimlari, kommunikatsiya tizimlari) kirish qilish va ularda xususiy funktsiyalarni bajarish uchun texnologiyalar, texnika va ilovalar yaratiladi. Funksional elektronika, elektronik ustunliklarni maqsadli, eng yuqori darajada boshqarishga yo'naltiradi va ularni ko'plab sohalarda, masalan, telekomunikatsiyada, avtomobil sanoatida, ishlab chiqarishda va boshqa sohalarda ishlatish imkoniyatlarini beradi. - Bioelektronika: Bioelektronika, biologik tizimlar bilan bog'liq elektronik ustunliklarni ishlatish va yaratish sohasidir. Bu sohada, elektronik ustunliklar biologik tizimlar bilan bog'liq ilovalarda va ma'lumotlarni oluvchi, o'quvchi va boshqaruvchi asboblar yaratish uchun ishlatiladi. Bioelektronika, tibbiyotda, laboratoriya o'quv va tadqiqotlarida, implantlar va prosthesislarda ishlatiladi. Ushbu soha, biologik tizimlarni elektronik ustunliklar bilan birlashtirish va ularni ko'p funktsiyalar bilan boshqarish imkoniyatlarini beradi. 4. Yarim-o‘tkazgich IMSlarni yaratishda texnologik jarayon va operatsiyalar: Yarim
-o‘tkazgich IMSlar, qisman o‘tkazgichning bir qismi yoki bir nechta qismlari va integratsiya jarayonini o‘z ichiga olgan elektronik ustunliklardir. Bu tranzistorlar, kuchli mosfetlar, yorug‘lik yig‘ish qurilmalari va boshqalar kabi elementlarni o‘z ichiga olgan kompleks elektronik tizimlardir. Yarim-o‘tkazgich IMSlar yaratishda quyidagi texnologik jarayonlar va operatsiyalar amalga oshiriladi: 1. Dizayn va loyihalash: Yarim-o‘tkazgich IMSning kerakli funksiyalari aniqlanadi va dizayni, loyihalash vositalari orqali tuziladi. Dizayn jarayoni kompyuter modeli yoki tizim shemasi ko‘rinishida amalga oshiriladi. 2. Litoqrafiya: Litoqrafiya, elektronik tizimning dizaynini fotoresist qoplamasi orqali kremniy disk (vafot) yoki substratga yozishni o‘z ichiga oladi. Bu jarayonda dizaynning asosiy paterni, fotomaslarning yordamida yaratiladi. 3. İon implanatsiyasi: İon implanatsiyasi, elektronik tizimni qo‘shish (implantatsiya) qilishning bir usuli bo‘lib, qismlariga energetik ionlarni joylashtirishni o‘z ichiga oladi. Bu jarayon elektronik tizimdagi aktiv va passiv elementlar bilan bog‘liqdir. 4. Qirralash: Qirralash jarayonida elektronik tizimdagi qismlar yo‘q qilingan joylar ko‘zdan kechiriladi va elektronik funksiyalar yaratish uchun kerakli bog‘lanishlar va izolyatsiya qatlamalari qo‘shiladi. 5. Elementlarni o‘zgartirish: İon implantatsiyasi va qirralash jarayonlari bilan bir qatorda, elektronik tizimdagi elementlar (tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar kabi) tayyorlanadi. Bu jarayonda elementlarning yorug‘lik ustunliklari va bog‘lanishlari aniqlanadi. 6. Tekshirish va boshqarish: Tizimga imkon berishdan keyin, yarim-o‘tkazgich IMSlar tekshirilib va boshqarilib, imkoniyatlari va ustunliklari tekshiriladi. Tekshirish jarayonida funksiyalar, tezliklar, to‘qqizuvchanliklar va tizimning boshqa xususiyatlari baholangan. Yarim-o‘tkazgich IMSlar yaratishda texnologik jarayon va operatsiyalarning amalga oshirilishi kompleks bo‘lishi mumkin , va ular elektronik tizimning maqsad va talablari asosida o‘zgaradi. Bu jarayonlar, yorug‘lik yig‘ish qurilmalari, boshqaruv tizimlari, energetik va kimyo jarayonlar, tekshiruv va boshqarish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. 32-bilet 1. Analog IMSlar va ularning qo’llanilishi, turlari haqida ma’lumot: Analog IMSlar (Integrirovannaya Mikroshema) elektronik ustunliklarni qo‘llab-quvvatlash va boshqarish uchun ishlatiladigan tuzilmalardir. Ular analog sinalni o‘tkazish, amplifikatsiya qilish, tashqi kirishlarni boshqarish, tizim birlashmalarni amalga oshirish va boshqa muammolarni hal qilish uchun ishlatiladi. Analog IMSlar turli xil turlarda keladi, ammo ular boshqa boshqarishli elektronik tizimlar bilan taqqoslanib, analog sinalni amalga oshirishda maxsus xususiyatlarga ega bo‘lishi bilan ajralib turadi. Ular quyidagi turlarga bo‘linadi: - Analogni o‘tkazuvchi IMSlar: Bu turlar analog sinalni bir nuqta dan boshqa nuqtagacha o‘tkazish uchun ishlatiladi. Ular muxlislarni o‘tkazuvchi, differensial o‘tkazuvchi, operatsional o‘tkazuvchi va boshqa turdagi o‘tkazuvchi IMSlarni o‘z ichiga oladi. - Analoglar aniqlash IMSlar: Bu turlar analog sinalni boshqa sinalga moslashtirish va aniqlash uchun ishlatiladi. Bu turlarga, analog muxlislarni aniqlash, analogni raqamga aylantirish (ADC), raqamni analogga aylantirish (DAC) va boshqa turdagi IMSlar kiradi. - Analoglar regulyatorlari: Bu turlar analog sinalni kuchaytirish, kamaytirish yoki o‘zgartirish uchun ishlatiladi. Ular voltaj regulyatorlari, amper regulyatorlari, temperaturani boshqaruv qiluvchi regulyatorlar va boshqa turdagi analog regulyatorlar bilan ajralib turadi. Analog IMSlar ko‘p sohalarda qo‘llaniladi, masalan, avtomobillar, kommunikatsiya tizimlari, audio-va video-qurilmalar, energiya boshqarish tizimlari va boshqa sohalarda. 2. O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmasi: O‘zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmasi (Voltage Regulator) elektronik tizimlarda elektr to‘qqizuvchilarni qo‘llab-quvvatlash va belgilangan voltajni saqlash uchun ishlatiladi. Bu qurilma, kuchni belgilangan darajada o‘zgartirishga imkon beradi va belgilangan voltajni saqlaydi. Siljitish qurilmasi, asosan tranzistorlar, operats ional amplifikatorlar (OP-AMP) va yo‘qolishli elementlardan iborat bo‘ladi. Ular elektr to‘qqizuvchining kuchini o‘zgartirib, so‘nggi belgilangan voltajni ta’minlaydi. Siljitish qurilmasi, elektronik tizimlarda belgilangan voltajning istiqomatini saqlab qolish, kuchni stabilizatsiya qilish va elektronik ustunliklarga ustunlik berish uchun keng qo‘llaniladi. 3. ME asosiy parametrlari va ME amplituda uzatish xarakteristikasi: ME (Metall-Epitaxial) tranzistorlar asosan radiosignal amplifikatsiyasi va elektronik tizimlarda ishlatiladi. Ularning asosiy parametrlari quyidagilar bo‘ladi: - Kuch o‘ngi (Power Gain): ME tranzistorning radiosignalni amplifikatsiya qilishdagi effektivligini ifodalaydi. U kuchning chet elonlarining kuchga nisbatan o‘ngliklarining ko‘rinishidagi formulalar bilan ifodalangan. - Frekvensiya diapazoni (Frequency Range): ME tranzistorning ishlatilishi mumkin bo‘lgan frekensiyalar diapazonini bildiradi. - DC ustunlik (DC Current Gain): ME tranzistorning DC elektr to‘qquzishining amplifikatsiyasi bilan bog‘liq. ME tranzistorlar ME amplituda uzatish xarakteristikasiga ega bo‘lishi mumkin. Bu xususiyat, tranzistorning amplituda yuqori frekensiyadagi signalni ozod ko‘rsatishning qobiliyatini ifodalaydi. Amplituda uzatish ko‘rinishi frekensiyaga bog‘liq bo‘lib, yuqori frekensiyadagi signalni amplifikatsiya qilish uchun juda mos keladi. 4. Легирлаш, Ион легирлаш, Емириш: - Легирлаш (Doping): Легирлаш, polimer, metal, yoki yorqin vositalardan iborat materialning o‘ziga bosish jarayonidir. Bu jarayon asosan yorug‘lik yig‘uvchilardan, boshqarishli transistordan yoki kimyo elementlardan foydalanilarak amalga oshiriladi. Легирлаш, materialning elektronik va optik xususiyatlarini o‘zgartirish, elektr to‘qqizuvchi va yorug‘liklarni yaratish uchun ishlatiladi. - Ион легирлаш (Ion Doping): Ион легирлаш, materialga belgilangan ildizning atomlarini joylashtirishga yoki olib tashlashga asoslangan jarayondir. Bu jarayonda yorug‘lik yig‘uvchilardan (masalan, bo‘g‘lamali halogenlar) olingan ionlar materialga bosiladi. Ион легирлаш, transistor va yorug‘liklarni yaratishda keng qo‘llaniladi. - Емириш (Annealing): Емириш, materialni quvvatlanish va tuzatish uchun uning temperaturasini oshirish jarayonidir. Bu jarayonda material belgilangan temperaturada belgilangan vaqt davomida qisqa muddatdagi bo‘sh joylarni to‘ldiradi. Емириш, kristal qurilmasini tiklash, tiriklikni oshirish va materialning mekhanik xususiyatlarini o‘zgartirish uchun amalga oshiriladi.
OK (Operational Amplifier) elektronik tizimlarda amalga oshirish, o‘tkazish va boshqarish jarayonlarini bajarish uchun ishlatiladigan integral qurilma turi hisoblanadi. OKga qo‘yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat bo‘ladi: - Daraja (Gain): OK amplifikatsiya darajasi, input sinalning outputga nisbatini ifodalaydi. Gain o‘rtacha jismoniy birlar bilan ifodalangan va decibel (dB) shaklida ifodalanishi mumkin. - Bandwidth (Frequential Range): OKning ishlatilishi mumkin bo‘lgan maksimal frekensiyalar diapazoni. Bandwidth, OKning frekensiyani amplifikatsiya qilishi va uzatishi mumkin bo‘lgan chegaralarini ifodalaydi. - Kengayish davri (Slew Rate): OKning input sinalining outputga o‘tish tezligi. Slew Rate, OKning kengayish tizimining maksimal tezligini ifodalaydi. - Imkoniyat (Capability): OKning quvvat ta’minlash qobiliyati, to‘g‘ri amalga oshirish kuchlari va ishlab chiqarish guvohnomasi (datasheet) bilan belgilangan. OK turlari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: - Umumiy maqsadli OK (General Purpose OP-AMP): Umumiy maqsadli OKlar keng doirada foydalaniladi va umumiy tizimlarda o‘tkazuvchi, amalga oshiruvchi va mantiqiy operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatiladi. - Darajali OK (High-Gain OP-AMP): Darajali OKlar juda yuqori amplifikatsiya darajasi va kam qalqishning xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bular qisqa to‘xtatish va tartiblash ustunliklariga ega bo‘lgan tizimlarda ishlatiladi. - Moslashuvchanlikli OK (Precision OP-AMP): Moslashuvchanlikli OKlar xatolarini minimalizatsiya qilgan va belgilangan moslashuvchanlik darajasiga ega bo‘lgan OKlardir. Ular nazoratli va qo‘llab-quvvatlash tizimlarida ishlatiladi. 2. Tranzistor-tranzistorli mantiq (TTM) haqida tushuncha prinsipial sxemasini ko’rsating va ishlash prinsipini tushuntiring: Tranzistor-tranzistorli mantiq (TTM), biror maqsadga mo‘ljallangan mantiqiy tizimlarni o‘rnatish uchun ishlatiladigan integral qurilma hisoblanadi. TTMning prinsipial sxemasi qu yidagi tartibda bo‘ladi: - Dastlabki tranzistor (Tranzistor 1) bazaga (input) bog‘lanadi, va ushbu tranzistorning emitteri ikkinchi tranzistorning bazasiga bog‘langan. - Uchinchil tranzistor (Tranzistor 2) ikkinchi tranzistorning emitteri bazi bilan bog‘lanadi, va output sinal buni olib chiqaradi. - O‘rtadagi tranzistor (Tranzistor 3) dastlabki va uchinchil tranzistorlarning kollektorlarini bog‘lash maqsadida ishlatiladi. TTM ishlayotganida, dastlabki tranzistor input sinalini amplifikatsiya qiladi va ikkinchi tranzistorning bazasiga uzatadi. Keyin, ikkinchi tranzistor amplifikatsiyalangan sinalni olib chiqaradi va uchinchil tranzistorning bazasiga uzatadi. Uchinchil tranzistor amplifikatsiyalangan sinalni output sinali sifatida olib chiqaradi. Shuningdek, TTMning kirishlariga ta’riflanishi va ta’riflovchi qurilmalarni o‘z ichiga olgan ma’lumotlarga ega bo‘lishi mumkin. 3. MT va BTli sodda kuchaytirgich kaskadi ishchi nuqtasini qaysi parametrlar belgila Emitterlari bog‘langan mantiq haqida ma’lumot bering? MT (Moslashuvchanlikli Tranzistor) va BT (Boshqarishli Tranzistor) sodda kuchaytirgich kaskadi ishchi nuqta hisoblanadi. Bu kaskadlar, elektronik tizimlarda amplifikatsiya va boshqarish uchun ishlatiladi. Emitterlari bog‘langan mantiqda MT va BT tranzistorlari bir-biriga bog‘langan holatda ishlaydi. MT va BTli sodda kuchaytirgich kaskadi ishchi nuqtasini belgilash uchun quyidagi parametrlar foydalaniladi: - Base-Emitter Threshold Voltage (Vbe): MT va BT tranzistorlarning bazaga va emitteriga tegishli bo‘lgan threshold voltaj qiymati. Ushbu voltajdan katta bo‘lganda tranzistor aktiv holatda ishlaydi. - Collector-Emitter Saturation Voltage (Vce_sat): Tranzistorning kollektor-emitter orqali o‘tadigan voltajning minimum qiymati. Bu qiymat tranzistorning to‘liq ochiq holatga kelishini ko‘rsatadi. - Collector Current (Ic): Tranzistorning kollektor tomonga o‘tkaziladigan elektr to‘qqizuvchi oqimining kattaqi qiymati. - Base Current (Ib): Tranzistorning bazaga tashlanadigan elektr to‘qqizuvchi oqimining kattaqi qiymati. MT va BTli sodda kuchaytirgich kaskadi ishchi nuqta, tranzistorlarning elektr oqimlarini va voltajlarini belgilash orqali amalga oshiriladi. Bu parametrlar kaskadning boshqarish, amplifikatsiya va nuqta ma’lumotlarini aniqlash uchun muhimdir. 4. Пардалар ҳосил қилиш, Пластиналарни кристалларга ажратиш ва йиғиш операциялари: - Пардалар ҳосил қилиш (Fabrication of Wafers): Парда, tranzistorlar va integra qurilmalar kabi elektronik komponentlar yaratishning boshlang‘ich materiali hisoblanadi. Парда ҳосил қилиш jarayoni orqali, kvarc yoki silitsiyum materiali qo‘llaniladi. Ushbu materialning rafiqaligi, tiniqlik darajasining yuqori bo‘lishi va yorug‘liklarni o‘zlashtirish qobiliyati oqimlarni yaratish uchun muhimdir. - Пластиналарни кристалларга ажратиш (Doping of Wafers): Парда ustida, tranzistorlar va integra qurilmalar uchun elektronik xususiyatlarni oshirish maqsadida, легирлаш (doping) jarayoni amalga oshiriladi. Bu jarayonda belgilangan ximik elementlar (masalan, fosfor, bor, galliy) yoki yorug‘lik yig‘uvchilardan olgan ионлар парда материалига киришади. Ушбу процесс кристалларнинг электроник ва оптик хусусиятларини ўзгартириш, транзисторлар ва ёруғликларни яратиш учун ишлатилади. - Йиғиш (Etching): Йиғиш операциясида, пардага химик тизимнинг йаратиладиган манбалари орқали йиғим ташланади. Ушбу операция парда материалидаги нафақатларни ёки парда орқали яратилган структураларни ҳосил қилиш, белгиларни яратиш ва бошқа мақсадлар учун ишлатилади. Йиғиш операцияси технологик фрагментларни яратишда, фотолитографик процессларда ёки ҳар чанд ёзувларни яратишда курашишда ишлатилади. 34-bilet 1. Emitterlari bog‘langan mantiq (Emitter-Coupled Logic, ECL), tranzistorlar orqali bog‘langan mantiqiy tizimlardan biri hisoblanadi. Ushbu tizimning prinsipial sxemalari quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: - Common Emitter (Umumiy emitter) ECL: Ushbu sxemada, bitta tranzistorning emitteri ikkinchi tranzistorning bazasi bilan bog‘langan holda ishlaydi. Input sinalining o‘zgarishlari bilan bir tranzistor oqimining uch xususiyati: ong tomonidan o‘tadigan oqim, chap tomonidan o‘tadigan oqim va output sinali olinadi. Ushbu sxema yuqori tezlikda ishlovchi va yuqori ishlovchanlikka ega bo‘lgan mantiqiy tizimlarda qo‘llaniladi. - Differential ECL (Differensial ECL): Differential ECL sxemasi, ikki tranzistorning emitterlari orqali bog‘langan mantiqiy tizimni ifodalaydi. Ikki tranzistor oqimining uch xususiyati mavjud: ikkala tranzistor oqimining o‘rtacha darajada va birinchi tranzistorning o‘q tarafidan o‘tgan oqimning farqli tomonlariga o‘tadigan oqimlari. Ushbu sxema keng doirada foydalaniladi va yuqori tezlikda ishlovchi mantiqiy tizimlarni o‘rnatish uchun ishlatiladi. 2. IMS chiqish kaskadlari, turatlari va ishlash prinsiplari: IMS (Integrated Circuit) chiqish kaskadlari, elektronik tizimlarda amalga oshirish va chiqish kuchi oshirish uchun ishlatiladigan integral qurilmalar hisoblanadi. IMS chiqish kaskadlari, bir nechta tranzistorlardan, rezistorlardan va boshqa komponentlardan iborat bo‘ladi. IMS chiqish kaskadlarining asosiy turatlari quyidagilardir: - О‘згарувчи тор каскади (Variable-gain cascade): Ushbu kaskadlarda amplifikatsiya darajasi o‘zgartirilishi mumkin. Kirish sinalining amplitudasi o‘zgartirilganda, chiqish sinalining amplifikatsiyasi ham o‘zgaradi. - Кушимча тор каскади (Emitter-follower cascade): Ushbu kaskadlarda amplifikatsiya darajasi 1 ga teng bo‘ladi. Bu kaskadlarda, input sinalining amplitudasi chiqish sinalining amplitudasini o‘zgartirmaydi, ammo output sinalini taqozo etadi. - Мезонин тор каскади (Intermediate-gain cascade): Ushbu kaskad larda amplifikatsiya darajasi o‘rtacha darajada bo‘ladi. Ushbu kaskadlarda amplifikatsiyadan foydalanilishi va bir nechta o‘rta tashuvchilar bilan bog‘langan bo‘lishi mumkin. IMS chiqish kaskadlari, elektronik tizimlarda amalga oshirish uchun ishlatiladi. Ular bilan kirish sinali o‘zgartiriladi va moslashuvchanlikni oshirish, invertorlar, muxlardan foydalanish va boshqa operatsiyalarni amalga oshirish mumkin. 3. Emitterlari bog‘langan mantiq (Emitter-Coupled Logic, ECL), tranzistorlar orqali bog‘langan mantiqiy tizimdir. Ushbu mantiqning asosiy ishlash mexanizmi quyidagicha: - Emitterlari bog‘langan mantiqda, input sinali ikkita tranzistorning emitterlariga bog‘lanadi. - Tranzistorlardan birining oqimining yuqori darajada bo‘lishi uchun bazaning quvvatli yorug‘likning yuqori bo‘lishi kerak. - Tranzistorlarning emitterlariga o‘tkazilgan sinalning o‘zgarishlari bilan bir tranzistor oqimining katta darajada ishlaydigan chiqish oqimi, ikkinchi tranzistor oqimining katta darajada ishlaydigan chiqish oqimi va output sinali olinadi. Emitterlari bog‘langan mantiq (EBM), yuqori tezlikda ishlovchi, balanslangan va ishlovchanlikka ega bo‘lgan mantiqiy tizimlarda ishlatiladi. EBM, ishlovchanlikni oshirish, qisqa ishlovchanlik va yuqori ishlovchanlik bilan xarakterlanadi. Ushbu tizim, elektronik tizimlarda ishlovchanlikni oshirish uchun amplifikatorlar, muxlar va boshqa funktsiyalarni bajarish uchun foydalaniladi.
Fotodiod, nurlanuvchi diod yoki fotoelektrik diod deb ham ataladi. Uning asosiy vazifasi, nurlanish energiyasini elektr energiyasiga aylantirishdir. Fotodiodning tarmoqlashgan yonida p-n qatlam bor. P-n qatlamda, p-qismi (ilovaviy) va n-qismi (ilovasiz) elektr qatlamdan iborat bo'ladi. Nurlanuvchi diodning ishlash prinsipi quyidagicha: Nurlanish nurlarining fotodiodga to'g'ri ko'rilishi uchun fotodiodning aktiv qismiga (p-n qatlamga) nurlanishlarni yetib borishi kerak. Nurlanishlar, nurlanuvchi qatlamga yetib kelganida elektronlar energiya olib chiqadi va p-qatlamidagi elektronlar energiya tiklanishiga olib keladi. Bu elektronlar tarmoqlashgan yonida tizimni o'tkazadi va elektr to'plamalarni hosil qiladi. 2. Sodda invertorli TTM ME sxemasi, transistordan tashkil topgan murakkab elektronika sxemalardan biridir. Sxema, mudofaa elektronikasining boshqa elementlariga nisbatan yuqori faollat va sinal tizimlarni o'rnatish imkoniyatini beradi. TTM ME sxemasi turinganli (switching) ustunlikka ega bo'lgan transistordan iborat bo'ladi. Bu sxemada, transistorni ikkita to'plamasi (bitta kichik kelajaklar oqimi va bitta katta oqimli kelajaklar oqimi) bo'ladi. Kichik kelajaklar oqimi kiritilgan holatda, katta oqimli kelajaklar oqimining amaldagi holati transistorni yoqib turishi uchun yetarli bo'ladi. Kichik kelajaklar oqimi olib tashlanishi bilan transistorni yoqib turish jarayoni to'xtaydi. Jadvallar bilan TTM ME sxemasi quyidagicha ko'rinishga ega bo'ladi: | Kichik kelajaklar oqimi (A) | Katta oqimli kelajaklar oqimi (A) | Sinal turi | Sxema |
Darlington juftligi, ikki tranzistorning bog'lanishiga asoslangan bo'lib, birinchi tranzistorning emitor to'plamasi ikkinchi tranzistorning bazaga ulanadi. Uning asosiy maqsadi, birinchi tranzistorning emitoriga kelib tushayotgan to'plamga kelajaklar oqimi (havola) tushib kelishi orqali amplifikatsiya darajasini oshirishdir. Darlington juftligining ishlash prinsipi quyidagicha: Birinchi tranzistorning bazi asosiy oqimi bazaga ta'sir etadi va oqimlarni o'zgartiradi. U holda, birinchi tranzistor oqimining uzluksizligi tufayli ikkinchi tranzistorning bazasida oqim yuzaga keladi. Shu bilan birga, ikkinchi tranzistor ham amplifikatsiya qilgan signalni oshiradi. U holda, Darlington juftligi ikki tranzistorni bog'lab, kuchli amplifikatsiya olish imkonini beradi. 2. Operatsion kuchaytirgich (OK), amplifikatsiya qiladigan elektronik qurilma bo'lib, kichik voltaj va amperliklardagi ishchi belgilar bilan ishlaydi. OK asosan bir amaldagi jarayonlarda, analog signalni o'zgartirish va tanlangan ko'rsatkichni bajargan holda kelajaklarga jo'natish uchun ishlatiladi. Operatsion kuchaytirgichlar bir nechta boshqa elektronik komponentlarga (rezistorlar, kondensatorlar, tranzistorlar kabi) bog'langan holda ishlaydi. Ular, kirish va chiquvchi to'plamlarni, kirish-amalga oshirish jarayonini va amplifikatsiya darajasini boshqarish imkonini beradi. OK, ma'lum bir kuchni amalga oshirish va ishlab chiqish qilish, filtrlash va yoritish, matematik muammolarni hal qilish va boshqalar kabi keng sohalarda foydalaniladi. 3. Integral-injeksion mantiq (IIM), ya'ni integrated injection logic, elektronikning bitta turi sifatida bilinadi. Bu mantiq turi, integrallangan qurilmalar orqali ishlaydigan, o'ziga xos bir qurilma tarkibiga ega bo'lgan ishchi mantiq turi hisoblanadi. IIM sxemasi, bir nechta tranzistorlardan iborat bo'ladi. Uning asosiy elementlari tranzistorlar va injektorlardir. Injektorlar, qurilmaning ko'rishchi tomonidagi kirishlarida joylashgan to'plamlar hisoblanadi. IIM sxemasining asosiy xususiyati, yangi signalni injektorlar orqali yaratish imkonini berishidir. Bu signal, tranzistorlarni aktivlashtiradi va yoritish jarayonini boshlayadi. IIM sxemasining ishlash prinsipi quyidagicha: Kirish sinyali oqimi, injektorlar orqali kiradi va tranzistorlarni aktivlashtiradi. Aktivlashtirilgan tranzistorlar, yoritishning to'plamlariga ulanadi va chiquvchi sinyalni hosil qilish uchun ularning oqimlarini amalga oshiradi. IIM sxemasida, sinyalning hodisalari tranzistorlarni yoqib turinganliklari bilan bog'liq bo'ladi va bunday qurilma, kuchli yoritish va tez ishlash imkonini beradi. gulruxsor Download 66.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|