1-Amaliy mashg`ulot. Avtotraktor dvigatellarining mexanizmlari, tuzilishi va ishlashini o‘rganish

5-rasm. Porshen halqalari qulfining shakli (a,b,v) va kompression halqalarning 
nasos kabi ishlashi (g):a-qil; b-to‘g‘ri; v-to‘g‘ri o‘rnatma vintli. 
SHatunlar sterjen, ikkita kallakdan-yuqoridagi, porshen barmog‘i bilan 
ulanadigan, pastki kallagi esa tirsakli val bilan ulanadi (3-rasm). SHatun sterjeni 
dvutavr kesimli qilib ishlanadi va pastga qarab kengayib boradi. SHatunning 
yuqoridagi kallagiga jez yoki bronza vtulka preslanadi va u podshipnik vazifasini 
bajaradi. Bu podshipnik ikkita kallakni ulangan kanal bo‘yicha majburiy bosim 
ostida o‘zilib-o‘zilib oqadigan moy hisobiga moylanadi. D-240 dvigatelida bu 
podshipnik shatun yuqori kallagidagi moy teshik orqali beriladi va shu hisobiga 
vtulka moylanadi. 
SHatunning pastki qopqog‘i tirsakli val shaykasi bilan biriktirishni 
osonlashtirish uchun ajraladigan qilib yasaladi va pastki kallak qopqog‘i shatun 
boltlari bilan mahkamlanadi. 

---

D-144, D-240 va ZIL-130 dvigatellarining pastki kallagining ajralish 
tekisligi odatda shatun o‘qiga perpendikulyar, A-0IM dvigatelida shatunida esa 55
0
burchak bilan qilingan. Ajraladigan joyning qiyaligi tufayli shatunni porshen bilan 
yig‘ilgan holda gilza orqali olish va o‘rnatish mumkin. SHatun pastki kallagi bilan 
uning qopqog‘ini muayyan holatda ushlab turish uchun ular ajratilgan yuzada 
uchburchaksimon shlitsalar qilinadi va shtift deyiladi (A-0IM, SMD-60). 
Qopqoq shatunga rezbali qilib ishlangan teshiklarga ikkita bolt bilan (A-
0IM, SMD-60) yoki gayka bilan (D-144, D-240, ZIL-130) mahkamlanadi, boltlar 
ligerlangan po‘latdan qilinadi, termik ishlov beriladi, silliqlanadi va o‘z 
teshiklariga jips bo‘lib kiradi. Gayka va boltlar ma’lum kuch bilan tortiladi (2-
jadvalga qarang). 
ZIL-130 dvigatelining pastki kallagida kichikroq teshik qo‘yilgan, bu teshik 
orqali shatun podshipniklariga vaqt-vaqti bilan moy otilib turadi. Bu moy bilan 
silindr ichki sirti, taqsimlash vali, kulachoklar, turtkichlar ham moylanadi. 
SHatun pastki kallagining yuqori qismi va qopqog‘i bilan birgalikda juda 
yuqori aniqlikda ishlov beriladi, shu sababli qopqoqni bir shatundan ikkinchi 
shatunga olib va ularni 180
0
ga aylantirib qo‘yish mumkin emas. Yig‘ish paytida 
chalkashliklarni yo‘qotish uchun shatun pastki kallagining ikkita qismidagi bir xil 
raqam va belgilar qo‘yiladi. SHularga muvofiq qopqoq o‘ziga mos shatun bilan va 
shatun esa o‘ziga mos silindr porsheni bilan biriktiriladi. 
Dvigatelning muvozanatini ta’minlash uchun bitta dvigatel komplektidagi 
shatunlar massasi farqi tayyorlovchi zavod tomonidan ko‘rsatilgan qiymatdan katta 
bo‘lmasligi shart (masalan: D-240 dvigatelida 10 gr.s, ZIL-130 da 8 gr.)