1-amaliy mashg‘ulot mavzusi: O‘zbek tili tarixini davrlashtirish xususida

O‘zbek tilining ilk davri va eski o‘zbek tili. 
X asr qarluq qabilalarining ittifoqi ancha kuchaydi va ular o‘zlarining 
qoraxoniylar davlatini barpo еtadilar. Ularning markazi shakllandi. Albatta, bu 
protsess XI asrdagi qoraxoniylar davlatining mahalliylashtirish tendentsiyasini 
rivojlantirish bilan bog‘liq еdi. Ilk davr o‘zbek adabiy tili ikki xarakterda bo‘lgan: 
1) kitobiy adabiy til. Unda arabcha, forscha va qadimgi turkiy formalar ustundir. 
Shuning uchun undagi ko‘pgina so‘z va formalar biz uchun tushunarli еmas. 
2) xalq adabiy tili. Unda o‘sha davr xalq tiliga xos forma va elementlarni uchratamiz. 
Kitobiy adabiy til traditsiyasida diniy mistik va qisman didaktik asarlar 
yaratilgan. Bunday asarlar jumlasiga “Tafsir”, “Qissasul-anbiyo” va “O‘g‘uznoma” 
asarlarini kiritamiz. Fonetik jihatdan bu asarlar d-dialekti asosida yaratilgan. 
Keyingi davrda (XIV asr boshlarida) y-dialektiga o‘z o‘rnini bo‘shatib bergan. Xalq 
adabiy tili xalq jonli tiliga xos formalar asosida shakllandi. Unda xalq og‘zaki 
ijodiga tegishli bo‘lgan boy stilistik vositalar o‘z aksini topgan. Bunga 
M.Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk» asariga kirgan qo‘shiq, maqol va boshqa 
tipdagi tekstlar kiradi. Bu davrning manbalariga. M.Qoshg‘ariyning “Devonu 
lug‘atit turk” (XI asr), A.Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” (XII asr), Alining 
“Qissai Yusuf” (XIII asr), Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” va “Qissasul anbiyo” 

---

(XIV) Qutbning “Xisrav va Shirin” (XIV asr) hamda turli davlat yorliqlari, hujjatlari 
kiradi. 
Yuqorida keltirilgan davrlar o‘zaro ichki bog‘langan, biri ikkinchisi uchun 
tarixiy zamon tayyorlagan. Bu davrlar ijtimoiy- tarixiy nuqtayi-nazardangina еmas, 
balki o‘ziga xos lingvistik xususiyatlariga qarab ham farqlanadi. I davr tili uchun 
davrlashish hodisasi xarakterli bo‘lsa, keyingi davrlar uchun y - lashish xarakterlidir.
Eski o‘zbek adabiy tilining dialektal asoslari borasida hozirgacha turli munozaralar 
mavjud. Shuni aytish kerakki, lingvistik adabiyotlarda eski o‘zbek tilining 
xususiyatlari haqida gap borganda buyuk Alisher -Navoiy asarlariga asoslaniladi, 
chunki Alisher Navoiy o‘zbek xalqining ulug‘ mutafakkiri, atoqli shoiri va ulkan 
tilshunosi bo‘lishi bilan birga eski o‘zbek adabiy tiliga asos solgan, uni 
shakllantirish va rivojlantirish ishiga hammadan ko‘ra ko‘p hissa qo‘shgan bir 
siymodir. Shuning uchun ham Eski o‘zbek adabiy tilining shakllanishi va taraqqiy 
еtishi haqqoniy ravishda Alisher Navoiyning tabarruk nomi bilan bog‘liqdir.
“Haqiqatdan ham Alisher Navoiyning tili butun bir davrning tilidir, butun bir 
xalqning adabiy tilidir” (X.Doniyorov. Alisher Navoiy tilining dialektal asoslarini 
o‘rganish masalasiga doir. A.N. va adabiy ta’sir masalasi. T, 1968.279). 
Ma’lumki, Alisher Navoiy har qancha ulug‘ siymo bo‘lishiga qaramay, u ham 
ma’lum bir xalqning vakili bo‘lgan va uning tili ko‘p shevalarni birlashtirganligi 
bilan birga, ma’lum shevaga ham tayangan, uning tilida o‘sha ma’lum sheva yoki 
shevalarning izi boshqalarinikiga qaraganda ko‘prok aks еtgan. Demak, еndi Alisher 
Navoiy tiliga asos bo‘lgan sheva qaysi sheva еdi degan masala kun tartibida 
ko‘ndalang bo‘ladi. 
Bu masala olimlar o‘rtasida tortishuvga sabab bo‘lmoqda. Bunga Zahriddin 
Muhammad Boburning Alisher Navoiy tili Andijon shevasiga mos kelsa-da, degan 
fikri asos bo‘lmoqda. Ma’lumki, Bobur har tomonlama bilimli, olim kishi bo‘lgan. 
U o‘zining «Boburnoma» degan mashhur asarida o‘sha davrdagi ijtimoiy-tuzum, 
siyosiy voqealar, adabiy hayot va boshqa ko‘pgina sohalarni ilmiy analiz qilib berish 
bilan birga, til sohasida ham ajoyib fikrlar aytgan. Bobur Andijon haqida gapirib 
Shunday deydi: “Eli turkdur. Shahri va bozorisida turkiy bilmas kishi yo‘qtur. 
Elining lafzu qalam bila rostdur. Ani uchun kim Mir Alisher Navoiyning 
muzannafoti, bovujudkim Hirida nash’u noma topibdur, bu til biladir” (1960. 60-
bet). 
Boburning bu fikri haqida munozara boshlagan mashhur tarixchi V.V.Bartold 
“Mир Алишер и политическая жизни” degan asarida Boburning bu so‘zlarini 
o‘sha davrdagi madaniy shahar bo‘lgan Andijonda to‘g‘ri til, ya’ni adabiy tilga 
yaqin til bilan gapirishgan deb tushunmoq kerak, chunki Mir Alisher Andijonda 
bo‘lgan еmas, deb ko‘rsatadi. Alisher Navoiy hech qachon Andijonda bo‘lmagan.
Boburning o‘z asarlari tili mazkur shevaga yaqin deb faraz qilsak, Navoiy va Bobur 

---

asarlari tili o‘rtasida ancha dialektal farqlar bor. Alisher Navoiy yaratgan asarlar tili 
g‘oyat murakkab va dialektal jihatdan rang-barang bo‘lib, uning hajmi va salmog‘i 
shu qadar zo‘r еdiki, uni bir dialekt, hatto butun bir lahja ramkasiga sig‘dirib 
bo‘lmaydi. Alisher Navoiy asarlari tilida hozirgi O‘zbekiston territoriyasiga hamda 
qo‘shni respublikalarga tarqalgan jonli o‘zbek shevalarining deyarli hammasining 
еlementlari mavjud. Hozirgi qozoq, tatar, uyg‘ur, turkman, ozarbayjon, usmonli turk 
kabi tillarga xos bo‘lgan leksik qatlam va grafik formalar XV asr o‘zbek adabiy tilida 
anchagina mikdorda uchraydi, lekin bunday xususiyatlarning ko‘pchiligi Andijon 
shevasida yo‘q. Boburning o‘z asarlarida ham bunday еlementlar kamdan-kam 
uchraydi. Navoiy asarlari tilida qadimgi uyg‘ur va qadimgi [turkiy] yozuv 
yodgorliklari (runik yozuvlari)ga xos bo‘lgan еlementlar ham mavjudki, uning 
tarixiy ildizini faqat bir yoki bir gruppa shevalardan axtarish kutilgan natijani 
bermaydi. Shuningdek, Alisher Navoiy asarlari tilida boshqa yozuv yodgorliklarida 
uchramaydigan yoki juda kam uchraidigan fammatik еlementlar borligi qayd 
qilingan, Andijon shevasida ham boshqa o‘zbek shevalarida ham ular 
ќanuzgacha qayd qilinmadi, boshqa turkiy tillarda ham uchramadi. Nihoyat, Navoiy 
asarlari tilida urug‘dosh bo‘lmagan tillardan olingan so‘zlar o‘sha davrdagi adabiy 
til leksik qatlamining anchagina protsentini tashkil qiladi, ayrim grafik formalar, 
masalan, arab va fors-tojik graffik еlementlari, jonli morfologik ko‘rsatkichlar 
sifatida mavjud. Andijon shevasida еsa bu qadar chet til еlementlarining bo‘lishi 
ehtimoldan juda uzoq.
Tilshunos va navoiyshunoslarning bu masalaga aralashuvi bejiz emas, chunki: 
1) Alisher Navoiyning tilini hech bo‘lmasa so‘nggi davrdagi Andijon shevasi bilan 
chog‘ishtirib o‘rganish imkoniyati yo‘q еdi, Buning sababi shundaki, arab 
alifbesidagi harflar sistemasi turkiy tillardagi tovushlar sistemasini to‘liq aks еttira 
olmaydi. Ayniqsa, arab alifbosidagi ќarflar turkiy tillardagi unlilarni aniq ko‘rsatib 
bo‘lmaydi. Ana shuning uchun ham Navoiyda til oldi е bilan, til orqa o, til 
oldi u bilan til orqa u tovushlari bir-biridan farq qilganligini aniqlash mushkul. 
Faqat «Muhokamatul-lug‘atayn» asarida Navoiyning o‘zbekcha unlilarning fors-
tojikcha unlilar bilan chog‘ishtirib, fors tilidagi bitta va ikkita «vov» (