1-Amaliy mashg’ulot. Yoqilg’i tarkibi, qattiq, suyuq va gazsimon yoqilg’i

1-Amaliy mashg’ulot. Yoqilg’i tarkibi, qattiq, suyuq va gazsimon yoqilg’i.  

 

Qattiq va suyuq yoqilg’ilar quyida keltirilgan yonuvchi: 

Uglerod – C; 

Vodorod – N; 

Uchuvchan oltingugurt – S

uch

 = S

or

 + S

k

; 

va yonmaydigan: 

azot – N; 

kislorod – O elementlaridan, hamda: 

kul – A; 

namlik – W dan iborat ballast qismlardan tarkib topadi. 

Gazsimon  yoqilg’ilar  esa  CO,  N

2

,  CH

4

,  C

m

H

n

  kabi  yonuvchi,  N

2

,  O

2

,  SO

2

  kabi 

yonmaydigan va kam miqdordagi suv bug’idan (H

2

O) tarkib topgan bo’ladi. 

Qattiq  va  suyuq  yoqilg’ilarning  asosiy  tavsifnomalari  va  tarkibini  o’rganishda  ishchi, 

yonuvchi hamda quruq massalarga ajratiladi. Ishchi, yonuvchi va quruq massalarning tarkibi mos 

ravishda “i”, “yo”, “q” indekslar bilan belgilanadi va quyidagi tengliklar bilan ifodalanadi: 

)

3

(

%;

100

)

2

(

%;

100

)

1

(

%;

100





































q

q

q

q

u

q

q

yo

yo

yo

u

yo

yo

i

i

i

i

i

u

i

i

A

O

N

S

H

C

O

N

S

H

C

W

A

O

N

S

H

C

 

(1), (2) va (3) formulalardagi elementlar tarkibi 1 kg yoqilg’iga nisbatan foizlarda berilgan. 

Yoqilg’i tarkibini bir massadan boshqasiga o’tkazish uchun qayta hisoblash koeffisiyentlari 1 – 

jadvalda keltirilgan. 

Quyidagi  ishchi  tarkibga  ega  bo’lgan  slaneslar  uchun 

i

i

i

i

i

u

i

i

W

A

O

N

S

H

C

,

,

,

,

,

,

  ishchi 

massadan yonuvchi massaga qayta hisoblash koeffisiyenti sifatida: 





)

4

(

]

100

/[

100

2

i

k

i

i

h

CO

W

A

K









 

bu  yerda 

i

h

A

  –  ishchi  massaning  haqiqiy  kulliligi,  %; 



i

W

  ishchi  massaning  namligi,  %; 







i

k

CO

2

 karbonatli uglekislotalarning miqdori, %. 

1 – jadval. 

№ 

Yoqilg’ining 

berilgan massasi 

Massalararo hisoblash koeffisiyentlari 

ishchiga 

Yonuvchiga 

quruqqa 

1 

Ishchi 

1 





i

i

W

A 



100

100

 

i

W



100

100

 

2 

Yonuvchi 





100

100

i

i

W

A 



 

1 

100

100

q

A



 

3 

Quruq 

100

100

i

W



 

q

A



100

100

 

1 

 

Ishchi massaning haqiqiy kullilik qiymati quyidagi formuladan aniqlab olinadi: 





)

5

(

,

100

100

]

375

,

0

5

,

2

[



























i

q

k

q

s

q

a

i

i

h

W

S

S

S

A

A

 

bu yerda 

q

a

S

 – yoqilg’i massasiga nisbatan laboratoriya kulidagi oltingugurt miqdori, %; 



q

s

S

 

yoqilg’i tarkibidagi sulfatli oltingugurtlar miqdori, %. 

 





]

375

,

0

5

,

2

[

q

k

q

s

q

a

S

S

S







 kattaligining qiymati namligi yuqori bo’lgan slaneslar uchun 

2,0 ga, tarkibi nisbatan quruq slaneslar uchun 4,1 ga teng deb qabul qilinadi.  

Namlik  o’zgarganda  yoqilg’i  ishchi  massasini  qayta  hisoblash  uchun  quyidagi  tizimli 

formulalardan foydalaniladi: 

)

6

(

......

100

100

100

100

1

2

1

2

1

2

1

2





































i

i

i

i

i

i

i

i

W

W

H

H

W

W

C

C

 

bu yerda 

i

W

1

 – yoqilg’ining boshlang’ich namligi, %; 



i

W

2

 yoqilg’ining oхirgi namligi, %. 

Ikkita  aralashma  holidagi  qattiq  yoki  suyuq  yoqilg’ilarning  birinchi  va  ikkinchisining 

massaviy ulushlarini quyidagicha tizimli tenglamalardan aniqlashtirish mumkin: 









 

  

  

















)

7

(

,

1

,

1

,

1

,

1

,

1

,

1

,

1

2

1

1

1

2

1

1

1

2

1

1

1

2

1

1

1

2

1

1

1

2

1

1

1

2

1

1

1

































































































i

i

i

ar

i

i

i

ar

i

i

i

ar

i

i

i

ar

i

u

i

u

i

ar

u

i

i

i

ar

i

i

i

ar

W

b

W

b

W

A

b

A

b

A

O

b

O

b

O

N

b

N

b

N

S

b

S

b

S

H

b

H

b

H

C

b

C

b

C

 

bu yerda b

1

 – aralashma tarkibidagi birinchi tur yoqilg’ining massaviy ulushi bo’lib quyidagicha 

aniqlanadi: 

)

8

(

2

1

1

1

B

B

B

b





 

bu yerda B

1

, B

2 

– aralashma tarkibidagi natural yoqilg’ilarning massasi, kg. 

 

1– masala.  Yonuvchi massasining tarkibi: S

yo

=71,1%; N

yo

=5,3%;  S

yo

=S

yo

or

+S

yo

k

=1,9%; 

N

yo

 = 1,7%; O

yo 

= 20,0 %; quruq  massasining kulliligi A

q

 =36 % va ishchi namligi W

i

=18,0 % 

bo’lgan B3 markali qo’ng’ir ko’mirning ishchi massasi bo’yicha tarkibi aniqlansin. 

Yechilishi:  Yoqilg’i ishchi massasining kulliligini aniqlaymiz: 

%;

5

,

29

100

18

100

36

100

100















i

q

i

W

A

A

 

Yonilg’ining ishchi massalari bo’yicha tarkibini aniqlaymiz: 









%;

3

,

37

100

18

5

,

29

100

1

,

71

100

100



















i

i

yo

i

W

A

C

C

 









%;

8

,

2

100

18

5

,

29

100

3

,

5

100

100



















i

i

yo

i

W

A

H

H

 









%;

0

,

1

100

18

5

,

29

100

9

,

1

100

100



















i

i

yo

u

i

u

W

A

S

S

 









%;

9

,

0

100

18

5

,

29

100

7

,

1

100

100



















i

i

yo

i

W

A

N

N

 









%;

5

,

10

100

18

5

,

29

100

0

,

20

100

100



















i

i

yo

i

W

A

O

O

 

Hisoblash aniqligini tekshiramiz: 

C

i

 + H

i 

+ 

i

u

S

 + N

i 

+ O

i

 + A

i

 + W

i

  = 

= 37,3 + 2,8 + 1,0 + 0,9 + 10,5 + 29,5 + 18,0 = 100 % 

2 – masala.   Ishchi massasining tarkibi: C

i

 = 48,5 %; H

i 

= 3,6 %; S

i

 = 6,1 %;  N

i 

= 0,8 %; 

O

i 

= 4,0 %; quruq massasiga ko’ra kulliligi A

q 

= 33,0 % va ishchi namligi W

i 

= 6,0 % bo’lgan G 

markali ko’mirning yonuvchi massasi tarkibi aniqlansin. 

Javob: C

yo 

= 77 %; H

yo

 = 5,7 %; 

yo

u

S

= 9,7 %; N

yo 

= 1,3 %; O

yo

 = 6,3 %.       

3 – masala. Yonuvchi massasining tarkibi: C

yo 

= 78,5 %; H

yo

 = 5,6 %; 

yo

u

S

= 0,4 %;   N

yo 

= 2,5 %; O

yo 

= 13,0 %; quruq massasiga ko’ra kulliligi A

q 

= 15,0 % va ishchi namligi W

i 

= 12,0 % 

bo’lgan D markali uzun alangali ko’mirning ishchi massalari bo’yicha tarkibi aniqlansin. 

Javob: A

i 

= 13,2 %;  C

i 

= 58,7 %; H

i

 = 4,2 %; 

i

u

S

= 0,3 %; N

i

 = 1,9 %; O

i

 = 9,7 %.  

4 – masala. Yonuvchi massasiga ko’ra elementar tarkibi C

yo

=74,0 %; H

yo

=9,5%; 

yo

u

S

= 6,1 

%; N

yo

 = 0,4 %; O

yo

 = 10,0 %; A

i

=46,0 %; W

i

=11,5 % va 





i

k

CO

2

=16,4 % bo’lgan nam slanesning 

ishchi massasi tarkibi aniqlansin. 

Yechilishi:  Berilgan  slanes  yoqilg’isining  ishchi  massasiga  ko’ra  haqiqiy  kulliligi  (5) 

formuladan aniqlanadi:  





%,

2

,

44

100

5

,

11

100

2

46

100

100

2

100

100

]

375

,

0

5

,

2

[

























































i

i

i

q

k

q

s

q

a

i

i

h

W

A

W

S

S

S

A

A

 

(4)  –  formuladan  foydalanib  yoqilg’ining  tarkibini  yonuvchi  massadan  ishchi  massaga 

o’tkazish koeffisiyentini hisoblaymiz: 





.

279

,

0

100

4

,

16

5

,

11

2

,

44

100

100

100

2



















i

k

i

i

h

CO

W

A

K

 

SHunda,  

%;

8

,

2

279

,

0

0

,

10

%;

1

,

0

279

,

0

4

,

0

%;

7

,

1

279

,

0

1

,

6

%;

7

,

2

279

,

0

5

,

9

%;

6

,

20

279

,

0

0

,

74



















































K

O

O

K

N

N

K

S

S

K

H

H

K

C

C

yo

i

yo

i

yo

u

i

u

yo

i

yo

i

 

Hisoblash ishlarining to’g’riligini tekshiramiz: 





%.

100

4

,

16

5

,

11

2

,

44

8

,

2

1

,

0

7

,

1

7

,

2

6

,

20

2



































i

k

i

i

h

i

i

i

u

i

i

CO

W

A

O

N

S

H

C

 

5 – masala. Ishchi massasiga ko’ra elementar tarkibi C

i

=24,1 %; H

i

=3,1%; 

i

u

S

= 1,6 %; N

i

 

= 0,1 %; O

i

 = 3,7 %; 

i

h

A

 = 40,0 %; W

i 

= 13,0 % va 





i

k

CO

2

=14,4 % bo’lgan quruq slanesning 

yonuvchi massasi tarkibi aniqlansin. 

Javob: S

yo

=74,0 %; H

yo 

=9,5 %; 

yo

u

S

= 4,9 %; N

yo

 = 0,3 %; O

yo

 = 11,3 %.