1. Asosiy vositalav va asosiy vositalardagi fond hisobi

Budjet tashkilotlarida asosiy
vositalar va material zaxiralar hisob
Reja:
1. Asosiy vositalav va asosiy vositalardagi fond hisobi
2. Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni balansdan chiqarish hisobi
3. Budjet tashkilotlarida asosiy vositalarni ijaraga berish hisobi
1. Asosiy vositalav va asosiy vositalardagi fond hisobi
0‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2004-yil 20-yanvarda 1299-son bilan ro'yxatga olingan 0‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining 5-sonli «Asosiy vositalar» milliy standarti va 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2004-yil 14-iyundagi jk/03-04-04/287-sonli «5-sonli BHMS budjet tashkilotlarida qo‘llash to‘g‘risida»gi xatiga muvofiq asosiy vositalarning saqlanishini ta’minlash, ulaming butligi va mavjudligi ustidan nazorat qilish, ulardan maqsadga muvofiq foydalanish hamda ulami hisobda, balansda va hisobotlarda to‘g‘ri qayd qilish budjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobining vazifalari hisoblanadi.
Asosiy vositalar-Ыг yil va undan ortiq xizmat qiladigan hamda har binning (komplektning) qiymati O'zbekiston Respublikasida belgilangan (muayyan moddiy aktivni sotib olish vaqtida) eng kam ish haqining ellik baravari miqdoridan kam bo'lmagan moddiy aktivlardir. Asosiy vositalar tarkibida yer, binolar, inshootlar, uzatkich qurilmalari, mashinalar va uskunalar, kompyuter texnikasi va periferiya uskunalari, transport vositalari, asboblar, ishlab chiqarish (jihozlari bilan birga) va xo'jalik inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, kutubxona fondlari, boshqa asosiy vositalar (ko'p yillik daraxtlar va inshootlami qurish bilan bog'liq bo'lmagan erlami yaxshilashga oid kapital xarajatlar, muzey qiymatliklari, hayvonat olami eksponatlari, sahnaga qo'yish vositalari, namunaviy loyihalash bo'yicha hujjatlar, texnik tashuvchi (jism)lardagi dasturlar, o'quv kinofilmlari, magnitli diskalar va lentalar, kassetalar va boshqalar) bo'ladi.
Budjet tashkilotlarida qiymati va xizmat qilish muddatidan qat’iy nazar, qishloq xo'jalik mashinalari va qurollari, ishchi va mahsuldor hayvonlar (maydalari ham), kutubxona fondlari, muzey qiymatliklari (muzey eksponatlaridan tashqari), hayvonat olamining eksponatlari va namunaviy

loyihalash bo'yicha hujjatlar, asosiy vositalar tarkibiga kiradi.

Budjet tashkilotlarida har binning (komplektining) qiymati 0‘zbekiston Respublikasida belgilangan (muayyan buyumni sotib olish vaqtida) eng kam ish haqining 50 baravarigacha bo'lgan, xizmat qilish muddatidan qat’iy nazar, buyumlar hamda baliq ovlash qurollari (to'rlar, yoyma to'rlar, arqonlar, merejlar va shu kabilar), qiymatidan va xizmat qilish muddatidan qat’iy nazar, asosiy vositalar jumlasiga kiritilmaydi.
Shuningdek, xizmat qilish muddati va qiymatidan qat’iy nazar quyidagi inventar va xo'jalik jihozlari ham asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydi:

1. 
   maxsus asboblar va moslamalar (ayrim buyumlar turkum va yalpi ishlab chiqarish uchun yoki yakka tartibdagi buyurtmalami tayyorlash uchun mo'jallangan maqsadli asboblar va moslamalar);
   
2. 
   maxsus va sanitar kiyimlar, maxsus poyafzallar;
   

d) ко'rpa-to'shak anjomlari;
e) yozuv-chizuv anjomlari (kalkulator, stol ustiga qo'yiladigan
jihozlarvaboshqalar);
f) oshxona va ovqatlanish xonasi inventarlari, shuningdek ovqatlanish
xonasi dasturxon-sochiqlari;
g) qurilish-ta’mirlash ishlari tannarxiga olib boriladigan vaqtincha
qurilma va moslamalar (titulsiz inshootlar).
Asosiy vositalar balansga boshlang'ich (dastlabki) qiymatida kirim qilinadi, qayta baholangandan so'ng ular qayta baholash qiymati bo'yicha hisobga olib boriladi. Asosiy vositaning boshlang'ich qiymati deganda asosiy vositani barpo etish (qurish va oxirigacha qurib yetkazish) yoki asosiy vositalami sotib olish bo'yicha haqiqatda qilingan xarajatlar qiymati tushuniladi. Asosiy vositani olib kelish va montaj qilish, o'rnatish, foydalanishga topshirish va uni tayinlanishiga muvofiq foydalanish uchun aktivni ish holatiga keltirish bilan bog'liq bo'lgan har qanday boshqa xarajatlar hamda to'langan va qoplanmaydigan soliq(yig'im)lar budjet tashkilotlarida asosiy vositalarning boshlang'ich (dastlabki) qiymatiga kiritilmaydi. Asosiy vositaning qayta tiklash qiymati deganda asosiy vositaning qayta baholashni hisobga olgan holdagi qiymati tushuniladi. Asosiy vositalarning boshlang'ich (dastlabki) qiymati inflatsiya sur’atlarini hisobga olib vaqti-vaqti bilan O'zbekiston Respublikasi hukumatining qarori bilan qayta baholanadi.
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar hisobi quyidagi ikkinchi tartibli schyotlarda (subschyotlarda) olib boriladi:
010-«Binolar»subschyoti;
011-«Inshootlan>subschyoti;
012-«Uzatkich qurilmalari» subschyoti;
013-«Mashinalar va uskunalan> subschyoti;
015-«Transport vositalari» subschyoti;
016-«Asboblar, ishlab chiqarish O'ihozlari bilan birga) va xo'jalik inventarlari» subschyoti;
017-«Ishchi va mahsuldor hayvonlar» subschyoti;
018-«Kutubxona fondlari» subschyoti;
019-«Boshqa asosiy vositalar» subschyoti.
Asosiy vositalar hisobi uchun xizmat qiladigan barcha subschyotlar aktiv subschyotlardir.
010-«Binolan> subschyotida ishlab chiqarish, ma’muriy, ijtimoiy-maishiy, uy-joy binolari (binolar tarkibiga ulardan me’yorida foydalanish uchun zarur bo'lgan barcha kommunikatsiyalar kiradi).
011-«Inshootlar» subschyotida stadionlar, basseynlar, yo'llar, ko'priklar, yodgorlik haykallari, parklar, xiyobonlar va jamoat bog'larining to'siqlari va boshqalar hisobga olinadi.
012-«Uzatkich qurilmalari» subschyotida elektr uzatish tarmoqlari, transformatsiya va energiya o'tkazish uchun hamda suyuq va gazsimon moddalarni truboprovodlar bo'yicha iste’molchilargacha bir joydan boshqa joyga o'tkazish uchun kerakli bo'lgan tegishli barcha oraliq moslamalari bilan birga transmissiyalar va truboprovodlar hisobga olinadi.
013-«Mashinalar va uskunalar» subschyotida kuchlanish mashina-lari va uskunalar, ish mashinalari va uskunalar, o'lchov asboblari, mun-tazamlashtirib turuvchi asboblar va qurilmalar, laboratoriya uskunalan, meditsina uskunalari, boshqa mashinalar va uskunalar. Boshqa mashinalar va uskunalarga: stadionlar, sport maydonlari va sport binolari jihozlari; o'quv yurtlaridagi kabinetlar va ustaxonalarning jihozlari; musiqa asboblari, videoapparaturalar, videoikkiliklar, videopleyerlar, televizorlar, radioapparaturalar, uyali aloqa apparatlari, radiotelefonlar, peydjerlar, ilmiy ishlar bilan shug'ullanuvchi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va boshqa tashkilotlaming maxsus uskunalari, ATs jihozlari, o‘t o'chirish mashinalari, o‘t o‘chiruvchi avtotsisternalar, o‘t o‘chirishda ishlatiladigan mexanik narvonlar, kir yuvadigan va tikuv mashinalari, muzlatkichlar, chang yutgichlar, konditsionerlar, mikroto'lqinli pechkalar va boshqalar kiradi.
015-«Transport vositalari» subschyotida odamlarni va yuklami tashishga mo‘ljallangan barcha turdagi vositalar hisobga olinadi.
016-«Asboblar, ishlab chiqarish Gihozlari bilan birga) va xo‘jalik inventarlari» subschyotida uskunalar, ishlab chiqarish inventarlari va jihozlari hamda xo‘jalik inventarlari hisobga olinadi.
017-«Ishchi va mahsuldor hayvonlar» subschyotida ishchi kuchi sifatida ishlatiladigan hayvonlar (otlar, tuyalar, eshaklar va boshqa ishchi hayvonlar) va mahsulot (bola, sut, jun va boshqalar) beradigan hayvonlar (sigirlar, xo‘kizlar, zotdor biyalar, qo‘ylar va boshqalar) hisobga olinadi.
018-«Kutubxona fondlari» subschyotida kitoblaming ayrim nusxalari qiymatidan qat’iy nazar, ilmiy, badiiy va o‘quv adabiyotlari, adabiyotning maxsus turlari va boshqa nashrlar hisobga olinadi.
019-«Boshqa asosiy vositalar» subschyotida ko‘p yillik daraxtlar va ekinlar (ko‘kalamzorlashtirish, dekorativ, mevali daraxtlar, o‘tqazilgan daraxat va jonli izgorodlar), erlarni yaxshilashga oid kapital xarajatlar, qiymati va xizmat qilish muddatidan qat’iy nazar, qishloq ho‘jalik mashinalari va qurollari, muzey qiymatliklari (muzey eksponatlaridan tashqari), hayvonot bog‘lari va shunga o‘xshash tashkilotlardagi hayvonat olami eksponatlari, namunaviy loyihalash bo'yicha hujjatlar va boshqalar yuqorida keltirilgan asosiy vositalami hisobga oluvchi subschyotlarda hisobga olinishi ko‘rsatilmagan asosiy vositalar hisobga olinadi.
Yangi asosiy vositalami sotib olish va ularning eskirganini qayta tiklash bilan bog'liq barcha xarajatlar budjetdan olingan mablag'lar hisobidan amalga oshiriladi. Asosiy vositalarning boshlang'ich (qayta tiklash) qiymati, hisoblangan eskirish summasi va asosiy vositalarning qoldiq qiymati balansning uzoq muddatli aktivlar qismidagi tegishli moddalarda qayd qilinadi. Asosiy vositalaming qoldiq qiymati deganda asosiy vositalaming boshlang'ich (qayta tiklash) qiymatidan yig'ilgan eskirish summasini chegirish natijasida hosil bo'lgan qiymat tushuniladi.
Budjet tashkilotlarida asosiy vositalar qiymatiga teng miqdorda fond tashkil etiladi, bu fondni hisobga olish uchun ikkinchi tartibli passiv 250-«Asosiy vositalardagi fond» schyoti (subschyoti) qo'llaniladi. «Asosiy vositalar» schyotlarida ko'rsatilgan asosiy vositalaming summasi, asosiy vositalaming eskirishi summasini hisobga olgan holda, 250-«Asosiy vositalardagi fond» subschyotining summasiga hamma vaqt tengbo'lishikerak.
Asosiy vositalar budjet tashkilotiga (omborga) kelib tushganda moddiy javobgar shaxs mol yetkazib beruvchining hujjatida yoki qabul qilib olish dalolatnomasida ana shu qiymatliklami qabul qilib olgani haqida imzo chekishi kerak.
Asosiy vositalar sotib olinganida ulami sotib olish qiymatlariga quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 010-013, 015-019-«Asosiy vositalar» subschyotlari; Kredit178-«Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar»
subschyoti. Bir vaqtning o'zida quyidagi ikkinchi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 200 - «Tashkilotni saqlashga va boshqa tadbirlarga budjet bo'yicha xarajatlan> subschyot (Gaznachilikka o'tish sharoitida: 214-«Budjet mablag'lari hisobidan qoplanadigcr, budjet mablag'lari oluvchilamingxarajatlari» subschyoti); ■ Kredit 250- «Asosiy vositalardagi fond» subschyoti. Asosiy vositalami sotib olish bo'yicha operatsiyalarni subschyotlarda bunday hisobga olish tartibi ulaming butligi va mavjudligi hamda hisobning to'laligini ta’minlashda katta ahamiyatga egadir.
Asosiy vositalami tashib kelish, o'matish va montaj qilish bilan bog'liq bo'lgan xarajatlar summasiga quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 200 - «Tashkilotni saqlashga va boshqa tadbirlarga budjet bo'yicha xarajatlar» subschyoti (G'aznachilikka o'tish sharoitida: 214-«Budjet mablag'lari hisobidan qoplanadigan budjet mablag'lari oluvchilarning xarajatlari» subschyoti),
Kredit 178 -«Boshqa debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar» subschyoti.
Asosiy vositalar ombordan foydalanishga budjet tashkiloti rahbari tomonidan tasdiqlangan 434-shakldagi yukxati (nakladnoy, talabnoma) bo'yicha beriladi. Bunda yukxati (nakladnoy, talabnoma) bir nusxada yoziladi.
Qonunda belgilangan tartibda bepul olingan va bepul berilgan asosiy vositalar hamda ishdan chiqqan asosiy vositalar hisobda balans qiymati bo'yicha aks ettiriladi.
Budjet tashkilotlariga asosiy vositalar yuqori tashkilotning qaroriga muvofiq bepul berilganida quyidagi ikkita buxgalteriya provodkasi tuziladi:
1) Bepul berilgan asosiy vositalaming boshlang'ich (qayta tiklash) qiymatiga:
Debet 010-013, 015-019 - «Asosiy vositalar» subschyotlari;
Kredit 250 - «Asosiy vositalardagi fond» subschyoti.
Bir vaqtning o'zida bepul berilgan asosiy vositalaming eskirish summasi bo'lsa, u holda bu eskirish summasiga quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 250 - «Asosiy vositalardagi fond» subschyoti;
Kredit 020 - «Asosiy vositalaming eskirishi» subschyoti.
Barcha asosiy vositalar budjet tashkilotining rahbari buyrug'i bilan tayinlangan lavozimli shaxslaming mas’ul javobgarligida bo'lishi kerak.
Asosiy vositalar hisobi inventar obyektlar doirasida ulami saqlash joylari va javobgar shaxslari bo'yicha olib boriladi. Asosiy vositalami saqlash uchun javobgar bo'lgan shaxslar asosiy vositalami omborda hisobga olish kitobini yuritadi. Mas’ul javobgar shaxslar asosiy vositalaming saqlanishini kuzatib boradi va barcha o'zgarishlarning hisobini yuritadi. Mas’ul javobgar shaxs almashganda uning javobgarligida bo'lgan asosiy vositalar inventarizatsiyasi o'tkaziladi va bu haqda qabul qilib olish-topshirish dalolatnomasi tuziladi. Dalolatnoma budjet tashkilotining rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Asosiy vositalar hisobi, kutubxona fondlaridan tashqari, tiyinlarsiz to'liq so'm hisobida olib boriladi.
Asosiy vositalarning butligi ustidan nazoratni ta’minlash va hisobni tashkil qilish uchun har bir obyekt(buyum)ga, inventar raqami beriladi. Inventar raqami obyektga biriktirilgan tamg‘aga belgilanadi yoki obyektning o‘ziga bo‘yoq bilan va boshqa usullar bilan belgilanadi. Asosiy vositalarning obyektiga berilgan inventar raqami uning muayyan budjet tashkilotida bo‘lgan butun davri davomida saqlanib qoladi. Hisobdan chiqarilgan yoki tugatilgan obyektlarning inventar raqamlari yangidan olingan boshqa asosiy vositalarga berilmasligi kerak.
Yumshoq inventar buyumlar maxsus muhr (shtamp) yordamida, yuvganda o‘chmaydigan bo'yoq bilan markalanadi. Maxsus muhr (shtamp)da budjet tashkilotining nomi, buyumlar foydalanishga berilganda esa, qo‘shimcha ravishda, foydalanishga berilgan yili va oyi ham bo'lishi kerak.
Ijaraga olinganda asosiy vositalar ijarachilarda balansdan tashqaridagi 01-«Ijaraga olingan asosiy vositalar» subschyotida ijaraga beruvchilar tomonidan ularga belgilangan inventar raqami bilan hisobga olinadi.
Asosiy vositalarning analitik hisobi AV-6 shakldagi va AV-8 shakldagi inventar kartochkalarda yuritiladi. Kartochkalar har bir inventar obyekti (buyumi) bo'yicha yuritiladi. Bir turdagi buyumlar AV-9 shakldagi kartochkalarda hisobga olinadi. AV-6, AV-8 va AV-9 shakllardagi inventar kartochkalar AV-10 shakldagi asosiy vositalarning inventar kartochkalarini xatlashda ro'yxatga olinadi.
AV-6 shakldagi inventar kartochka binolami, inshootlami, uzatkich qurilmalarini, mashinalar va uskunalami, asboblami, ishlab chiqarish (jihozlari bilan birga) va xo'jalik inventarlarini hamda transport vositalarini hisobga olish uchun mo'ljallangan. Asosiy vositalar muayyan budjet tashkiloti ichida joydan-joyga ko'chirilganda tegishli yozuvlar mazkur kartochkaning orqa tomoniga qayd qilinadi.
AV-8 shakldagi inventar kartochka ishchi hayvonlarni, mahsuldor va zotdor mollarni hisobga olish uchun hamda ko'p yillik daraxtlami va yerni yaxshilashga doir kapital xarajatlami hisobga olish uchun xizmat qiladi.
AV-9 shakldagi inventar kartochka kutubxona fondlarini va sahnaga qo'yish jihozlarini guruhlab hisobga olish uchun mo'ljallangan.
Kutubxona fondlari uchun bitta kartochka ochiladi. Unda hisob faqat pul ifodasidagi umumiy summada yuritiladi. Bundan tashqari, kutubxona xodimlari tomonidan kutubxona fondini miqdor bo'yicha tezkor hisobi, har bir kitob bo'yicha uning miqdori va bahosi ko'rsatilgan holda, olib boriladi.
Budjet tashkilotlarining asosiy vositalariga amortizatsiya ajratmasi hisoblanmaydi, balki belgilangan tartibda eskirish hisoblanadi. Eskirish binolar va inshootlar, uzatkich qurilmalar, mashinalar va uskunalar, ishchi hayvonlar, transport vositalari, ishlab chiqarish Gihozlari bilan birga) va xo'jalik inventarlari, foydalanish yoshiga (voyaga) yetgan ko'p yillik daraxtlar bo'yicha aniqlanadi.' Eskirish: arxitektura va san’atning noyob yodgorliklari bo'lgan binolar va inshootlar; kabinet va laboratoriyalarda o'quv ishlari va ilmiy maqsadlarda foydalaniladigan uskunalar, eksponatlar, nusxalar, amaldagi va amal qilmayotgan modellar, maketlar va boshqa ko'rgazmali qo'llanmalar; mahsuldor mollar, qo'toslar, ho'kizlar, kiyiklar, hayvonot olamining eksponatlari (hayvonot bog'i va shunga o'xshash muassasalarda); foydalanish yoshiga yetmagan ko'p yillik daraxatlar; kutubxona fondlari, filmlar fondi, sahnaga qo'yish jihozlari, badiiy va miizey qiymatliklari; ichki kiyimlar, ko'rpa-to'shaklar, kiyim-kechaklar va poyafzallar bo'yicha aniqlanmaydi. Eskirish, shuningdek, chet eldajoylashgan tashkilotlaming asosiy vositalari uchun ham aniqlanmaydi.
O'zbekiston Respublikasi budjet tashkilotlarida asosiy vositalarga eskirish O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda o'matilgan foizlar bo'yicha hisoblanadi.
Asosiy vositalaming eskirishini hisobga olish uchun ikkinchi tartibli 020-«Asosiy vositalaming eskirishi» subschyoti qo'llaniladi. Budjet tashkilotlarida asosiy vositalaming eskirish summasi yuqorida keltirilgan me’yorlar bo'yicha to'liq kalendar yil uchun (hisobot yilining qaysi oyida olinganligidan yoki qurilganligidan qat’iy nazar) aniqlanadi. Bu subschyot passiv subschyot hisoblanadi.
Asosiy vositalaming eskirishi hisoblanganida quyidagi buxgalteriya provodkasi tuziladi:
Debet 250 - «Asosiy vositalardagi fond» subschyoti;
Kredit 020 - «Asosiy vositalaming eskirishi» subschyoti.
Asosiy vositalaming AV-6, AV-8 shakldagi inventar kartochkalariga ulaming yillik eskirish me’yori va summasi, eskirish so‘nggi marotaba hisoblanadigan yil yozib qo'yiladi. Eskirish summasi asosiy vosita qiymatining 100 foizidan oshmasligi kerak. Asosiy vositaning qiymatini 100 foiz miqdorida eskirish hisoblangan, lekin undan kelajakda hali foydalanish mumkin bo'lsa ham uni, to'la qiymatga teng bo'lgan eskirish hisoblangani sababli, hisobdan chiqarishga asos bo'la olmaydi.