1. Badiiy matnda metaforaning

Metaforaning mohiyati

Metaforaga berilgan ta‘riflarga nazar tashlasak, ularni asosan uch guruhga ajratish mumkinligini ko’ramiz:

1. 
   Metafora nom ko’chishning (deyarli) har qanday usuli (Arastu, E.Kassirer).
   
2. 
   Metafora qisqargan o’xshatish (Potebnya va uning izdoshlari).
   
3. 
   Metafora nom ko’chishning alohida bir turi (A.Vejbitskaya, N.D.Arutyunova va o’zbek tilshunoslari).
   

Metafora nom ko’chishi bilan bog’liq (ya‘ni nom ko’chish turlaridan biri yoki hammasi) ekanligini shu soha bilan shug’ullanganlardan hech biri rad etmaydi, biroq nom ko’chish turlarini noto’g’ri talqin etish yoki, yanada to’g’rirog’i, e‘tibordan chetda qoldirish natijasida metafora nom ko’chish bilan aloqador bo’lmagan hodisalar (simvol, metamorfoza, ...) ham qamrab olinadi. Nom ko’chish deganda, odatda so’zlarning o’zaro munosabati natijasida semantik qurilishning o’zgarishi, semantik vazifalarning o’z so’z birikmasi a‘zolari o’rtasida qayta taqsimoti, assotsiativ yoki sintagmatik qatorda munosabatda turuvchi til birliklarining o’zaro ta‘sirlashuvi natijasida so’z birikmasi unsurlaridan biriga yangi ma‘no berilishi tushuniladi. Demak, nom ko’chishi so’z birikmasi a‘zolaridan birining assotsiativ yoki sintagmatik munosabatlar natijasida yangi semantik qurilish kasb etish ekan.
Komponent tahlil nazariyasisiz metaforaga yondoshish metaforani sof nutqiy tasodifiy hodisa sifatida ko’rsatadi. Biroq nutqiy hodisalarning hammasida ham lisoniy asoslar mavjud va mana shu asoslarni biz komponent tahlil etish natijasida qo’lga kiritamiz. Metaforik ma‘no nutqiy hosila bo’lsa-da, u lisoniy imkoniyat va qonuniyatlarga tayanadi.
Lisoniy imkoniyatlar nutqiy hodisalar uchun sabab, mohiyat, umumiylik vazifasini o’taydi. Sababsiz natija, mohiyatsiz hodisa, umumiyliksiz xususiylik bo’lmaganidek, lisoniy asossiz nutqiy hodisa ham bo’lmaydi.
―...nolingvistik qarashlar masala mohiyatini ochishda ko’ra ko’proq qorong’ilashtiradi va ta‘kidlash mumkinki, ularning mag’lubiyati ham aynan ularning nolingvistikligi bilan belgilanadi‖. Lisoniy imkoniyat bu so’zning lisoniy ma‘noviy tuzilishidir. Metafora hosil qiluvchi lisoniy qonuniyatlar quyidagicha:
Leksemaning ma‘noviy tuzilishidagi ayrim sememalarni tushirib, tushirilgan semalar hisobidan boshqalarini bo’rttirish imkoniyati. Buning usuli – leksemaning sintagmatik qo’shnichilik munosabatlarini buzish. So’zning ma‘noviy tuzilishi deganda, so’zning ma‘no qurilishida ikki tipdagi semalarning ma‘lum tartibda joylashishi nazarda tutiladi.
Bu semalar: 1) Atash (nomlash, denotativ, nominativ) semalari.

2. 
   Ifoda (konnotatsiya, uslubiy bo‗yoq, xoslanish) cemalari.
   

Ma‘noviy qurilishda bu semalarning, asosan ifoda semalarining bo’rttirilishi darajasiga ko’ra so’zlar ichki ifodali (ingred konnotatsiyali) so’zlarga, (chunonchi, qiblagoh, padar, volida, tashrif buyurmoq) va mo’tadil ifodali (atrend konnotatsiyali) so’zlarga (ota-ona, kelmoq, qizil, yetim) bo’linadi. Ichki ifodali so’zlarda uslubiy bo’yoq so’zning ma‘noviy tarkibida bo’ladi. Mo’tadil ifodali so’zlarda uslubiy bo’yoq mo’tadil befarq bo’ladi va nutqda ko’chma okkazional qo’llanishda hosil bo’lishi mumkin. Shuning uchun ichki ifodali so’zdan nominativ semalar ajratilsa, ichki lisoniy uslubiy ma‘no qoladi. Chunonchi, ―tashrif buyurmoq‖ = yuqori uslub,
―Qiblagoh‖ – ota = ko’tarinki, badiiy uslub, yuksak hurmat. So’zlarning ma‘noviy tuzilishini har taraflama o’rganish shuni ko’rsatadiki, leksemaning ma‘noviy tarkibi atash va ifodalash semalari bilan cheklanmaydi. Leksemalarda, ayniqsa, jamiyat a‘zolari orasida keng qo’llanadigan, muhim ahamiyat kasb etadigan narsa, buyum, belgi, harakat, holatlarni ifodalovchi leksemalarda atash va ifoda semalaridan tashqari qo’shimcha yoki ijtimoiy shartlangan semalar ham mavjud. Bu semalar ma‘lum bir narsa – buyum, belgi – xususiyat, harakat – holat shu jamiyat a‘zolari orasida qanday yodosh (assotsiativ) qo’shimcha ma‘lumotlarga aloqadorligi bilan bog’lanadi. Chunonchi, o’zbek tilida ―qo’y‖ – mo’tadil ifodali so’z bo’lib, uy hayvonlarining bir turini atab, nomlab keladi. Lekin shu bilan birga, bu so’zda yuvoshlik go’llik, semalari ham mavjudki, bular qo’shimcha ijtimoiy shartlangan semalar sifatida qaralishi kerak. Yoki sariq rang – o’zbeklarda xastalik, zaiflik, ayriliq belgisi. Metaforik ma‘no denotativ ma‘no semalari va qo’shimcha ma‘no semalari asosida yaratiladi. Qo’shimcha ma‘no hosil qilish qonuniyati va usuli birdan amal qiladi. Ma‘lumki, so’zning ma‘nosi nutqiy hosilalar – so’z birikmalari va gaplar tarkibida voqelanadi. Shunga ko’ra, to’g’ri (uzual) qo’llanishda leksemaning bizning ongimizdagi
ma‘noviy qurilishi nutqiy voqelanishidagi ma‘nosiga semalar jihatidan mutanosib bo’ladi. Chunonchi, oltin – nodir ma‘dan, oltin soat, oltin uzuk.
1-misolida oltin va ma‘dan giponimik (tur-jins) material buyum munosabatlari bilan bog’langan.
2-3 misollarda so’zlarning o’zaro aloqaga kirishuvchi o’zbek tili uchun me‘yoriy sintagmatik holatdir. Chunki so’z birikmalarida so’zlarning me‘yoriy sintagmatik munosabatlarga kirishi uchun har ikkala bog’lanadigan so’z orasida o’xshash va bir-birini talab etuvchi semalar bo’lishi shart va zarur. Masalan, shirin qovun, shirin tatiladigan ma‘lum predmetda mujassam bo’lishni talab qilganidek, qovun ham ta‘m-maza aniqlovchilari bilan aniqlanishi talab qiladi va bunday birikish me‘yoriydir.
Bunday birikishda har ikkala so’z nutqiy ma‘nolari lisoniy denotativ va konnotativ ma‘nolarga juda yaqin turadi. Agar o’zaro birikkan so’zlar tarkibida bir-birini rad etuvchi semalar bo’lsa, so’zlardan har ikkalasi ham lisoniy ma‘no tarkibidagi semalarni chetlashtiradi va chetlashgan semalarning o’rni kuchli konnotatsiya bilan to’ldiriladi: oltin bosh, oltin qo‗l.
Material – buyum so’z birikmalari tipida qurilgan bunday so’z birikmalarida buyumning denotativ ma‘nodagi materiali bilan aniqlovchi atab kelgan material mos kelmaydi. Natijada
―oltin‖ so’zidagi ma‘dan semasi chetlashtiriladi.
―Qo’llaniqlanmishi ma‘dandan kelib chiquvchi
– yumshoq, sarg’ish attributlarini chetlashtiradi.
―Oltin soch‖ birikmasida, aksincha, naq shu ma‘no kuchaytiriladi.
Oltin so’zida ma‘dan va uning belgilari kabi denotativ semalar chetlashtirilgach, kamyoblik denotativ semasi va qadrli-qimmatlilik kabi semalar kuchaytiriladi. Yuqoridagilarni jamlab aytish mumkinki, metaforaning yuzaga kelishi quyidagi unsurlarni talab qiladi:

1. 
   Obyektiv yoki subyektiv borliqdagi narsalar orasida (keng ma‘noda) o’xshashlik.
   
2. 
   Shu o’xshashlikning lisoniy aksi bo’lgan mutanosib semalar.
   
3. 
   Narsalardan birining nomi nutqiy sharoit uchun yo’qligi.
   

Ana shu unsurlar ta‘minlaganda, nomning metaforik ko’chishi yuzaga keladi. Demak,
―Metafora – obyektiv (yoki subyektiv) borliqdagi o’xshashlikning lisoniy aksi bo’lmish mutanosib semalar asosida bir narsa nomining ikkinchi bir narsa nomi o’rnida qo’llanishi‖. Metaforani nom ko’chishining boshqa usullaridan farqlovchi ―obyektiv va subyektiv o’xshashlikka asoslanish belgisi bir qarashda juda yaqqoldek tuyulsa-da, uning nazar mohiyatiga nazar tashlash bu ancha murakkab hodisa ekanligini ko’rsatadi. Bu ikki omil bilan belgilanadi.

1. 
   Metaforada ko’chimning ko’chish bazasi doim ham to’la, aniq bo’lavermaydi. Masalan, oltin bosh, ko’chayotgan so’z ―oltin‖ aynan qaysi so’z o’rinda kelayapti – noaniq.
   

Balki qimmatli, aqlli, dono va hokazo so’zlardir. Ammo bu noaniq. Sanab o’tilgan so’zlarning har birida ―oltin‖ bilan mutanosib sema bor.

2. 
   O’xshatish subyektiv hosil qilinganda esa, hosil qiluvchidan boshqa shaxs uchun o’xshashlikni tiklash qiyin kechadi va hatto umuman mumkin bo’lmaydi. Masalan, biron kishi o’zi uchun suyukli shaxsni ―chumchug’im deb atasa, chumchuqni yotirmaydigan, tanimaydigan shaxs bu metafora asosini topa olmaydi va bunday atash asosida mazax yoki mehr yotganini farqlamaydi.
   

Demak, metafora asosida turuvchi o’xshatish metafora tabiatiga ta‘sir o’tkazar ekan.
Shuning uchun ham:
Metafora – o’xshatish ochiq bo’lganda, tushunarli, o’xshatish hosil qilinganda tushunarsiz, o’xshatish yo’qolganda, sezilarsiz bo’ladi.
O’xshashlikning yo’qolishi metaforik qo’llanuvchi so’zlarni oddiy nomlarga aylantiradi. Qadim Rimda biror mansabga saylanayotgan shaxs saylovchilar oldida oq kiyimda namoyon bo’lgan va kandidat deb atalgan. Hozirda kandidat biror mansab (daraja, unvon) ga da‘vogar shaxsning, u qanday rangli kiyimda bo’lishidan qat‘iy nazar, nomi. Yuqoridagilardan ko’rinadiki, metafora hosil bo’lishi uchun 3 ta asos talab etilar ekan. Metaforaning o’xshatish asosiga qurilganligini hisobga olib, bu jihatni quyidagicha belgilash mumkin:
tema – qiyoslanatgan narsa, ifoda vositasi – temaga qiyos bo’lgan narsa,
qiyos uchun asos – temaga ham, ifoda vositasiga ham tegishli bo‗lgan umumiy belgi¹.
Metaforik ko’chayotgan nom va uning bazasi (ko’chish o’rni) orasidagi munosabatlar turli-tuman bo’lishi mumkin.
Metafora gapiruvchining quyidagi ehtiyojlaridan kelib chiqadi. ―...birinchidan, bir narsani nomlash, ikkinchidan, nomlanganda ham nomning ―gapiradigan‖ bo’lish zaruriyati. Bu yerda nomlash atamasi ostida bir-biridan mohiyatan farq qiluvchi ikki xil hodisa nazarda tutiladi:

1. 
   Nomsiz narsani nomlash.
   
2. 
   Nomli narsaga qayta nom berish (ikkilamchi nominatsiya).
   

Nomsiz narsani nomlash zaruriyatini tushuntirib o’tirishga hojat yo’q. Chunki nom inson bilimi faoliyatining eng zaruriy uzvidir. Ammo ikkilamchi nomlash zaruriyati nimadan kelib chiqadi? Bu zaruriyat mavjud bo’lgan nom so’zlovchi nuqtai nazaridan ayni nutqiy sharoitni ta‘minlay olmay qolganda yuzaga keladi. Ikkilamchi nomlash quyidagi jihatlari bilan ahamiyatlidir:
Birinchidan, nutqni qisqa va lo’nda qiladi, qiyoslang: Saida – sinchalak // Saida – betinim, nozik, shaddod qiz.
Ikkinchidan, nutqni aniqlashtiradi:




¹ Қобулжонова Г.К. Метафоранинг системавий лингвистик талқини: Филол.фанлари номзоди ... автореф. –Тошкент, 2000. –Б. 12.
O’razqul – ayiq // O’razqul – yo’g’on, basavlat odam.
Ikkinchi jumlada uning yo’g’on va basavlatligi unga berilayotgan aniq bahoni ko’rsatmaydi. ―Ayiq esa uning bu belgilaridan tashqari, bu belgilarining yoqimsizligini ham ko‗rsatadi. Agar muayyan so’zda jarayon (ikkilamchi nominatsiya) da qatnashish imkoniyati bo’lmasa, u bu jarayonda qatnasha olmaydi. Bunday imkoniyat esa so’z sememasi (ma‘nosi) ning tarkibiy qismlari - semalarining nisbiy mustaqillikka erisha olish qobiliyatidir. Ya‘ni ikkilamchi nominatsiya uchun zaruriy semalar yorqinlashadi, mustaqillashadi va mutanosib semaga ega bo’lgan boshqa so’z bilan sintagmatik (bevosita yoki bilvosita) aloqaga kirishadi. Natijada ikkilamchi nominatsiya yuzaga keladi. Masalan, oyoq so’zi quyidagi semalarga ajratiladi:

1. 
   insonga xos a‘zo;
   
2. 
   eng quyi;
   
3. 
   tayanch.
   

Stolning ―oyog’i brikmasida 1, 3 – semalar xiralashgan va 2 – sema yorqinlashib, nisbatan mustaqillikka erishgan va ikkilamchi nominatsiyani ta‘minlagan. Demak, so’zning ko’chma ma‘nosi ikkilamchi nominatsiya natijasi emas, so’zning ko’chma ma‘noga erisha olish imkoni ikkilamchi nominatsiya asosidir. Bundan anglashiladiki, metafora uchun lisoniy asos so’zning semantik strukturasida ekan. Inson ongida metaforik ko’chim hosil bo’lishi bosqichlarini esa shartli ravishda quyidagicha ajratish mumkin:

1. 
   Nomsiz (shartli) narsa (keng ma‘noda)ni nomlash zaruriyati.
   

Nomning so’zlovchi nazarida ayni nutqiy sharoitga mos kelmasligi ushbu nom denotatini vaqtincha nomsiz qilib qo’yadi va ikkilamchi nomlash jarayoni yuzaga keladi. (Bu haqda to’xtalib o’tdik). Shuningdek, haqiqatdan ham nomsiz narsani nomlash zaruriyati ham metaforaga asos bo’la oladi: uzuk ko’zi, stol oyog’i, tog’ etagi, ...
Inson nomsiz (yoki nomini bilmaydigan) narsani uchratganda, o’ziga tanish boshqa narsalar bilan qiyoslaydi va o’xshashining nomi bilan atay boshlaydi. A.A.Potebnya bu hodisani tretium komparatium deb yuritadi.

2. 
   Nomsiz narsada motivlarni ajratish.
   

Yuqorida aytib o’tilganidek, inson nomsiz narsani uchratganda, o’ziga tanish nomlar bilan qiyoslay boshlaydi va albatta qiyoslash natijalarini parchalaydi. Masalan, uzukka o’rnatilgan qimmatbaho toshda quyidagi motivlarni ajratish mumkin: yumaloq, yaltiroq, chiroyli, kosaga joylashgan (albatta, bu xil ajratish shartli, har bir nomlovchi turli xil motivlarni o’z tasavvur doirasiga qarab ajratadi).

3. 
   Motivlarni turli nomlar sememasi komponentlari (semalar) bilan qiyoslash.
   

Unga tanish narsalardan ko’z ham shunga yaqin motivlarga ega: shakli yumaloqqa yaqin, inson yuzining ko’rkini ta‘minlovchi a‘zolardan biri, kosaga joylashgan. Bu o’rinda shuni nazarda tutish lozimki, uzuk ko’zi nisbatan ibtidoiy (primitiv) metafora bo’lib, unda obyektiv motivlar va lisoniy semalar mutanosibligi kuzatiladi. Ammo har bir metaforada ham shunday bo’lavermaydi. Yuqorida keltirilgan ―chumchuqcham‖ metaforasi bilan qiyoslang. U xil holatlarda motivlar qiyosi semalar bilan amalga oshiriladi.

4. 
   Ikkilamchi nomlash. Demak, uzukka o’rnatilgan toshni ko’z deb atash mumkin (Ammo shuni ta‘kidlab o’tish zarurki, bu xil nomlash kamida minimal kontekt so’z bo’lishini talab qiladi).
   

Xulosa qilib aytganda, metaforaning yuzaga kelishi to’rt bosqichda borar ekan.
Metaforani tushunish yoki ochish uch bosqichda olib boriladi. Tushunish va ochish o’zaro bir xil bosqichlarda kechsa ham, bu bosqichlarning ichki yo‗nalish maqsadi bir-biridan farq qiladi. Tushunish shu nutq akti a‘zosi (tinglovchi) uchun ham, tadqiqotchi-nazariyotchi uchun ham ahamiyatli. Ochish faqat nazariyotchi uchun qiziqarli bo’lgan jarayondir. Ya‘ni oddiy tinglovchi uchun metaforani tushunish kifoya qilsa, tadqiqotchi-tilshunos uchun uni tushunish jarayoni ham e‘tiborga sazovor. Metaforani tushunish (ochish)ning quyidagi bosqichlarini farqlaymiz:
Metaforani tanish: Matnda uchragan hukm uning obyektiv borliqdagi bilimlari asosidagi hukmlardan farq qila boshlasa, bu uning qandaydir ko’chimni uchratganidan darak beradi.
Valixon so’fi – muloyim supurgi ... Valixon so’fi – odam, binobarin, u supurgi bo’la olmaydi.
Qayta qurish. Bu jumboq (odamni supurgiga tenglashtirish) ni yechish jumlani ko’proq tushunarli shaklga solib qayta qurishni talab qiladi. Valixon so’fi xuddi muloyim supurgi kabi tabiatan egilib-bukuluvchan, harom-xarishdan hazar qilmaydigan kishi.
Tahlil qilish. Bu bosqichda ko’chim ostida nima turganligi jihatidan o’rganiladi. Masalan, Valixon so’fida quyidagi motivlar ajratiladi: 1-shaxs, 2-moslashuvchanlik, 3-yumshoq so’z, 4-laganbardor, 5-harom-xarishdan hazar qilmaydi.
Supurgi-narsa, yumshoq, harom-xarishni tozalaydi.
Valixon so’figa xos 3- va 5-semalar ―supurgi so’ziga xos 2-3-semalar bilan mutanosib o’xshash. Demak, bu yerda tinglovchi (o’quvchi) metaforani uchratgan.
Bu uchala bosqichni hozirgi (balki boshqacharoq) holatda tiklash ochuvchi-tilshunos- tadqiqotchiga xos. Tushunuvchi ongida bu bosqichlar stixiyali ravishda kechadi.

2.