1. Balalarda waqtin shamalawğa úyretiw wazıypalari Har túrli gruppa jasindag’i balalardiñ waqtin shamalawğa ùyretiw Juwmaqlaw Paydalanilğan adebiyatlar Kirisiw

1.Balalarda waqtin shamalawğa úyretiw wazıypalari
Balalardıń átirap daǵı zatlardıń ózine salıstırǵanda jaǵdayın sóz menen ańlatıw kónlikpesin bekkemlew ushın ońında, chapda, aldında, orqada, uzaqta, jaqında sıyaqlı sózlerden paydalanıladı. Mektepge shekem jasındaǵı balalardıń keńislikdegi oyda sawlelendiriwi iskerliginiń hámme túrleri processinde kengayadi hám bekkemlenedi. Shınıǵıwlar quramına keńislik móljel alıwǵa tiyisli arnawlı shınıǵıwlardıń kiritiliwi de buǵan múmkinshilik beredi. Tárbiyashi balalarǵa chapda eń biyik, ońında eń tómen buyım turatuǵın etip, buyımlardıń shamaları boyınsha qoyıwdı usınıs etedi, yamasa onıń ózi stolga oyınshıqlardı (ıyt, pıshıq, siyir, qoy, qoyan ) jaylastıradı hám balalarǵa shaqırıq etedi: “Pıshıqtıń janında ne turǵanına qarang hám aytıń. Qoyandandan chapda ne turıptı? Siyir qaysı haywanlar arasında turıptı?” Keyininen tárbiyashi oyınshıqlardı biri-birewiniń arqasında turatuǵın etip aralastırıp qóyadı hám suraydi: “Ne birinshi ketmekte?
Neden keyin pıshıq ketmekte? Neden aldında siyir ketmekte? Qoydan keyin ne ketmekte?” hám taǵı basqalar. Úlken gruppa mektepge shekem jas daǵı balalarǵa qaǵaz betinde móljel alıw uyretiledi. Tárbiyashi baslıqlıǵında balalar málim muǵdardaǵı buyımlardı kórsetilgen jóneliste: qaǵaz betiniń joqarı, tómengi bólegine, shep bólegine, oń bólegine jaylastırıw mamanlıǵın iyeleydiler. Mısalı: bettiń shep bólegine 5 sheńbershe; ońına bolsa 1 sheńbershe ; bettiń tómengi hám ústki bólimlerine 8 den úsh múyesh jaylastıradı. Tapsırmanı atqarganidan keyin bala qanday sırtqı kórinislerden neshesin jaylastırganini hám qayerlarga jaylastırganini sóylep beredi.
Balalarǵa buyımlardıń qaǵaz betindegi, stoldagi, poldagi jaǵdayın belgilew ushın sózlerdi tog'ri, mánisi boyınsha isletiwge úyretiw kerek. Balada qaǵaz betinde móljel alıw ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw ushın bettiń joqarı shetsine 4 qushcha hám tómengi shetsine sonsha gulcha qoyıw kerek. Sonnan keyin tárbiyashi balalarǵa ne qay jerde turǵanın sóylep beriwdi usınıwı múmkin. Endigiden tapsırmalardıń quramalılaw variantlarınan sırtqı kórinisler muǵdarın arttırıw, olar orınlarındı almastırıw hám basqalardan paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge, “Kim eslab qaladı?”, “Ne ózgerdi?”, “Neleri menen parıq etedi?”,
“Jup kartochkalar” sıyaqlı oyınlardı ótkeriw usınıs etiledi. Altı jaslı balalar oń hám shep tárepti basqa adamǵa salıstırǵanda anıqlawdı dál ózine salıstırǵanda oń hám shep tárepti anıqlagandek anıqlanıwın jaqsı túsinip alıwı kerek Balalardıń waqıt haqqındaǵı qıyalların bekkemlew hám tereńlestiriw ushın “Azanda”, “Keshte”, “Kunduz”, “Tun”, “Keshe”, “Búgin”, “Erteń” túsiniklerin parıqlaw jáne bul sózlerden tuwrı paydalanıw kónlikpesin bekkemlew kerek. Jıl mawsimleri menen tanıstırıw áwele mawsimlerdiń atınıń to'gri izbe-izlilikde aytıwǵa úyretiwden baslanadı.

Úlken gruppada tiykarǵı itibar hápte degi ózgerislerdin, jıl mawsimleriniń xarakterli qásiyetlerin ózlestiriwge qaratıladı. Balalar keshe qaysı kún bolǵanı, búgin qaysı kún ekenin, erteń qaysı kún bolıwın, hápte degi kún sanın, olardıń rejimin aytıwdı úyrenediler. Bunnan tısqarı, balalar jıl mawsimleriniń xarakterli belgilerin ózleriniń bul waqıttaǵı oyınların, adamlardıń tábiyaat daǵı miynetlerin anıqlaydilar. Balalar hápte kúnlerin bir tegisde ózlestirmaydilar. Olar ekshembi, shembi hám dúyshembin eń jaqsı eslab qaladılar. Ekshembi - kewillichiliklar bolatuǵın kún, jaqınlar menen, yaǵnıy áke- ana, kempir apa hám basqalar menen birge bolatuǵın kún bolıp bala yadında saqlanadı. Balalar dúyshembin da jaqsı biliwedi, sebebi sol kúni olar, ekshembinen keyin bog'chada bolıwlarınıń birinshi kúni bolıp tabıladı.

Shiyshenbi, byshenbe hám juma kúnleri bólek áhmiyetli waqıyalar menen belgilenmagan. Usınıń sebepinen balalardı hápte túsinigi menen tanıstırıwdı háptediń hámme kúnlerin ózlestiriwden emes, bálki keshe qaysı kún bolǵanın, erteń qaysı kún bolıwın anıqlawdan baslaw maqul. Bunda tárbiyashi aldın háptediń ekshembi, dúyshembi kúnlerin, keyininen bolsa, az-azdan háptediń basqa kúnlerin úyretiwdi názerde tutadı. Balalar hápte kúnleriniń atların aytıpǵana qalmay, bálki olarǵa tiyisli elementar xarakteristikalar beriwleri kerek. Mısalı, tárbiyashi shınıǵıw dawamında tómendegilerdi so'raydi: “Keshe qaysı kún edi?” “Erteń qaysı kún boladı?”
Eger balalar háptediń kúnlerin aytıwda qıynalıwsa, tárbiyashiniń ózi aytadı. Ol ekshembi dem alıw kúni ekenin aytadı. Sol kúni hámme dem aladı. Balalar bog'chaga barıwmaydı. Ekshembinen keyin dúyshembi dep atalıwshı kún keledi.
Bul dem alıw kúninen keyin balalar bog'chaga, úlkenler jumısqa baratuǵın birinshi kún sıyaqlı túsinikler uyretiledi. Tárbiyashi balalardı háptediń kúnleri menen izbe-iz tanıstıradı. Balalar hápte kúnleriniń atların hám olar rejimin jaqsı eslep qalıwları ushın, olardıń itibarın hápte kúniniń atı menen onıń tártibi arasındaǵı baylanısıwǵa qaratıw kerek. Mısalı, shárshembi - háptediń ortası, byshenbe háptediń tórtinshi kúni, juma bolsa háptediń besinshi kúni hám taǵı basqalar.
Balalar hápte bólimlerin parıqlaw hám aytıwdı úyrenip alǵanlarınan keyin, kúnniń hámme atların izbe-iz ózlestiriw ústinde jumıs baslaw múmkin. Balalar háptede hámmesi bolıp neshe kún bar ekenin anıqlasadı, olardıń rejimin aytıwadı. Tárbiyashi balalardan háptediń qaysı kúnlerin biliwlerin so'raydi. Háptediń hámme kúni óz tártibi menen kelip ketiwin túsintiredi: birinshi kún dúyshembi, ekinshi kún shiyshenbi, úshinshi kún shárshembi hám taǵı basqalar.

Tárbiyashi balalardıń aktiv sózliklerinde táwlik bólimleriniń atların bekkemleydi, balalardıń waqtıniń bul aralıqları haqqındaǵı qıyalların tereńlestiredi hám keńeytiredi. Ol mudami balalardıń itibarın táwlik kismlarining almasınıwı izbe-izligine qaratadı. Mektepge shekem jas daǵı balalar mudamı azanda keshesinen keyin keliwin hám kúndiz menen almasınıwın, kúndiz keshte menen, keshte bolsa kúndiz menen almasınıwın bilip aladılar.

Táwlik bólimleriniń ketma- ketligini biliwlerin bekkemlew ushın súwretlerdi baqlaw, olar boyınsha gúrrińler dúziwdi shólkemlestiriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Súwretlerge qaray bolingeninen keyin balalarǵa olardı stollarga to'gri izbe-izlilikde jaylastırıw hám táwliktiń bólimlerin tártibi menen aytıw tapsırig'ini beriw múmkin. Jıl aqırında balalarǵa sol shınıǵıwlar tiykarında táwlik haqqındaǵı ulıwmalasqan qıyallardı beriw hám táwlik sóziniń mazmunın ashıp beriw múmkin. Úlken gruppada balalar “keshe”, “búgin”, “erteń” túsiniklerin parıqlawdı úyreniwleri kerek.

Úlkenler tárepinen tiyisli atlardan mudamı paydalanıw onıń ushın eń jaqsı
sharayat bolıp tabıladı. Mısalı, balalarǵa jańa oyınshıqtı kórsetiwden aldın tárbiyashi olarǵa búgin ol jańa oyınshıq kórsetiwi hám olar sol oyınshıqtı oynas hayalları haqqında eskertiwi kerek. Yamasa tárbiyashi balalarǵa keshe ne menen gúmira bolǵanlıqların, búgin azanda ne etkenliklerin eslewdi usınıs etedi. Balalarǵa “Búgin biz sizler menen ılay hám plastilindan zatlar yasaymiz, erteń bolsa, súwret chizamiz. Keshe biz sizler menen háwlinde aylanıw etdik, búgin bolsa parkka baramız” hám taǵı basqalar. Mektepge shekem jas daǵı balalar tárbiyashi menen mudamı sonday baylanısde bolıp, bul túsiniklerdi ózlestirip baradılar.