1. Begona o’tlar haqida tushuncha. Begona o’tlarning zarari

6.Кo’p yillik begona o’tlar. Bitta joyda ikki yildan ortiq o’sadigan o’simliklar ko’p yilliklar deyiladi. Ularning urug’lari pishgandan keyin faqat yer usti organlari quriydi. Tuproq ichidagi organlari uzoq yillar davomida yashaydi. Ulardan har yili yangi poyalar unib chiqadi va gullab, urug’ tugadi. Кo’p yillik yovvoyi o’tlar ildiz tizimining tuzilishiga va vegetativ ko’payish usuliga ko’ra biologik guruhlarga bo’linadi. Bu o’simliklarning hammasi urug’i bilan ko’payadi. Bundan tashqari, ildizpoyalilar-tuproq ichidagi poyalaridan, ildizbachkililar - bachkilaridan, piyozlilar - o’zgargan poyalaridan (piyozlari bilan), tugunaklilar-tugunaklaridan, sudralib o’suvchilar-bo’g’imlarida ildiz otuvchi poyalari bilan, popuk ildizlilar-yuqori qismi kesilganda, qisqar-gan asosiy ildizidan ko’payadi.
.Popuk ildizlilar. Bu guruhga kiruvchi ko’p yillik o’tlarning asosiy ildizi qisqargan bo’lib, ko’plab yon ildizlar tutami, ya’ni popuk ildizlar hosil qiladi. Qisqargan asosiy ildizdan chiqqan bir tutam popuk ildizlariga qarab ularni shingil ildizlilar deb ham ataladi.
Yirikbarg zubturum, bargizub-Plantago major L. Zubturumdoshlar oilasiga mansub ko’p yillik o’t. Bo’yi 30-50 sm. Barglari 3-9 tomirli, uzunligi 2-25 sm, eni 1,5-14 sm. Кo’sakchasi tuxumsimon yoki tuxumsimon konus shaklida, 3-4 mm. Mart oyidan boshlab ko’karib chiqadi. Iyun-sentyabr oylarida gullab urug’laydi. Urug’lari 2-3 sm dan ortiq bo’lmagan chuqurlikdan ko’karib chiqa oladi. Ariq, yo’l bo’ylari, bog’ va ekinzorlarda o’sadi.
Nashtarbarg zubturum, zubturum- Plantago laceolata L. Кo’p yillik o’t. Bo’yi 10-70 sm. Barglari 3-5 tomirli, uzunligi 4-20 sm, eni 0,4-3,5 sm. Кo’sakchasi cho’ziq, 2,5-3 mm. Iyun-sentyabr oylarida gullab urug’laydi. Ariq va yo’l bo’ylari, bog’lar va turli ekinlar orasida o’sadi. Hamma joyda tarqalgan.
O’qildizlilar. Bu guruhga asosiy o’q ildizi yaxshi rivojlangan va tuproqqa chuqur kirib boradigan o’tlar kiradi. Ular asosan urug’idan ko’payadi. Ba’zilari vegetativ yo’l bilan ham ko’payishi mumkin. Bularga qoqio’t, otquloq, izen, ermon, sho’rak, achchiq shuvoq, arslon-quyruq (arslonquloq) kiradi.
Otquloq - Rumex L. Otquloqdoshlar oilasiga mansub, o’q ildizli ko’p yillik o’t. Poyasi to’g’ri, shoxlangan, bo’yi 50-150 sm. Barglari navbat bilan joylashgan, pastki barglari keng uchburchaksimon, tuxumsimon. Yuqori barglari tuxumsimon-tasmasimon. Gullari sultonda joylashgan. Mevasi uch qirrali, sarg’ish-malla rang yong’oqcha. Mart-may oylarida urug’idan va ildizidan ko’karib chiqadi. May-iyunda gullaydi, iyun-iyulda urug’ tugadi. Bitta o’simlik 12000 donagacha urug’ beradi.. Otquloqning jingalak otquloq, qizg’ish otquloq, Suriya otqulog’i va Drobov otqulog’i kabi turlari bor.
Dorivor qoqi, momaqaymoq- torxfcum officinale Web. Murakkabdoshlar oilasiga kiradi. O’q ildizli ko’p yillik o’t. Barglari yer bag’irlab yoki ko’tarilib o’sadi, eni 3-5 sm, uzunligi 10-25 sm, patsimon qirqilgan, yon bo’laklari keng yoki ingichka uchburchakli. To’pguli oltin rang – sariq gulli savatcha. Bo’yi 10-30 sm. Aprel-iyun oylarida gullab, urug’laydi. Urug’dan va qisman bachkisidan ko’payadi. Кuzda unib chiqqan maysalari bemalol qishlaydi. Dorivor qoqi o’tdan tashqari uning quyidagi turlari ham uchraydi: tog’ qoqi, shoxsiz qoqi, yirik o’rambargli qoqi, yuzepchuk qoqisi, kallakdor qoqi, biro’rambargli qoqi.
Qoqi o’t ariq, yo’l yoqalarida, bog’larda, polizlarda, gazonlar-da,partov yerlarda juda ko’p o’sadi.
Sho’rak - Sabcola verrucosa M.B. Sho’rakdoshlar oilasiga kiradi. Bo’yi 50-75 sm gacha bo’lgan buta. Poyasi o’rtasidan shoxlangan, kul rang tukchalar bilan qoplangan. Uchki barglari bandsiz, seret, ensiz, to’mtoq siyrak tuk bilan qoplangan. Mayda sarg’ish-yashil gullari g’uj bo’lib joylashgan. Mevasi sariq, qanotchali. Iyun-oktyabr oylarida gul-lab urug’laydi. Cho’l, adir, tog’ mintaqalarida uchraydi. Sho’rlangan tuproqli yerlarda sug’oriladigan ekinlar orasida o’sadi.
Izen-Kochia prostata L. –sho’radoshlar oilasiga kiradi. Sho’rlangan yerlarda o’sadi. Qurg’oqchilikka chidamli. Barglari ingichka, bandsiz, to’p-to’p bo’lib joylashgan, kalta tukchalar bilan qoplangan, yarim buta. Mevasi parda qanotchali, yarim doira shaklida. Maydan iyulgacha gullaydi, iyundan oktyabrgacha urug’ tugadi. Qator oralariga ishlov beriladigan ekinlar orasida kam uchraydi. Tuproqqa ishlov berilganda birinchi uch yilda yo’qolib ketadi.