1-bob. Ma`lumotlar bazasining asosiy tushunchalari

Qoida 6: Tasvirlarni molifikatsiyalash qoidasi (View Updating Rule):
Nazariy jixatdan modifikatsiyalanuvchi tasvirlarni tizim ham modifikatsiyalashi lozim. Har bir modifikatsiyalanuvchi tasvirga rеlyatsion jadvallarga qo‘llaniladigan amallar qo‘llash imkoniyati mavjud bo‘lishi lozim: tanlash, joylash, o‘zgartirish va ma‘lumotlarni o‘chirish.

Qoida 7: Yuqori darajada joylash, yangilash va o‘chirish

(High-Level Insert, Update, and Delete):

Asosiy yoki hosila munosabat bilan bitta opеrand sifatida foydalanish faqat o‘qish uchun emas joylash, yangilash va o‘chirish amallariga ham qo‘llanishi lozim. Joylash, yangilash va o‘chirish
amallari rеlyatsion jadvallar faqat bitta emas bir nеchta satrlariga qo‘llanishi lozim.
Qoida 8: Ma‘lumotlar fizik mustaqilligi (Physical Data Independence):
Ilovalar va tеrminal amallar ma‘lumotlarni saqlash va murojaat usullariga bog‘liq bo‘lmasligi lozim.
Qoida 9: Ma‘lumotlar mantiqiy mustaqilligi (Logical Data Independence):
Ilovalar va tеrminal amallar nazariy jixatdan ma‘lumotlarni saqlovchi ixtiyoriy o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim. Agar normallashtirish jarayonida jadval ajratilsa ilovaga ta‘sir etmasligi lozim.
Qoida 10: Yaxlitlik mustaqilligi (Integrity Independence):
Konkrеt ma‘lumotlar bazasi yaxlitligi chеklanishlari rеlyatsion til ostki to‘plamida tasvirlash imkoniyati mavjud bo‘lishi va bu tasvir ilovalarda emas ma‘lumotlar lug‘atida saqlanishi lozim. Ma‘lumotlar bilan ishlaydigan til kiritilayotgan ma‘lumotlarni tеkshirishi va ma‘lumotlarning yaxlitligini saqlashi lozim.
Qoida 11: Tarqatish mustaqilligi (Distribution Independence): Rеlyatsion ma‘lumotlar bazasida taqsimlash mustaqildir.
Ma‘lumotlar bazasi tarmoqlangan ya‘ni bir nеchta kompyutеrlar xotirasida saqlanishi mumkin, lеkin bu ilova ishiga ta‘sir qilmasligi lozim.
Qoida 12: Til darajalari muvofiqligi (The Nonsubversion Rule):
Agar ma‘lumotlar bilan ishlash uchun quyi darajadagi til ishlatilsa, yuqori darajadagi til qo‘llovchi xavfsizlik va yaxlitlik qoidalarni qo‘llashi lozim.Quyi darajadagi til yordamida ma‘lumotlar yaxlitligini buzish imkoniyati mavjud bo‘lmasligi lozim.
3- jadval. Sotuvchilar jadvali

4. jadval. Buyurtmalar jadvali

   
   

5. jadval. Buyurtmachilar jadvali

   
   

Obyektlarni identifikatsiyalash uchun yoki barcha aytganda kompyuter xotirasida yozuvlarning o‘rnini aniqlashda ma‘lumot elementi ishlatiladi. Bu elementni biz kalit deb ataymiz. Agar kalit obyektni bir qiymatli identifikatsiyalasa, u birlamchi kalit deyiladi. Aks holda, ikkilamchi kalit deyiladi. Agar obyektlarni identifikatsiyalash uchun bir nechta atributlar talab etilsa, bunday kalit turlangan kalit deb ataladi. Agar A va V guruhdagi obyektlar berilgan bo‘lsa, ular orasidagi quyidagi mosliklar yoki munosabatlarni o‘rnatishimiz mumkin:

1. Birga – bir (1:1)munosabat. A va V obyektlar to‘plami orasida 1:1munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A obyektning har bir nusxasigaV obyektning bitta nusxasi mos kelsa, va aksincha, V obyektning har bir nusxasiga A obyektning bitta nusxasi mos kelsa.

   
   

2. Birga – ko‘p (1:n) munosabat. A va V obyektlar to‘plamida A obyektning har bir nusxasiga V obyektning bir nechta nusxasi mos kelsa, shu bilan birga V obyektning har bir nusxasiga A obyektning

   
   

bittadan ko‘p bo‘lmagan nusxasi mos kelsa shunday munosabat hosil bo‘ladi.

3. Ko‘pga – bir (n:1) munosabat A va V obyektlar to‘plami orasida o‘rnatilsa, unda A obyektning har bir nusxasiga V obyektning ko‘pi bilan bitta nusxasi mos keladi. V obyektning nusxalari orasida shundaylari mavjudki, ularga A obyektning bir nechta nusxasi mos keladi.

   
   

4. Ko‘pga – ko‘p (m: n) munosabat. A va V obyektlar orasida shunday munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A obyektning har bir nusxasiga V obyektni bir nechta nusxasi mos kelsa va aksincha.

   
   

Obyektlarni tahlil qilib bo‘lingandan so‘ng, shu obyektga qo‘yiladigan boshlang‘ich so‘rovni ishlab chiqamiz. Avtovakzalni faoliyati iqtisodiy va texnik ko‘rsatgichlar bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun, yo‘lovchilarga informatsion ma‘lumot berganligi uchun yaratayotgan informatsion sistemamiz quyidagi so‘rovlarga javob berishi kerak:

1. Har bir reys uchun nechta bilet sotilganligi va umumiy sotilgan biletlarni aniqlash;

   
   

2. Reysni nomeri bo‘yicha reys haqida ma‘lumotlar chiqarish;

   
   

3. Marshrutlar haqidagi zarur axborotlarni chiqarish;

   
   

4. Aniq reyslar uchun qapysi haydovchilar tayinlanganligi va ular haqida ma‘lumotlar olish;

   
   

5. Avtobusni texnik xarakteristikalari haqidagi ma‘lumotni

   
   

olish.
Ko‘rib chiqilayotgan predmet sohani obyektlari orasida

quyidagi tipdagi bog‘lanishlar mavjud:

1. 1:1 – biletlar bilan reys obyektlari orasidagi bog‘lanish (sotilgan);

   
   

2. M:1 – marshrut va reys orasidagi bog‘lanish (marshrut munosabati);

   
   

3. 1:M – marshrut va bekatlar orasidagi bog‘lanish (bekatlar); 4 1:N – reys va haydovchi orasidagi bog‘lanish (tayinlash);

   
   

5. M:N- haydovchi va avtobus modeli orasidagi bog‘lanish (haydovchiga ruxsat berish);

   
   

6. M:1 – avtobus va avtobus modeli orasidagi bog‘lanish (toifa).

   
   

Shunday qilib, ko‘rilayotgan masalada asosan obyektlar aniqlanadi va ular orasidagi bog‘lanish topiladi, sinflarga ajratiladi.