1-bob. Ma`lumotlar bazasining asosiy tushunchalari

Ma‘lumotlar bazasini loyihalashtirish.Ma‘lumotlar bazasini (MB) ishlab chiqish (loyihalash)ning asosiy maqsadi uning mantiqiy tuzilishini aniqlashdan iboratdir. MBni ishlab chiqish predmet sohasini tavsiflash asosida amalga oshiriladi. Bu tavsiflash MBga kiruvchi hamma ma‘lumotlarni o‘z ichiga oluvchi hujjatlar majmuini
va predmet sohasini ifodalovchi obyekt va jarayonlar haqidagi boshqa ma‘lumotlarni o‘z ichiga oladi.
MBni yaratishni uni loyihalashdan boshlash lozim. Loyihalash natijasida relyasion bazaning tuzilishi, ya‘ni relyasion jadvallar tarkibi, ularning tuzilishi va mantiqiy aloqadorligi aniqlanadi. Relyasion jadvalning tuzilishi esa uning ustunlari tarkibi, ularning ketma-ketligi, ustun ma‘lumotlarining turi va o‘lchami, shuningdek jadval kaliti bilan aniqlanadi.
Predmet sohasini tahlil qilish. Ixtiyoriy tipdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichi predmet sohasini aniqlash bo‘lib, u axborot tuzilmasini (konseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot obyektlari va uning harakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilish umumiy bosqich bo‘lib, MB ishlashini amalga oshiradigan dasturiy va texnik vositalardan bog‘liq emas.
Predmet sohasini tahlil qilishni uch pog‘onaga bo‘lish maqsadga muvofiq:

1. 
   Konseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish; 2.Axborot obyektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash; 3.Predmet sohasining konseptual modelini qurish va MBni
   

konseptual sxemasin loyihalashtirish. Konseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda qyidagi masalalarni hal qlish kerak:
·foydalanuvchilarning MBga bo‘lgan talablarini tahlil qilish (konsepsial talablar);
·MBdan o‘rin olishi lozim bo‘lgan axborotlarga ishlov berish bo‘yicha mavjud masalalarini aniqlash (tadbikni tahlil qilish);
·kelajakda hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarni aniqlash (perespektiv tadbiqni tahlil).
·tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
Ishlab chiqarilayotgan MBga foydalanuvchilarning talablari so‘rovlar bilan ularning intensivligi ko‘rsatilgan ro‘yxat va ma‘lumotlarning hajmidan iborat. MBni ishlab chiqaruvchilar bu ma‘lumotlarni uning bo‘lajak foydalanuvchilari bilan suhbat o‘tkazish natijasida aniqlaydilar. SHu erda axborotlarni kiritishga, yangilashga va o‘zgartirishga bo‘lgan talablar ham aniqlanadi. Mavjud va perespektiv tadbiqlarni tahlil qilish natijasida foydalanuvchilar talablari aniqlashtiriladi va to‘ldiriladi.
Turli predmet sohalarini tahlil qilishda so‘rovnomaning taxminiy tarkibini quramiz:
1-misol. Institut talabalarini hisobga olish uchun MBni ishlab chiqish taklif qilinayapti. Predmet sohasining tahlil qilish: 1.Institutda qancha talaba ta‘lim oladi?

2. 
   Institutda qancha fakultet va kafedralar bor? 3.Fakultet bo‘limlari va kurslari bo‘yicha talabalar qanday
   

taqsimlanagan?

4. 
   O‘rtacha bir kursda har bir mutaxassislik bo‘yicha qancha fanlar o‘qitiladi?
   
5. 
   Institutda qancha o‘qituvchi bor? 6.Boshqa shahardan kelgan qancha talaba yotoqxonada, xususiy
   

xonadonlarda (ijarachi sifatida) yashaydi?

7. 
   Ma‘ruza va amaliy mashQulotlar o‘tkazish uchun qancha auditoriyalar, hamda qancha laboratoriyalar bor?
   
8. 
   Va boshqa.
   

Predmet sohasini tahlil qilishning ikkinchi poQonasi axborot obyektlarini tanlash, har bir obyekt uchun zarur xossalarini berish, obyektlar orasidagi aloqalarni aniqlash, axborot obyektlariga qo‘yiladigan cheklashlarni aniqlash, axborot obyektlari orasidagi aloqalarning turlarini va axborot obyektlarining tasifnomalarini aniqlashdan iborat.
Masalan, axborot obyektlarini tanlayotganda quyidagi savollarga javob berish kerak bo‘ladi.:

1. 
   MBda saqlanishi lozim bo‘lgan ma‘lumotlarni qanday sinflarga ajratish mumkin?
   
2. 
   O‘ar bir ma‘lumotlar sinfiga qanday nom berish mumkin? 3.Har bir ma‘lumotlar sinfi uchun qanday eng muhim tasifnomalarni (foydalanuvchining nuqtai nazaridan) ajratish mumkin? 4.Tanlangan tasifnomalar to‘plamlariga qanday nomlarni berish
   

mumkin?
Axborot obyektlarini aniqlash itaratsion jarayon. U axborotlar oqimining tahlili va iste’molchilar bilan suhbat o‘tkazish asosida amalga oshiriladi. Axborot obyektlarning tavsifnomalari ham xuddi shu usullar bilan aniqlanadi.
Predmet sohasining axborot ehtiyojini va tizimdan foydala- nuvchilarning axborot bilan ishlashdagi manfaatini hisobga olgan
holda predmet sohasini tuzilmalashtirish uchun konseptual model qo‘llaniladi.
Har bir MB miqyosida konseptual talablar konseptual modelda umumlashtiriladi. Konseptual model abstrak vositalar yordamida quriladi va predmet sohasidagi hamma axborot obyektlarini qurish imkoniyatini beradi. Bunda predmet sohasini qanchalik keng, aniq va chuqurroq qurishimiz biz tanlagan modelga bog‘liq bo‘ladi. Minimal imkoniyatlarga ega bo‘lgan model ma‘lumotlar va ular orasidagi o‘zaro aloqalarni berish imkoniyatini ta‘minalashi zarur. Konseptual modelning semantik quvvati uning yordamida aniqlanishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha harakteristikalarning sonini ortishiga mos ravishda ortadi.
Ma‘lumki, har bir model ma‘lum bir cheklanishlarga ega bo‘lib, o‘zida faqat ma‘lum bir xossalarni aks ettiradi. SHu sababli konseptual loyihalashtirish uchun model tanlashda, real dunyoni o‘zida to‘liq aks ettiradigan ideal modelni topish juda katta muammo ekanligini hisobga olish zarur. Avvalambor predmet sohasining xususiyatlari va MBga bo‘lgan foydalanuvchining talablari modelni tanlash uchun asos bo‘ladi. Boshqa muhim talab sifatida konseptual modelning MBBTdan boQliq emasligi, chunki u konseptual sxema qurilgandan so‘ng tanlanishi kerak. Predmet sohasini tahlil qilishda qo‘llaniladigan model xilma-xil bo‘lishi mumkin.