1-bob. Talabalarning kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirishning nazariy asoslari

O‘zgalar fikriga ta’sir etuvchi (ishontira olish, to‘g‘rilash, fikrni qarama-qarish qo‘yish) muloqot maneralari va ulardan samarali foydalanish
1-qadam-o‘qituvchi harakatlarining boshlanishi. Keskin javob bermaslik va “Sizning e’tirozlaringiz to‘g‘ri”, “Albatta, men qo‘shilaman” deb javob berishi lozim. Bunday so‘zlarni aytib siz tushunish va to‘la ishonch muhitini yaratasiz.
2-qadam-suhbatda “ammo”, “lekin” degan bog‘lovchilarni ishlatmaslik lozim, chunki bu so‘zlar tushunmovchilikni keskinlashtiradi.
3-qadam-isbotlash, vujudga kelgan muammoli vaziyatning mantiqiy tomonini ajratib olish va bunda suhbatdoshning ko‘rsatmalari va ma’lumotlarini asos qilib olish lozim. Bu ko‘rsatmalari va ma’lumotlar suhbatdoshlar manfaatlariga xohlamagan holda tegib ketishini aytish lozim.
4-qadam-kamchiliklarni bartaraf etish uchun bir necha mumkin bo‘lgan tadbirlarni taklif qilishi va suhbatdoshning bu boradagi fikrlarini eshitish lozim. Suhbatdosh o‘z fikrlarini aytayotib ancha xursand bo‘ladi, chunki go‘yo u tadbirlarini ishlab chiqilishiga hissasini qo‘shayotgandek.
Ta’limga kompetent yondashuv talabalarda hosil bo’lgan kompetensiyalardan shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy hayotda uchraydigan turli vaziyatlarda samarali foydalanishga o’rgatishni ko’zda tutadi. Bunda kutilmagan noaniq, yangi, muammoli vaziyatlarga duch kelinganda tegishli bilim, ko’nikma, malakalardan foydalana olishga alohida e’tibor qaratiladi. Shu bois har bir fanni o’qitish jarayonida uning mazmuni hamda xususiyatlaridan kelib chiqqan holda unga doir kompetensiyalar shakllantiriladi. Kasbiy kompetentlik muayyan faoliyatni bevosita yuritayotgan mutaxassisdagina namoyon bo’ladi, biroq uning dastlabki shart-sharoitlari, asosi, zamini hamda alohida jihatlari kasbiy ta’lim jarayonida shakllanadi va rivojlanadi. Xususan, axborot-ma’lumotlardan samarali foydalanib muloqot yuritish uchun o’z fikrini o’zgalarga kerakli darajada tushuntira olish, boshqalarning fikrini tushunish, munozaraga kirishish lozim bo’lib, bu bo’lajak mutaxassisning kommunikativ kompetensiyasini shakllantirishni talab etadi. Tayanch kompetensiyalar tarkibiga kommunikativ kompetensiyaning kiritilgani shu bilan izohlanadi.
Psixologik va pedagogik adabiyotlarda kommunikativ kompetensiyaning turli ta’riflari keltirilgan:
Kommunikativ kompetensiya — bu ichki resurslar uchun zarur bo’lgan tizim samarali kommunikativ qurilish shaxslararo o’zaro munosabatlarning muayyan doirasidagi harakatlar.
Kommunikativ kompetensiya — bu shaxslararo tajribani shakllantirishning darajasi, ya’ni ta’lim bilan o’zaro muloqot qilish shaxs talab qiladigan boshqalar, o’z qobiliyatlari va ijtimoiy mavqyei doirasida ushbu jamiyatda muvaffaqiyatli ishlash uchun.
Kommunikativ kompetensiya — bu muayyan narsalarni qo’yish va hal qilish qobiliyati aloqa vazifalari turlari: maqsadlarni aniqlash aloqa, vaziyatni baholash, hisobga olish hamkorning niyatlari va aloqa usullari (hamkorlar), yetarli strategiyalarni tanlash, aloqa muvaffaqiyatini baholash, o’z nutq xatti-harakatlarini o’zgartirishga tayyor bo’lish.
Kommunikativ kompetensiya — murakkab kommunikativ ko’nikma va ko’nikmalarini egalik, yangi ijtimoiy tuzilmalar yetarli ko’nikmalarini shakllantirish, muloqot madaniy normalar va cheklovlar bilim, aloqa sohasida bojxona, urf-odatlari, etiket, odob-axloq, ta’lim, aloqa vositalari oriyentasiya bilim, milliy, sinf mentalitetiga xos va, bu kasb doirasida ifodalangan.
Kommunikativ kompetensiya — bu muloqot qobiliyatlari, bilim, ko’nikma va ko’nikmalar, biznes aloqalari sohasida hissiy va ijtimoiy tajribani o’z ichiga olgan shaxsning umumiy kommunikativ xususiyatidir.
Muloqot qobiliyati quyidagilardan iborat:
— muloqot qilish kerak bo’lgan kommunikativ vaziyatning ijtimoiy-psixologik prognozini berish;
— muloqot jarayonini ijtimoiy-psixologik jihatdan dasturlash, kommunikativ vaziyatning o’ziga xosligiga asoslangan;
— kommunikativ vaziyatda aloqa jarayonlarini ijtimoiy-psixologik boshqarishni amalga oshirish.
Kommunikativ qobiliyat umumiy madaniyatni va uning professional faoliyatida o’ziga xos namoyonlarini sintez qiluvchi integral sifatdir. Kommunikativ kompetensiyaning shartlaridan biri, muayyan qoidalar va talablarni bajarishdir. Ushbu qoidalarning eng muhimlari quyidagilar:
1. Eng keng tarqalgan qoida — bu o’z-o’zidan tushunilmagan yoki to’liq tushunilmagan bo’lsa, fikr bildirishni boshlashning iloji bo’lmagan qoidadir.
2. Tushunish uchun doimiy tayyorgarlik qoidasi. Ko’pincha semantik va shaxsiy to’siqlar mavjud bo’lib, ular ko’pincha xabarlarni to’liq va noto’g’ri tushunishga olib keladi.
3. Aniqlik qoidasi. Noma’lum, noaniq so’zlardan qochish kerak va begona yoki yuqori ixtisoslashgan atamalardan foydalanmaslik lozim.
4. Og’zaki bo’lmagan signallarni nazorat qilish qoidasi. Faqat nutqingizni va xabarning mazmunini nazorat qilish yetarli emas. Bundan tashqari, uning tashqi eskort —yuz ifodalari, imo-ishoralari, intonasiyasi, pozisiyasi bilan bog’liq bo’lgan qismida uning shaklini nazorat qilish kerak.
5. O’z nohaqligi qoidasi. Aloqa paytida har doim shaxsiy nuqtai nazar noto’g’ri bo’lishi mumkinligiga ruxsat berish kerak. Bu ko’pincha jiddiy xatolardan ogohlantiradi.
6. Joy va vaqt qoidasi. Har qanday xabarning samaradorligi o’z vaqtida amalga oshiriladigan eng munosib vaziyatni tanlashda keskin oshadi.
7. Ochiqlik qoidasi. Yangi ochilgan vaziyatlarning ta’siri ostida o’z nuqtai nazarini qayta ko’rib chiqishga tayyor bo’lishni, shuningdek, suhbatdoshning nuqtai nazarini qabul qilish va hisobga olish qobiliyatini anglatadi.
8. Faol va konstruktiv tinglash qoidasi samarali kommunikasiyalarning asosiy shartlaridan biridir.
9. Fikr-mulohaza qoidalari. Bu qoida, oxir-oqibatda, kommunikativ jarayonning asosiy maqsadiga erishishni ta’minlaydi — o’zaro tushunish .
Kommunikativ kompetensiya asosini quyidagilar tashkil qiladi:
— muloqotni tashkil qilish —shaxslararo muloqot ko’nikmasi;
— muloqotni, kontaktni saqlash, teskari aloqani o’rnatish;
—muloqot natijalarini analiz qilish .
Kommunikativ kompetensiyaga ega bo’lish faoliyat yo’nalishi uning tarkibiy qismlarini aniqlash imkoniyatini belgilaydi:
—motivasion va qiymat komponenti;
—kognitiv komponent;
—hissiy komponent;
—xulq-atvor komponenti. [maqola]
Bilimlar, ko’nikmalar, malakalar va pedagogik ta’lim berishni ijodiy amalga oshirish usullarini egallash, pedagog shaxsining kommunikativ kompetentligiga olib keladi. Pedagogik kompetentlikning kommunikativ komponenti: 1) pedagogik faoliyat va shaxs o’rtasidagi o’zaro ta’sirlashuvni aks ettiradi; 2) ta’lim jarayonida ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchi shaxsini ochishga imkon beradi; 3) o’zida tayyorgarlikning o’rgatuvchi va tarbiyalovchi samarasini ifodalaydi. Shunday qilib o’qituvchining kommunikativ kompetentligi uning kasbiy muhim sifati hisoblanadi. U o’z ichiga umumiy maqsadga erishishga yo’naltirilgan ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasidagi pedagogik maqsadli o’zaro munosabatlarni o’rnatish bilan bog’liq quyidagi harakatlarni oladi: 1) o’zaro ta’sirlashuvchi pedagogik jarayon ishtirokchilarini motivlashtirish harakati; 2) bir-birining ichki olamiga singib borish harakati.
Kommunikativ kompetentlikning tizim tashkil etuvchi elementi bo’lib kasbiy muhim sifatlarini shakllantirish hisoblanadi. O’qituvchining kommunikativ kompetentligi tuzilmasida motivatsion, akmeologik, axborotlimazmunli, tezkor-faoliyatli komponentlar ajratilgan.
Ye.V. Tarmayeva bo’lajak o’qituvchida kommunikativ kompetentlikni shakllantirish jarayoni quyidagi pedagogik sharoitlarga rioya etilgandagina muvaffaqiyatli bo’lishini ta’kidlaydi:

• 
  kommunikativ kompetentlik ta’lim jarayoni sub’yektlari tomonidan ta’lim oluvchi bilan o’zaro ta’sirlashuvni amalga oshirishga o’qituvchining tayyorgarligi sifatida tan olinsa;
  
• 
  o’qitish jarayoni empatiyali o’qitishda qadryatli yo’naltirishlarni rivojlantirishga imkon beruvchi ta’lim oluvchi va o’qituvchining dialogik
  

(muloqotli) o’zaro ta’sirlashuvi sifatida tashkil etilsa;

• 
  bo’lajak kasbiy faoliyat kontekstida ta’lim oluvchi shaxsida ijtimoiyqadryatli munosabat shakllansa .
  

Qayd etilgan kompetensiya tizim sifatida matematikani o’qitishga shaxsiy yo’naltirilgan yondoshuvni, uni individuallashtirishni, differensiallashtirishni, gumanitarlashtirish va fundamentallashtirishni tavsiflaydi. Faoliyatli, shaxsiy va kommunikativ kompetensiyalar majmuasini o’zlashtirish bo’lajak matematika o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikning shakllanishi va rivojlanishining optimal darajasini ta’minlaydi. [Temurov ]