1-bob. Zamonaviy sharoitda budjet taqchilligini boshqarishning nazariy asoslari

MUNDARIJA
KIRISH

1-BOB. ZAMONAVIY SHAROITDA BUDJET TAQCHILLIGINI BOSHQARISHNING NAZARIY ASOSLARI

1.1. Budjet taqchilligi tushunchasi va ma'nosi
1.2. Zamonaviy sharoitida davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish yo'llari

2-BOB. ZAMONAVIY SHAROITDA BUDJET TAQCHILLIGINI TARTIBGA SOLISH ASOSLARI

2.1. Davlat budjetini tartibga solish usullari
2.2. Budjet taqchilligi va davlat qarzi chambarchas bog’liqligi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

· davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish manbalarini o'rganish;

Ko'pchilik iqtisodiy jihatdan qarzda yashagan va yashashda davom etmoqda. rivojlangan davlatlar, garchi iqtisodiy jihatdan byudjet taqchilligini kamaytirishga qaratilgan so'nggi tendentsiyani qayd etish adolatli bo'lar edi rivojlangan mamlakatlar... Byudjet taqchilligi normal hisoblanadi, bu taxminan mamlakatdagi inflyatsiya darajasiga to'g'ri keladi.
Muvozanatning buzilishiga davlat qarzi ham sabab bo'lmoqda. Davlat qarziga xizmat ko'rsatish (kreditorlarga foizlar to'lash) har qanday davlat uchun og'ir yuk hisoblanadi, chunki u doimiy ravishda aylanma mablag'larning ma'lum bir qismini o'ziga jalb qiladi va davlat byudjeti taqchilligining oshishiga olib keladi.
Tadqiqot ob'ekti - iqtisodiy hodisa sifatida byudjet taqchilligi.
Tadqiqot predmeti budjet ijrosi jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.
Ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish qismi, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
yo'nalishda, tsiklning fazasiga qarab, avtomatik ravishda kamayishi yoki kengayishi mumkin. Masalan, yalpi daromadning kamayishi natijasida tadbirkorlik faolligi pasayganda, soliq tushumlarining avtomatik ravishda qisqarishi va transfert to'lovlarining ayrim turlarining ko'payishi sodir bo'ladi, bu tsiklik taqchillikning shakllanishiga olib keladi va qisqarishni qisman qoplaydi. yalpi talab.
Iqtisodiyotning tiklanish sharoitida buning aksi sodir bo'ladi - soliq to'lovlari ko'payadi, transfert to'lovlari kamayadi. Ko'pchilik ichida zamonaviy nazariyalar, xususan, kompensatsion byudjet nazariyasi, uning muvozanatiga erishish imkonsiz va hatto keraksiz deb hisoblanadi. Buni hisobga olgan holda zamonaviy sharoitlar Agar byudjet taqchilligini oshiruvchi barqaror omillar mavjud bo‘lsa, u holda davlat kreditidan byudjet daromadlarining qonuniy manbai sifatida to‘liqroq foydalanish zarur. Aynan davlat krediti, bu nazariya vakillarining fikriga ko'ra, nafaqat daromadlar va xarajatlar o'rtasidagi tafovutni qoplashga, balki jamg'armalarning ortiqcha qismini jalb qilishga va uni iqtisodiyotga sarmoya qilishga qodir. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda bozor iqtisodiyoti hukumat byudjetni uzoq muddatda - tsiklik yoki funksional asosda muvozanatlashga intiladi. Beqaror iqtisodda, vaziyatni umuman oldindan aytib bo'lmaydigan bo'lsa, hukumat har yili byudjetni muvozanatlashga majbur bo'ladi.
Bu, albatta, unchalik samarali emas, chunki u iqtisodiyotning o'rnatilgan barqarorligi darajasining pasayishiga olib keladi, soliq stavkalarining tez-tez o'zgarishiga olib keladi, investitsiya faolligini pasaytiradi, shuningdek, daromadlarni taqsimlash samaradorligini pasaytiradi. Biroq, bu ma'lum darajada oqlanadi, chunki beqaror iqtisodiyotda vaziyatni oldindan aytib bo'lmaydi.

Byudjet taqchilligi, xususan, inflyatsiya jarayonlarini rag'batlantirish orqali iqtisodiyotga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Bu davlatning iqtisodiy o'sishini tormozlash, uning salbiy ijtimoiy oqibatlari haqida gapirmasa ham bo'ladi. Biroq, ilmiy adabiyotlarda byudjet taqchilligi tiklanishga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkinligi haqida da'volar mavjud iqtisodiy. Bu bilan faqat qisman rozi bo'lish mumkin, chunki taqchillikning o'zi emas, balki iqtisodiy faoliyatga hissa qo'shishi mumkin, balki uni moliyalashtirish manbalari. Davlat qimmatli qog'ozlari bozori yaxshi rivojlangan mamlakatlarda byudjet taqchilligi hajmi ma'lum bir davrdagi iqtisodiyot holatiga unchalik sezilarli darajada ta'sir qilmaydi, ammo uning mavjudligi kelajakda iqtisodiy hayotga ta'sir qiladi. Binobarin, defitsitsiz byudjet davlat iqtisodiy rivojlanishining obyektiv talabidir.

O‘zbekistonda yanvar oyining 8 kunida davlat budjeti xarajatlari daromadlardan 2,3 barobar oshib, defitsit ko‘rsatkichi 5,54 trillion so‘mga yetdi. Bu Iqtisodiyot va moliya vazirligining «Gazeta.uz» e’tiborini tortgan ma’lumotlarida aks etgan.
Vazirlik 2019 yildan boshlab #BudgetUz2019, #BudgetUz2020 va boshqa xeshteglar ostida davlat budjeti daromadlari va tushumlari, shuningdek, xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni e’lon qilib kelmoqda. Ma’lumotlar odatda ish kunlarida taqdim etiladi.
2023 yilda esa vazirlik 4−6 yanvar va 9−13 yanvar, ya’ni atigi 8 kunlik ma’lumotlarni e’lon qildi. Shundan so‘ng bu bo‘yicha ma’lumotlar Iqtisodiyot va moliya vazirligi kanalida aks etmay qo‘ydi, taqqoslash uchun, 2022 yilda #BudgetUz2022 xeshtegi ostida jami 219 ta xabar e’lon qilingandi.

Ushbu davrdagi daromadlar 4,37 trillion so‘mni tashkil etdi, bu 2022 yilning 8 kunidagi daromadga nisbatan 18,9 foizga (5,39 trillion so‘m) va 2021 yilga (4,26 trillion so‘m) nisbatan 2,6 foizga kam hisoblanadi. Xarajatlar 73,6 foizga o‘sdi — 2022 yildagi 5,7 trillion so‘mdan 9,9 trillion so‘mgacha.
2023 yil boshida davlat budjeti tushum va daromadlarining kamayishi energetika inqirozi hamda elektr va gaz ta’minotidagi uzilishlar tufayli O‘zbekistonda ko‘plab korxonalar faoliyati to‘xtab qolgan paytga to‘g‘ri keldi.
Ushbu maqsadlardan kelib chiqib, 2023 yil uchun davlat budjeti daromadlari (Davlat maqsadli jamg‘armalariga transfertlarni inobatga olmagan holda) 232,1 trln so‘m, xarajatlari esa 227,9 trln so‘m miqdorida transfert ajratilishi rejalashtirilmoqda.


Davlat moliyasini boshqarishning xalqaro standartlariga muvofiq budjet qamrovini oshirish hamda to‘liqligini ta’minlash maqsadida, 2021 yildan boshlab tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga rejalashtirilayotgan xarajatlar konsolidatsiyalashgan budjet tarkibiga kiritildi. 2023 yilda ushbu xarajatlar 7,8 trln so‘m miqdorida bo‘lishi prognoz qilinmoqda.
Xususan, 2023 yilda yalpi ichki mahsulotning 5,3 foiz o‘sishi prognoz qilingan. Yalpi ichki mahsulotning ko‘zlangan o‘sish sur’atlari саноатда ishlab chiqarishni 5,1 foizдан yuqori bo‘lishi, xizmatlar sohasida 6,7 foizга, qishloq хўжалиgiда 3,5 foizга o‘sishi hisobiga ta’minlanishi prognoz qilinmoqda.

soddalashtirishdan aniq zarar ko'radi. Bu alohida fazalarning davomiyligi va umuman tsikl bo'yicha ham, turg'unlik chuqurligi va ko'tarilish cho'qqisi bo'yicha ham bir xil iqtisodiy tsikllarning yo'qligi bilan bog'liq. Uzoq va chuqur retsessiyadan so‘ng qisqa muddatli sust va biroz tiklanish, aksincha, uzoq va barqaror tiklanish bosqichi qisqa muddatli va sayoz retsessiya bilan kechishi mumkin. Ikkala holatda ham davlat byudjetida tsiklik nomutanosiblik yuzaga keladi. Uchinchi yondashuv funktsional moliya g'oyasiga asoslanadi, uning mohiyati fiskal siyosatni faqat milliy iqtisodiyotni muvozanatli rivojlantirish uchun iqtisodiy siyosatning quroli sifatida ko'rib chiqishdan iborat. Bunday yondashuvda makroiqtisodiy barqarorlik o‘zini-o‘zi ta’minlovchi element bo‘lib, davlat byudjeti balansi esa fonga o‘tadi va bunday barqarorlikning tarkibiy qismlaridan biri sifatidagina qaraladi.
Shuning uchun iqtisodiyotning rivojlanishi ham byudjet taqchilligi, ham profitsit bilan birga bo'lishi mumkin. Makroiqtisodiy muvozanat va iqtisodiy o'sish avtomatik tarzda byudjet taqchilligini bartaraf etish va davlat qarzini kamaytirishga ijobiy ta'sir qiladi, deb taxmin qilinadi.
Byudjet taqchilligini bartaraf etish uchun iqtisodiyotning o'zini normallashtirish kerak. Uning jadal rivojlanishi va haqiqatan ham aniq samaradorligini ta'minlamay turib, qanday progressiv moliyaviy choralar qo'llanilmasin, mamlakatning moliyaviy barqarorligiga erishib bo'lmaydi. Byudjet xarajatlari uning daromadlaridan oshib keta boshlaganda, byudjet taqchilligi surunkali hodisaga aylanib, uni emissiyasiz usullar bilan qoplash amalga oshirilsa, qarzdorlik yuzaga keladi. Ya'ni, hukumat bir vaqtning o'zida yuridik va jismoniy shaxslardan, xorijiy davlatlardan, xorijiy moliyaviy va xalqaro tashkilotlardan qarz olish faoliyatini amalga oshiradi. Turli darajadagi byudjetlar tomonidan qarz mablag'larini jalb qilish asosiy qarz va hisoblangan foizlar shaklida to'lanishi kerak bo'lgan qarzlarning to'planishiga olib keladi.
Davlat qarzi - bu chiqarilgan va to'lanmagan qarzlar yig'indisi davlat kreditlari ssudalar olgan, shu jumladan ular bo‘yicha foizlar hisoblangan va davlat kafolatlari berilgan. Darhaqiqat, davlat qarzi - qonuniy va yuridik shaxslar oldidagi qarz majburiyatlari shaxslar, xorijiy va xalqaro tashkilotlar, boshqa huquq subyektlari.
Munitsipal qarz - bu munitsipalitetning g'aznasini tashkil etuvchi barcha kommunal mulk bilan ta'minlangan qarz majburiyatlari to'plami. Munitsipalitetning qarz majburiyatlari quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
Munitsipalitet tomonidan tuzilgan kredit shartnomalari va shartnomalari;
Qimmatli qog'ozlar chiqarish shaklidagi munitsipalitet kreditlari;
Munitsipal kafolatlar berish bo'yicha shartnomalar;
Uchinchi shaxslar tomonidan majburiyatlarning bajarilishini ta'minlash uchun munitsipalitetning kafolat shartnomalari;
Mahalliy davlat hokimiyati organlarining huquqiy hujjatlari asosida munitsipal qarz sifatida qayta ro'yxatdan o'tkazilgan yuridik shaxslarning qarz majburiyatlari. Davlat qarzini to'lash tegishli darajadagi byudjetlarning daromadlari hisobidan yoki yangi davlat ssudalarini berish orqali amalga oshiriladi. Davlat qarzi g'aznachilik va banklar orqali obligatsiyalarni to'lash yo'li bilan to'lanadi Fond birjasi yoki to'g'ridan-to'g'ri kreditorlardan qaytarib olish yoki yillik to'lovlarni o'tkazish orqali. Davlat qarzini boshqarish deganda ssuda kapitali bozorini o‘rganish, kreditlar berish, berilgan ssudalar bo‘yicha foizlarni to‘lash, kreditlarni konvertatsiya qilish va konsolidatsiya qilish, pul bozorida obligatsiyalar stavkasini aniqlash, foiz stavkalarini aniqlash choralarini ko‘rish bilan bog‘liq hukumat harakatlari majmui tushunilishi kerak. yoqilgan davlat krediti va berilgan kreditlarni qaytarish. Davlat qarzini boshqarish xarajatlari maxsus sifatida ko'rsatilgan moliyaviy operatsiyalar byudjetdan alohida va faqat qarz bo'yicha foizlar to'lovlari byudjet xarajatlariga kiritiladi. Ikkilamchi bozor davlat qarzini boshqarishda muhim rol o'ynaydi davlat obligatsiyalari qimmatli qog'ozlar savdosi amalga oshiriladigan. Birlamchi va ustida operatsiyalar ikkilamchi bozorlar davlat obligatsiyalari investitsion va universal banklar (dilerlar) tomonidan amalga oshiriladi. Davlatning kreditorlardan ssudalar bo‘yicha oladigan summalari,

Iqtisodiyot va moliya vazirligi O‘zbekistonning 2023 yilgi davlat budjetiga bag‘ishlangan «Fuqarolar uchun budjet» nashrini e’lon qildi. Unga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish 5,3 foiz, inflyatsiya 9,5 foiz, davlat budjeti taqchilligi 3 foiz darajasida prognoz qilinmoqda.

Taxminlarga ko‘ra, tashqi tahdidlar tufayli iqtisodiyot rejalashtirilganidan pastroq sur’atlarda o‘sadi. Agar o‘tgan yili O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sish 5,7 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2023 yilda YAIM o‘sishi 5,3 foizgacha sekinlashishi prognoz qilinmoqda, biroq 2024−2025 yillarda iqtisodiy faollikning tiklanishi bilan o‘sish mos ravishda 5,6 va 6 foiz darajasida kutilmoqda.

O‘quvchilar e’tiboriga 2023 yilga mo‘ljallangan soliq-budjet siyosatining asosiy yo‘nalishlari, manbalar bo‘yicha davlat budjeti daromadlari prognozi, ularning tushumiga ta’sir etuvchi omillar taqdim etiladi. Xususan, tushumning asosiy qismi QQS (63,7 trln so‘m) va daromad solig‘i (42,8 trln so‘m)dan tushadi.

Moliya vazirligi “Fuqarolar uchun budjet – 2023” nashrini e’lon qildi. Qayd etilishicha, joriy yilda davlat budjeti daromadlari soliq tushumlaridagi ulushining qariyb beshdan bir qismi OKMK va NKMK hissasiga to‘g‘ri kelishi kutilmoqda. Mazkur ikki kombinatning soliq tushumlarid agi ulushi 22,9 foizga yetishi prognoz qilingan.
2023 yilda soliq tushumlaridagi ulushi eng ko‘p bo‘lishi prognoz qilinayotgan korxonalar o‘nligi quyidagicha: