1. Bolalarga ekologik tarbiya berishning nazariy asoslari

1.Bolalarga ekologik tarbiya berishning nazariy asoslari
Bugungi kunda insoniyatni xavf ostida qoldirayotgan hodislardan biri ekologik vaziyat hisoblanadi. Jamiyatning atrof-muhit bilan o‘zaro buzilgan aloqasi keng jamoatchilik o‘ratsida katta tashvish uyg‘otmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 50-moddasida “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdirlar”, 55-moddasida esa “Yer osti boyliklari, suv, o‘simlik, va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir” deyilgan.
Insonning tabiiy boyliklardan haddan tashqari oshiqcha foydalanishi oqibatida sayyoramizning qiyofasi o‘zgarib bormoqda. Yashil o‘rmonlar siyraklashib, o‘simlik va hayvonot turlari kamaymoqda, foydali qazilma boyliklari tugab bormoqda. Suv xavzalari va atmosfera havosining ifloslanishi, chiqindi moddalarning ortib borishi natijasida aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash, energiya va chuchuk suv muammolari borgan sari murakkablashmoqda. Oqibatda, million-million yillar davomida turg‘un bo‘lgan tabiiy holatga putur yetmoqda.
Ekologik bilim - bu tirik tabiatning tuzilishi, rivojlanishi, o‘zgarishi, yer yuzidagi tirik jonzotlarning holati, ularning bir-birlari va atrof-muhit o‘rtasida bo‘lib turadigan munosabatlarni, tabiiy boyliklarning son va sifatini, xajmini, xillarini hamda ularni saqlash va tejamkorlik bilan foydalanish yo‘llarini o‘zlashtirishdan iboratdir.
Inson tabiatga, o‘zini o‘rab olgan muhitga nisbatan o‘z munosabatini o‘zgartirishi, tabiat qonunlarini bilishi, o‘rganishi va ular asosida o‘z hayotini rivojlantirishi shart. Tabiat qonunlariga mos keladigan hayot yo‘llarini ishlab chiqish kerak. Aks holda inson va jamiyat katta tabiiy ofatlarning kelib chiqishiga sababchi bo‘ladi va shu ofatlardan halok bo‘ladi.
Ekologik ta’lim va tarbiyaning tub ma’nosi - tabiat va jamiyat o‘rtasidagi doimiy birlik va ularni bir-birlariga bog‘lovchi tabiiy hamda ijtimoiy qonunlarni o‘rganish, hayotga tatbiq qilishdan iboratdir.
Ekolgik ta’lim va tarbiya – bu insonni tabiatga qadam qo‘ygan vaqtdan boshlab, butun hayoti davomida tabiatdan ongli ravishda foydalanishga, psixologik, axloq-odob yuzasidan halqimizning tabiatga hurmat va e’tibor bilan qaraydigan urf-odatlarini, udumlarini tarbiyalash, tabiiy boyliklarni ko‘paytirish, bog‘u-rog‘lar, gulzorlar tashkil qilishga undashdan, uning qalbida yaxshi xislatlar uyg‘otishdan iboratdir.
Insonni o‘rab turgan tabiiy muhit va uning boyliklarini biladigan, undan tejamkorlik bilan foydalanadigan, saqlaydigan, tabiat boyligiga, go‘zalligiga go‘zallik qo‘shadigan, ijtimoiy va tabiiy qonunlarni biladigan bilimdon shaxsni yetishtirish - bu ekologik tarbiya maqsadi.
O‘rta asrlarda yashab ijod etgan Sharq allomalaridan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o‘simliklar va hayvonot dunyosi, tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar.
Muhammad Muso al-Xorazmiy (782-847) risolalaridan birida bunday deb yozadi: “ Bilingki, dunyoning ko‘zlari yoshlansa, uning boshiga g‘am, kulfat tushgan bo‘ladi. Odamlar, daryodan mehringizni darig‘ tutumanglar”. Dunyoning yoshli ko‘zlari deganda Muhammad Muso al-Xorazmiy nimalarni ko‘zda tutgan ekan?
Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha isrof bo‘lishini nazarda tutgandir? U eng avvalo daryo bilan odamlarning bir-birini tushinishlari va til topishishlari o‘zaro mehr-muhabbat qo‘yishlarini nazarda tutgan.
847 yilda Muhammad Muso al-Xorazmiy “Kitob surat al-arz” degan asarini yozdi. Unda dunyo okeanlari, quruqlikdagi qit’alar, qutblar, ekvatorlar, gulllar, tog‘lar, daryo va dengizlar, ko‘llar va o‘rmonlar va ulardagi o‘simliklar, hayvonot dunyosi, shuningdek boshqa tabiiy resruslar – Yerning asosiy boyliklari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu risolada matematika, geologiya, astronomiya, etnografiya, tibbiyot, shuningdek dunyo xalqlarining tabiiy ko‘nikmalari va tarixiy-huquqiy
bilimlari umumlashtirilgan.
Abu Nasr Farobiy (870-950) tabiatshunoslikning turli tarmoqlari bilan shug‘ullangan bo‘lib, “Kitob qolhaji va al-Miqdor”, “Kitob al-mabodi al-insonia”, “Kalam fia’zo al hayvon” nomli asarlari bunga dalil bo‘la oladi.
Farobiy o‘zining “Ixsoa al-ulum va al-ta’rif” asarida zamonasidagi ilmlarni har tomonlama o‘rganib, ularni ma’lum tizimga solib, turkumlarga ajratdi, har bir ilm tarmog‘iga ta’rif berishga harakat qildi, tabiatshunoslik ilmiga katta e’tibor berdi.
Tabiatshunoslikka oid “Kitob al-mabodi al-insonia”, “Kalam fia’zo al hayvon” kabi asarlarida odam va hayvonlar ayrim a’zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari haqida, ularning o‘xshashligi va farqlari keltirilishi bilan birga, asosiy anatomik-fiziolgik tushunchalar berilgan. Ularining ruhiy holatlaridagi hususiyatlari haqida ham to‘xtalib o‘tilgan. Kasalliklarining oldini olish, sog‘lomlashtirish va boshqa chora-tadbirlarni qo‘llash lozim ekanligi haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) koinotdagi hodisalarni taraqqiyot qonunlari bilan narsa va hodisalarining o‘zaro ta’siri bilan tushuntirishga urinadi. U tabiatshunos sifatida tabait haqida quyidagicha fikr yuritadi: “Ekin va nasl qoldirish bilan dunyo to‘lib boraveradi”
Beruniy “Saydana” asarida 1116 turdagi dori-darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750tasi turli o‘simliklardan, 101tasi hayvonlardan, 107tasi esa minerallardan olinadi. Har bir o‘simlik, hayvon va minerallarning xossalari, tarqalishi va boshqa xususiyatlari keltirilgan.
Abu Ali ibn Sino (980-1037) jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga buyuk hissa qo‘shgan olimlardan biridir. Yirik qomusiy olim sifatida u o‘z davri ilm-fanining deyarli barcha sohalari bilan shug‘ullangan. Turli yozma manbalarda uning 450dan ortiq asar yozganligi eslatiladi. Bizgacha esa 24tasi yetib kelgan.
Ibn Sino asarlari orasida uning mashhur “Tib qonunlari” nomli shoh asari tibbiyot ilmining qomusi hisoblanadi.’’Agar duneda chang va g‘ubor bo‘lmasa insoniyat ming yil umr ko‘rardi’’ deb aytgan edi Olimning juda ko‘p qimmatli fikrlari, jumladan, uning inson sog‘lig‘ini saqlash haqidagi, parhez, gigena to‘g‘risidagi xulosa va maslahatlari hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. U barcha yoshdagi kishilar uchun jismoniy mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishni tavsiya etgan
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) faqat shoirona bo‘lmay, balki tabiatshunos ham bo‘lgan. Boburining eng yirik asari “Boburnoma” asarida shoirning ko‘rgan kechirganlari, borgan joylarining tabiati, boyligi, odamlari, urf-odatlari, hayvonot, o‘simliklari va boshqalar tasvirlangan. Har bir kasb egasi bu kitobdan o‘ziga keragicha ma’lumot topadi. Asar muhim atamalar manbalarga boy. Unda yer, suv, havo turli tabiiy hodisalarga tegishli xalq so‘zlari ko‘plab topiladi.
Bobur har bir xududni ma’lum bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo joyning geografik o‘rni, qaysi iqlimga mansubligi, shifobaxsh joylari, o‘simliklari, qazilmalari, hayvonoti va aholisi haqida ma’lumotlar beriladi.
Bobur ajayib botanik bo‘lgan. U o‘simliklarni sevgan va yaxshi bilgan.
Bobur o‘zi bo‘lgan joylarning tabiati va o‘ziga xos xususiyatlarini jonajon vatani Andijon bilan taqqoslaydi, u ayniqsa gullar, manzarali hamda mevali daraxtlarni ko‘paytirishga.
Ekologik ta'lim bugungi kunda ta'lim tizimlari faoliyatini yaxshilashning ustuvor yo'nalishlaridan biri sifatida rasman e'tirof etilgan. Ekologiya hozirgi vaqtda yangi turmush tarzini shakllantirish uchun asosdir. Maktabgacha yoshdagi etakchi faoliyat - bu bolalarning o'yin faoliyati. Shu bilan birga, ushbu taxminning to'g'riligiga borgan sari ko'proq shubhalar to'planib bormoqda. Ko'p yillar davomida ilm-fan maktabgacha yoshdagi bolalik davrida kattalar yordamisiz va hatto ularning harakatlari tufayli boy rivojlanadigan chinakam bolalar faoliyatini qidirmoqda. Bunday faoliyat, zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, bolalar eksperimenti bo'lib chiqdi. Shuning uchun eksperimentlar orqali bolalarda kognitiv qiziqishni shakllantirish muammosi muvofiq. Bu o'rta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ayniqsa muhimdir. Bugungi bolalar axborotlashtirish davrida, hayotning tez o'zgarib borayotgan sharoitlari bilan bog'liq holda, insondan nafaqat bilimga ega bo'lish, balki, birinchi navbatda, bu bilimlarni o'zi olish, ishlash qobiliyati talab qilinadigan davrda yashab, tarbiyalanmoqda. mustaqil va ijodiy fikrlash. Farzandlarimizni izlanuvchan, ochiqko‘ngil, atrof-muhitda adashmaydigan, yuzaga keladigan muammolarni hal qila oladigan, mustaqil va ijodiy shaxs sifatida ko‘rishni istaymiz.