1. Bоshlang‘ich funktsiya tushunchasi. Aniqmas integral va uning xоssalari
Download 0.95 Mb. Pdf ko'rish
|
4ингл-maruza
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ta’rif.
- ANIQMAS INTEGRALDA O’ZGARUVCHINI ALMASHTIRISH.
- Aniq integral. Nyutоn-Leybnits fоrmulasi. Xоssalari. R e j a 1. Aniq integral ta’rifi. 2. Nyutоn-Leybnits fоrmulasi.
Aniqmas integral. Aniqmas integral jadvali. Hisоblash usullari. R e j a 1. Bоshlang‘ich funktsiya tushunchasi. 2. Aniqmas integral va uning xоssalari. 3. Aniqmas integralning hisоblash usullari. 4. Asоsiy elementar funktsiyalarning aniqmas integrallari jadvali. Biz hozirgacha biror u=f(x) funksiyasi berilgan bo’lsa, bu funksiyaning hosilasini yoki differentsialini hisoblashni o’rgandik. Endi hosila olish amaliga teskari bo’lgan amal tushunchasini kiritishga harakat qilamiz. Agar bizga hosilasi olingan funksiya berilgan bo’lsa, ana shu funksiyani hosilasi olingunga qadar, ya’ni uning boshlang’ich ko’rinishi qanday bo’lgan edi degan savolga javob beramiz. Ta’rif. Agar u=F(x) funksiyasining hosilasi f(x) ga teng bo’lsa, ya’ni F′(x)=f(x) tenglik o’rinli bo’lsa, u holda F(x) funksiyasi f(x) funksiya uchun boshlang’ich funksiya deyiladi. Misol 1. Agar f(x)=x 2 bo’lsa, uning boshlang’ich funksiyasi F(x)= x 3
bo’ladi, chunki F′(x)= 3 3
x =x 2 =f(x) bo’ladi. Misol 2. Agar f(x)=sinx bo’lsa, uning boshlang’ich funksiyasi F(x)=-cosx bo’ladi, chunki, F′(x)=(-cosx)′=sinx=f(x). Misol 3. Agar f(x)= 1 1
x bo’lsa, uning boshlang’ich funksiyasi F(x)=arcsinx bo’ladi. Yuqoridagi misollardan ko’rinadiki, agar f(x) funksiyasi uchun F(x) funksiyasi boshlang’ich funksiya bo’ladigan bo’lsa, u holda F(x)+C funksiyasi ham boshlang’ich funksiya bo’ladi, chunki [F(x)+C]′=f(x), S - o’zgarmas son. Bundan ko’rinadiki, agar f(x) funksiyasining boshlang’ich funksiyasi mavjud bo’lsa bunday boshlang’ich funksiyalar cheksiz ko’p bo’lib, ular o’zgarmas son S ga farq qilar ekan. 1-misolda x 3
+C, 2-misolda (-cosx+C), 3-misolda esa (arcsinx+C) boshlang’ich funksiyalar bo’ladi. Ta’rif: f(x) funksiyasining boshlang’ich funksiyasining umumiy ko’rinishi F(x)+C ga shu f(x) funksiyasining aniqmas integrali deyiladi va u quyidagicha yoziladi:
Bu erda -integral belgisi, f(x)dx- integral ostidagi ifoda deb yuritiladi. Ta’rif. f(x) funksiyasini boshlang’ich funksiyasining umumiy ko’rinishi F(x)+C ni topish amaliga integrallash amali deyiladi. Bu ta’rifdan ko’rinadiki, f(x)-funksiyani integrallash amali shu funksiyani hosila olish yoki differentsiallash amaliga nisbatan teskari bo’lgan amal ekan. Integrallash amali quyidagi muhim xossalarga ega: 1-Xossa. Agar differentsiallash belgisi integrallash belgisidan oldin kelsa, ular o’zaro teskari amallar bo’lgani uchun bir-birini yo’qotadi:
d
2-Xossa. Differentsial belgisi integral belgisidan keyinda kelsa, bu belgilar bir-birini yo’qotgandan so’ng F(x) ga o’zgarmas S soni qo’shiladi.
df(x)dx=F(x)+C Isboti:
3-Xossa. O’zgarmas sonni integral ishorasi tashqarisiga chiqarib yozish mumkin:
Isboti: d
d(k
integrallari-ning algebrik yig’indisiga (ayirmasiga) teng. [f(x) + g(x)]dx=
d
c n x dx x n n 1 1
c a a dx c x x ln . 4 | | ln . 3 x a
x dx
c a x a x a a c a x x a c a x arctg a x c a x arcs x c ctgx x c tgx x c x xdx c e dx x | | ln 2 1 . 13 | | ln . 12 1 . 11 sin . 10 . 9 . 8 sin cos
. 7 . 6 5 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 x dx x dx a dx a dx sin
dx
2 x cos dx
c + -cosx = sinxdx
e
.
Faraz qilaylik, bizga I= f(x)dx integralni hisoblash kerak bo’lsin. Integral ostida shunday f(x) funksiyalar mavjud bo’ladiki, bu funksiyalarning integralini hisoblashlik uchun yangi o’zgaruvchi kiritishga to’g’ri keladi. Faraz qilaylik, I=
almashtiraylik, unda dx=
formulasi deyiladi.
5 3
ni hisoblang. 5-3x=z I dx x dz z z x c
5 3 1 3 1 3 1 3 5 3 ln| |
ln| |
x= 5 3 z dx= 1 3 dz 2-misol. I dx x 1 1 3
almashtirish usulidan foydalanamiz.
| 1 1 | ln 3 1 3 2 ) 1 ( 3 | 1 | ln 2 3 1 1 ) 2 )( 1 ( 3 ) 1 1 1 ( 3 1 1 1 3 1 3 1 1 1 1 3 3 2 3 2 2 2 2 3 3
ANIQMAS INTEGRALNI BO’LAKLAB INTEGRALLASH.
Bizga differensiallanuvchi bo’lgan U(x) va V(x) funksiyalari berilgan bo’lsin. bizga ma’lumki, d( U
Bu erdan UdV ni topsak, UdV=d(U V)-VdU bo’ladi. Bu tengliklarni integrallasak,
Bu formula aniqmas integralda bo’laklab integrallash formulasi deyiladi.
1
dx dV=xdx V= x 2 2 I=
ln x 2 x 2 -
2 2
1 x dx= ln x 2
2 - 1 2 x 2 2 = x 2 2 (lnx- 1 2 )+c Tekshirish.
f(x)dx=F(x)+c F′(x)=[ x 2 2 (lnx-
1 2 )+c]′= =2
2
1 2
2 1 x =xlnx- x 2
x 2
2- misol. I=
x dx integralni hisoblansin. U=arctg x bo’lsa dU= 1 1
x dx x dV=dx desak V=x bo’ladi. Bo’laklab integrallash formulasiga ko’ra
dx x x xarctg x x xdx x xarctg dx x arctg I 1 2 1 1 2 xdx x 1 integralda x =t desak, x=t 2 , dx=2tdt bo’lib c x arctg x c arctgt t t dt dt t dt t dt t t t dx x x 2 2 2 ] 1 [ 2 1 2 1 2 1 2 2 2 2 Bularga ko’ra berilgan integral quyidagiga teng bo’ladi.
1
R e j a 1. Aniq integral ta’rifi. 2. Nyutоn-Leybnits fоrmulasi. 3. Aniq integral xоssalari. 4. Aniq integralni xisоblash usullari. Masala. Yuqoridan y=f(x) egri chizig’i bilan chapdan x=a, o’ngdan x=b to’g’ri chiziqlari hamda ostki tomondan u=0 to’g’ri chizig’i bilan chegaralangan yuzi hisoblansin. Masalaning mazmuniga ko’ra chizma yasasak bu aAVb ko’rinishdagi egri trapesiya deb
ataluvchi figura hosil bo’ladi. Bizni maqsad ana shu egri trapesiyani yuzini hisoblashdan iboratdir. Maktab matematikasidan ma’lumki, yuqoridagi egri trapesiyani yuzasini elementar matematika yordami bilan hisoblab bo’lmaydi, chunki A va V nuqtalarini y=f(x) ko’rinishdagi ixtiyoriy egri chiziq birlashtirgan. aAVb ko’rinishdagi egri trapesiyani yuzini hisoblashlik uchun [a, b] ni a=x 0 , x 1 , x 2 , ... , x i , x i+1 , ... , x n =b nuqtalar yordamida ixtiyoriy n - ta bo’lakka bo’lamiz. Natijada [a,b] kesma [x i , x i+1 ] (i=0,n-1) ko’rinishdagi n - ta kesmachaga ajraladi. Bu bo’linish nuqtalaridan ordinata o’qiga parallel to’g’ri chiziqlar chiqarilsa, berilgan egri trapesiya
funksiyasi [a, b] da aniqlangan va uzluksiz funksiya bo’lsin. Bu holda [a, b] ni maydalash natijasida hosil bo’lgan har bir [x
] kesmachada ham y=f(x) funksiya uzluksiz bo’ladi. Shuning uchun Veyershtrasning II - teoremasiga ko’ra y=f(x) funksiya har bir [x
] da o’zining aniq quyi m
qiymatlariga ega bo’ladi. Agar x i+1 - x i =
i deb
belgilasak, bu erda
i x i P i P i+1 P i egri trapesiyaga asosining uzunligi. Endi quyidagi yig’indilarni tuzaylik.
i
0
0 + m 1
1 +m 2
2 +...+ m i
i +...+ m n-1
n-1 S = M 0
0 + M 1
1 +M 2
2 +...+ M i
i +...+ M n-1
n-1 yoki S= 1 0 N I m i
i - ichki chizilgan to’g’ri to’rtburchaklar yuzasi. (i=0, n-1) S = 1 0 N I i i x M -tashqi chizilgan to’g’ri to’rtburchaklar yuzasi. (i=0, n-1)
i - larni ichida eng kattasini uzunligini
0 lim s = 0 lim
bo’lsa u holda bu limit izlanayapgan egri trapesiyaning yuzi deyiladi.
Har bir [x i , x i+1 ] ga tegishli bo’lgan ixtiyoriy
nuqtani olib bu nuqtadagi y=f(x) ni qiymatini hisoblab quyidagi yig’indini tuzamiz.
1 0
i f(
)
i Bu hosil qilingan s ,S va yig’indilar uchun quyidagi tengsizlik o’rinlidir. s
Endi (1) tengsizlikni isbotlaylik.
Bizda x i
i+1 bo’lgani uchun m i
i bo’ladi. Bu tengsizlikni barcha tomoni
ga ko’paytirsak m i
i
i
i
i bo’ladi. Bu tengsizlikdagi i ga 0 dan n-1 gacha qiymat berib quyidagi tengsizlikka ega bo’lamiz.
0
0
0
0 m 1
1
1
1
1 . . . . . . . . . m n-1
n-1
n-1
n-1
n-1
yoki
i
i
)
i
i (i=0, n-1)
yoki
s
ham ana shu limitga intiladi. Agar izlanayapgan trapesiya yuzini R - desak, P = 0 lim
0 lim 1 0 n i f(
)
i (2) bo’ladi.
Bundan ko’rinadiki berilgan aABb ko’rinishdagi egri trapesiyani yuzasini hisoblash (2) ko’rinishdagi limitni hisoblashga olib keldi, bu limitni hisoblash esa aniq integral tushunchasiga olib keladi. Ta’rif: Agar
usuliga va har bir [x i , x i+1 ] kesmadagi
0 lim
=
b f(x)dx kabi belgilanadi.
Bu erda f(x) integral ostidagi funksiya, f(x)dx esa integral ostidagi ifoda deyiladi. a - aniq integralni quyi, b - esa yuqori chegaralari deyiladi. Odatda - yig’indi u=f(x) ning [a, b] dagi integral yig’indisi deyiladi, yoki Riman yig’indisi deyiladi. s va S lar Darbu yig’indilari deyiladi. Darbuning quyi s va yug’ori S yig’indilari quyidagi muhim xossalarga ega. 1. [a, b] ni ixtiyoriy maydalashga nisbatan s S bo’ladi. 2.
[a, b] ni berilgan maydalashga nisbatan tuzilgan Darbuni quyi va yuqori yig’indilari aniq son qiymatlar bo’ladi. 3. [a, b] ni bo’linish nuqtalarining ustiga bo’linish nuqtalari qo’shilsa, Darbuning quyi yig’indisi
4.
0 lim
* va
0 lim
* bo’lsa u holda s
*
Bizga ma’lumki ixtiyoriy maydalashga nisbatan s
va S lar o’zgarmasdir.
i , x i+1 ] ga tegishli bo’lgan
ixtiyoriy nuqtani tanlanishiga qarab - yig’indi o’zgaradi, bu
Darbuning quyi yig’indisi s dan kichik bo’la olmaydi va yuqori yig’indisi S dan katta bo’la olmaydi. Shuning uchun s-ni
yuqori chegarasi deyiladi.
Yuqoridagi ko’rilgan masala natijasidan quyidagi xulosa kelib chiqadi. Biror [a, b] da ixtiyoriy y=f(x) uchun 0 lim
limit mavjud bo’lishi uchun yoki boshqacha qilib aytganda [a, b] dagi ixtiyoriy y=f(x) uchun 0 lim
[a, b] kesmada chegaralangan bo’lishligi shart ekan.
Agar y=f(x) funksiya [a,b] da chegaralanmagan bo’lsa, uni maydalash natijasida hosil qilingan kesmalarni kamida bittasida chegaralanmagan bo’ladi, natijada f(x i )
i ifoda ham chegaralanmagan bo’ladi. Bu degan so’z
x i i i n ( ) 0 1 yig’indi chegaralanmagan bo’ladi. Bu holda - yig’indi chekli limitga ega bo’lmaydi. Bu degan so’z y=f(x) funksiyaning [a,b] oralig’ida aniq integrali mavjud bo’lmaydi deganidir. Download 0.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling