1. Buxgafteriya milliy standartlari

V.

7

1. Buxgafteriya milliy standartlari

O' zbekiston Respublikasi Vazirlar Mah kam asin in g 1999 yil 5- fevraldagi

54 sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab

chiqarish va sotish xarajatlar in ing tarkibi hamda moliyaviy natijalar in ing

shakllantirish tartibi to'risida» gi Nizomi ishlab chiqildi. Bu Nizomga ko'ra

xo'jalik yuritu vchi subyekt larn ing moliyaviy xo'jalik faoliyati bilan boliq

bo'lgan barcha xarajatlari jqtisodly mazmuniga ko'ra ancha takomillashtirildi. Bu

Nizom tannarx hisobf vahtsobotiga quyidagi yangiliklarmi olib kiritdi:

Korxona xaraj atlarini yangichasiga hisobga olish, bozor munosabatlariga

moslanib, xalqaro andozalarga Javob beradigan darajada ishlab chiqildi.

Korxona xarajat larining shakllan ishi uning moliyaviy holati bilan, korxona

moliyaviy natijalarini soliqqa tortish bilan bol\landi.

Tannarx ko'rsáatki chl.ar tizimi takomillashtirildi, ilgari qabul qilingan fabrika

-zavod va to'liq tannarx ko'rsatkichlari o'miga bitta ko'rsatkich tavsiya

etildi. Bu ishlab chiqarish tannarxi, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish bilan

bevosita bo\liq bo' lgan xarajat lar yliindisi.

Ilgarigi qo'sh imcha xarajatl ar «davr xarajatlari» nomi bilan mahsulot

tannarxiga kiriti Imasdan korxona foydasi hisobidan qoplanadi.

Korxona xarajat lariní turkumlashtiri sh ham takomillasht iri ldi.

2

Lekin respublikam izda bozor munosabatlar iga to' liq Javob beradigan

tannarx hisobí va hisoboti hali to' la shakll angani yo'q Yuqorida ko'rilgan

Nizomni o'zida ham kam chiliklar, yechilmagshan muammolar oz emas.

Fikrimizcha ular quyidagilardan iborat:

Nizomda avvalombor tannarx ko'rsatkich lari tizinmi Jjuda chegaralangan.

Unda asosiy tannarx ko' rsatkichi - har bir so'mlik tovar mahsuloti uchun

sarf qilingan xarajatlar,yalpi va tovar mahsuloti tannarxi to'irisida

ko'rsatmalar keltirilmagan. Mahsulotni to'liq tannarxini aniqlab bo' Imaydi.

XIV L17

Bu ko'rsatkichlar tiklan sá tahnarx ini tahfil etish chegar alan magan bo'lib,

uning tahlill to'liq bo'lardi.

Tannarx ko'rsatkichlari bo'yicha ilgari foydalanilgan 5- shakl «ishlab

chiqarish xarajatlari » va 6- shakl etovar mahsuloti tannarxi» hisobotlaridan

voz kechilishi munosabati bilan tannarxni element lar va moddalar bo'yicha

tahlili hamda undan tashqari tannarxga ta'sir ko'rsatuvchi omillarni tahlil

qilish imkoniýatlari bartaraf etilgan.S aqlangan Davlat Statistika qo'mitasi 5

- s «Korxona xarajatlari to'irisida» gi statistik hisobotda ma'lumotlar

haddan tashqari chegaral angan.

Nizomda karxona xarajatlarining turkumlashtirishda takomillashtirish bilan

birgalikda xaraj at larni asosiy va qo'shiimcha xarajatlarga ajratishdan voz

kechilgan. «qo' shimcha xarajatl ar» atamasi o'miga «Davr xarajatlari» qabul

qilingan, natij ada qo'sh imcha xarajalarmi tahlil qilish imkoniyati yo'q

qilingan, chunki «Davr xarajatl ari» tarkibida bir guruh asosiy harajat lar ham

hisoblanadi.

Ma'lumki, 1958 yildan boshlab, mamlakatda mah su lotl ar tannarxi bo'yicha

asosiy ko'rsatkich qabul qilingan bo'lib, bu har bir so'm lik tovar

mahsulotini ishlab chiqarish uchun xarajatlar ko'rsatkichi edi. Bu

ko'rsatkich ilgari foydalanilgan solisht iri shga ega bo' lgan tovar mahsuloti

tannarxi o'miga tasdiqlangandi. Yangl ko'rsatkich butun ishlab chiqarilgan

tovar mahsuloti bo'yicha aniq\lan ib, haqiqatan ham korxonal arning tovar

mahsuloti uchun ketgan xarajat larin in g hoh lagan davrda o'zgarish ini

ko'rsatib beradi. Afsu ski, Nizomda bu ko'rsatkich to'lrisida gap

yuritilmaydi.

Ilgari korxona xaraj atlarint turkumlashda xaraj at lar «asosiy va qo'sh imcha», to'ri

va egri» xaraj atlarga bo'linar edi, Nizamda bu turkumlashlar saqlanilgan. Lekin

almashtirib yuborilgan. «ASosiy va qo' shimcha xarajatl ar to'risida gap borar

ekan, mazmunida esa to'iri va egri xarajatl ar faraz etilgan va aksincha.

Bu turkumlash lar o'z mazmuniga ega bo'lib, har biri o'ziga xos vazifani

bajaradi. Xaraj atlarni «asosiy va qo'sh imcha», xarajatlarga turkumlash hamma

korxonada mavjud. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot ish lab chiqarish bilan bo\N

langan bo' lib,qo' shimcha xavraj at lar esa boshqaruvchilik bilan bollangan

xarajatlami ifodalaydi. Xarājatlarmi «tori va egi» xarajatlar ga bo'lish hamma

korxonalarda bo'lmasdan, faqat bir xil mahsulot emas, balki ko'plab xildagi

mahsulotlar ishlab chiqarilsa, korxona xarajatlari shu ishlab chiqarilgan turli xil

mahsulotlarning tannarxiga egi yo'llar bilan kiritil sa, natijasida xarajatlar «to' \ri

a egri» ga bo'linadi.

5.Mahsulotlar tannarxi tarkibini tahlil etishda xarajatlaming element va

moddalaridan foydalan ish katta ahamiyatga ega Nizomda buning uchun

im koniyatlar yo'q, Bu tahlilni o'tkazish uchun buxgalteriy an ing birlamchi

ma'lum ot laridan foydalanishga to'iri keladi. Buning uchun haddan tashqari ko'p

vaqt sarflanadi.

Pirovardida yana bir narsani aytish mumkinki, Nizomda ilgari asoslan ib

8.

qabul qilingan bir qancha atamalardan asossiz voz kechilgan. Masalan,

balansdagi foyda «Solig to lashdan olingan foyda», «Mahsulot sotishdan

foydam, «Mahsulot sotishdan yalpí foyda» bilan alm ashtirilgapn va xokazo.

5-s davlat Statist ika hisoboti ma'lumot laridan foydalanib, karxona

xarajatlarin ing tarkibiy o'zgarishi tahlil etiladi.Lekin na xarajatlar to'\risidagi

nizomda, na statistika hisobotida korxona xarajatl arin ing element lari va moddalari

bo'yicha aniq tasnifi keltirilgan emas. Bu holat tannarxni tahlil qilishni ol

irlashtiradi.

ARXIV.UZ