1-dars 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari darsning maqsadi

TK5 Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

II.Dars turi:Aralash dars

III.Dars usuli:Aralash Fikrlar hujum.

IV.Dars jihozi:

a)Darslik

b)Tarqatmalar.

V.Tashkily qism;

a)Salomlashish

b)Yo’qlama

c)Siyosiy daqiqa

VI.O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.

5. Quyidagi moddalar orasidan Markovnikov qoidasi asosida reaksiyaga

kirishuvchilarini belgilang.

a) eten b) buten-2 c) propen d) geksen-3

6. Quyida keltirilgan moddalardan qaysi biriga moddaga HBr ta’sir ettirilsa

2-brom 2-metilbutan hosil bo‘ladi? .

a) 2-metilbuten-1 b) 2-metilbuten-2 c) 2-metilpenten-3 d) 2,3-dimetilbuten-1

7. Propenga HBr ta’sir ettirilishidan hosil bo‘lgan moddani nomlang.

a) 1-brompropen b)2-brompropan c) 2-brom 2-metilpropan

8. 3-metilbuten-1 ga HI ta’siridan hosil bo‘lgan moddani nomlang.

A) 2-brom 3-metilbutan B)1-brom 3-metilbutan C) 4-brom 2-metilbutan

VII. DARS BAYONI

Etilen qator uglevodorodlar bilan tanishganimizda, molekula tarkibida bitta

π bog`ini ya’ni qo‘shbog‘ini bo‘lishi vodorod atomlari sonini ikkitaga kamayishiga

sabab bo‘lishini bilgan edik. Shunga muvofiq diyen uglevodorodlarida

uglerod atomlari soni bir xil bo‘lgan alkanlarga nisbatan vodorod atomlari soni

to‘rttaga kam bo‘ladi. Sababi alkenlarda bitta qo‘shbog‘ bo‘lsa, diyenlarda esa

ikkita qo‘shbog‘ bo‘ladi. Masalan: propan C3H8 da 8 ta vodorod, unga mos

keluvchi bo‘lgan propadiyen C3H4 da 4 ta vodorod atomi bo‘ladi.

Propan (C3H8) Propen (C3H6) Propadiyen (C3H4)

Nomenklaturasi. Diyen uglevodorodlarning sistematik nomenklatura

bo’yicha nomlanganda to’yingan uglevodorodlar nomi oxiridagi «n» harfi o’rniga «diyen» qo’shimchasini qo’shish va qo’shbog’ tutgan uglerod atomlarini ko’rsatish bilan hosil bo’ladi.

Diyen qator uglevodorodlarni nomlashda:

1. Tarkibida ikkala qo‘shbog` bor bo‘lgan eng uzun zanjir asosiy zanjir sifatida tanlab olinadi.

2. Asosiy zanjirdagi uglerod atomlarini qo‘shbog` yaqin tarafdan raqamlanadi.

3. Radikallar turgan o‘rni belgilangandan so‘ng modda nomlanadi.

Molekulasida ikkita qo’shbog’ saqlagan ochiq zanjirli uglevodorodlarga alkadiyenlar deyiladi. Ularning molekulasi tarkibida ikkita qo’shbog’ borligi uchun, tegishli alkanlarga nisbatan 4 ta vodorod atomi kam bo’ladi.

Shuning uchun ularning umumiy formulasi СnН2n-2.

Masalan: H2C CH CH CH2 butadiyen - 1,3

Bu yerda uglerod soni 4 ta bo‘lganligi uchun butadiyen, qo‘shbog`lar 1-va 3-ugleroddan keyin kelganligi uchun 1 va 3 sonlari aytiladi.H2C C CH CH2 CH3 2 - metilbutadiyen - 1,3

Bu yerda qo’shbog’ molekulaning ikkala uchida bir xil joylashgani uchun asosiy zanjirdagi uglerod atomlari raqamlash tarmoqlanish yaqin tomondan boshlanadi. Formula Nomlanishi

Empirik Struktura Xalqaro C3H4 H2C C CH2 Propadiyen

Olinishi:

1. S. V. Lebedev yuqori temperaturada etil spirtidan katalizator ishtirokida butadiyen – 1,3ni sintez qildi:

2. Alkanlarni sanoatda yuqori temperaturada va katalizator ishtirokida degidrogenlab butadiyen – 1,3 olinadi.

Fizik xossalari.

Diyen uglevodorodlarning ham fizik xossalari to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlarning gomologik qatori kabi ma’lum tartibda o’zgaradi. Butadiyen-1,3 normal sharoitda gaz modda, 2-metilbutadiyen-1,3 esa uchuvchan xususiyatga ega bo’lgan suyuqlik hisoblanadi.

Kimyoviy xossalari.

Alkadiyenlar ham alkenlarga o’xshab birikish reaksiyalariga kirishadi. Butadien- 1,3 ni brom bilan ta’sirlashishida 1,4 yoki 1,2 birikish reaksiyalari amalga oshadi.

1 Alkadienlarning yonish reaksiyasini quyidagi umumiy tenglama bilan ifodalash mumkin:

CnH2n-2 + (1,5n-0,5)O2 nCO2 + (n-1)H2O

C3H4 + 4O2 3CO2 + 2H2O

C5H8 + 7O2 5CO2 + 4H2O

VIII. Mustahkamlash

Mavzuga oid masala va mashqlar.

1. Diyen uglevodorodlariga kiruvchi butadiyen-1,2; pentadiyen-1,3;

2-metilbutadiyen-1,3 larning struktur tuzilishini yozing.

2. Pentadiyen-1,2 ning tuzilishini va ushbu alkadiyen hamda brom o’rtasida

kechadigan reaksiya tenglamasini yozing.

3. Propadiyenning yonish reaksiyasi tenglamasini yozing.

IX. Uyga vazifa:

5. Qanday massadagi (g) n-butandan yuqori temperatura va Al2O3 katalizatori

ishtirokida 29,7 g alkadiyen olish mumkin?

6. Qanday massadagi (g) 2-metil butandan yuqori temperatura va Al2O3

katalizatori ishtirokida 54,4 g alkadiyen olish mumkin?

7. Qanday massadagi (g) 2-metil butandan yuqori temperatura va Al2O3

katalizatori ishtirokida 20,4 g alkadiyen olish mumkin?

18-DARS Mavzu: ALKINLAR. OLINISHI VA XOSSALARI