1-dars sana: 9-sinf Mavzu: Molekular –kinetik nazariya haqida tushuncha Darsning maqsadi

1. 

Moddalar zarralardan tashkil topgan. 

2. 

Zarralar xaotik harakat qiladi. 

 

---

www.hasanboy.uz

  

3. 

Zarralar o‘zaro ta’sirlashadi. 

0‘qituvchi darslikdagi 1- rasmda ko'rsatilgan tajribani o‘quvchilarga namoyish etib, uning 

mohiyatini o‘quvchilardan so‘rab umumlashtirib beradi. 

Difiuziya  hodisalari  turli  moddalarda  sodir  bo‘lishi  hamda  buning  asosiy  sababi 

moddalaming zarralardan tashkil topganligi, ular xaotik harakat qilishi va o‘zaro ta’sirlanishi 

buning isboti ekanligi tushuntiriladi. 

Ingliz  botanigi  R.Broun  1827-  yilda  mikroskop  orqali  zarralarning  to‘xtovsiz  va  tartibsiz 

harakatini  kuzatgan.  Zarralarning  xaotik  harakati  R.Broun  tomonidan  kashf  etilgani  uchun  u 

Broun harakati deb ataladi. 

Broun  harakatini  Y.  Perren  mukammal  o‘rganib  chiqdi  (Kodoskop  orqali  Broun  harakati 

namoyish etiladi). 

0‘qituvchi  darslikda  bayon  etilgan  ma’lumotlarga  qo‘shimcha  ravishda  Broun  harakatini 

kuzatish  va  bunday  harakatning  sabablari  haqida  quyidagi-  lami  ham  o‘quvchilarga  havola 

qilish tavsiya etiladi. 

Broun harakatini kuzatish uchun suvda  erimaydigan  gummigut bo‘yog‘ining zarralaridan 

foydalanish mumkin. Bu zarralar tinimsiz tartibsiz harakat qiladi. Temperatura ko‘tarilgan sari 

bu harakat yana-da jadallashadi. 

Broun  harakatini  gazda  ham  kuzatish  mumkin.Havoda  muallaq  holda  yurgan  chang  yoki 

tutun zarralari xaotik harakat qiladi. 

Hoziigi vaqtda «Broun harakati» tushunchasi kengroq ma’noda ishlatiladi.Masalan, sezgir 

o‘lchov asboblari strelkalarining titrashi Broun harakati hisoblanadi. Bu harakat asbob detallari 

atomlarining va atrofdagi muhit atomlarining issiqlik harakati tufayli yuz beradi. 

Broun  harakatining  sabablarini  molekular-kinetik  nazariya  asosidagina  anglab  yetish 

mumkin.Zarraning  tartibsiz  harakat  qilishiga  sabab  shuki,  molekulalaming  zarraga  beradigan 

zarblari  bir-birini  kompensatsiyalamaydi  (darslikdagi  3-  rasm).  Molekulalar  harakati  xaotik 

bo

£

lgani  sababli,  ulaming  Broun  zarrasiga  beradigan  impulsi,  masalan,  o‘ngdan  va  chapdan 

beradigan  impulslari  bir  xil  bo‘lmaydi.  Shuning  uchun  Broun  zarrasining  harakatini 

o‘zgartirishga sabab bo‘lgan natijalovchi bosim kuchi noldan farq qiladi. 

0‘rtacha  bosim  gazda  ham  ma’lum  qiymatga  ega.  Biroq  hamisha  o‘rtacha  qiymatda 

arzimagan darajada bo‘lsa ham tasodifiy farqlar bo‘lib turadi. Jismning yuzi qanchalik kichik 

bo‘lsa,  unga  ta’sir  qiluvchi  bosim  kuchining  qiymati  qiyosan  shunchalik  ko‘p  o‘zgaradi. 

Masalan, zarra sirtining yuzi molekulaning bir necha diametri kattaligida bo‘lsa, unga molekula 

urilganda ta’sir etuvchi kuch noldan biror qiymatga qadar sakrab o'zgaradi. 

Broun harakatining molekular-kinetik nazariyasini 1905-yiIda A.Eynshteyn yaratdi. Broun 

harakati  nazariyasining  yaratilishi  va  uni  fransuz  fizigi  J.Perren  eksperimentda  tasdiq  etishi 

natijasida molekular-kinetik nazariya uzil-kesil g‘alaba qozondi. Broun zarralari suyuqlik yoki 

gaz molekulalarining xaotik harakatida qatnashishi isbot etildi.