1. эконометрик моделлаштириш асослари

Макон бўйича- маьлум даврда ҳар хил обьектлар бўйича маьлумотлар, 
масалан: Минтақа корхоналарининг ишлаб чиқариш ҳажми, ишчи 
хизматчилар сони. 
Вақт 
бўйича- 
айнан 
обьект 
бўйича 
бир 
неча 
давр 
маьлумотлари,масалан: истемол таварлари индекси, кейинги йиллардаги 
бандлик ва ҳ.к. 
Эконометрик моделлар ўзгарувчиларини шартли қуйидаги турларга 
ажратиш мумкин (1.5-расм.
) 
Ҳар тоифага кирувчи эконометрик моделларга мисоллар 
Бир тенгламали 
регрессион моделлар 
Бир вақтли 
тенгламалар 
тизими 
Вақт қаторлари моделлари 
Сотиш 
ҳажмиганисбатанбаҳ
о модели. 
Маҳсулот баҳосига 
нисбатан талаб 
модели ва 
истеъмолчиларнинг 
реал даромадларига 
боғлиқ бўлган нарх
Талаб ва таклиф 
модели.
Даромадларнинг 
шаклланиши 
Кейнс 
модели.Ишлаб 
чиқариш 
ҳажмининг ишлаб 
чиқариш 
омилларига 
боғлиқ модели 
Вақтга боғлиқ 
моделлар: 
-Тренд 
-Мавсумий 
-Тренд ва 
мавсумий
Олдинги даврлар 
бўйича олинган 
ўзгарувчиларга 
боғлиқ бўлган 
натижавий 
кўрсаткичли 
моделлар: 
лагли моделлар 
Ўзгарувчилар тури 
Экзоген 
ўзгарувчилар 
(хэркин 
ўзгарувчилар) 
уларнинг қиймати 
моделга 
ташқаридан 
киритилади 
Эндоген 
ўзгарувчилар 
(у боғлиқ бўлган 
ўзгарувчи) уларнинг 
қиймати моделда 
ҳисобланади 
Лагли 
ўзгарувчилар 
(экзоген ёки эндоген) 
олдинги даврдаги 
ўзгарувчиларнинг 
қийматлари 
Олдиндан 
аниқланган 
ўзгарувчилар 
(лагли ёки жорий 
эндоген, 
лагли эндоген 
ўзгарувчилар) 

---

1.5.-расм. Ўзгарувчилар тури 
1.4. Эконометрик моделлаштириш босқичлари 
Эконометрик моделларни тузиш бир қанча босқичлардан ташкил 
топади.  
Биринчи босқич – спецификациялаш - иқтисодий муаммони қўйилиши 
– асосий омиллар гуруҳи танланади, иқтисодий маълумот тўпланади, асосий 
омил ва таъсир этувчи омиллар гуруҳи белгиланади; корреляцион таҳлил 
усули ёрдамида эконометрик моделда қатнашадиган омиллар аниқланади. 
Иқтисодий жараён ҳар томонлама назарий, сифат жиҳатдан таҳлил қилинади 
ва унинг параметрлари, ички ва ташқи информацион алоқалар, ишлаб 
чиқариш ресурслари, режалаштириш даври каби кўрсаткичлар аниқланади. 
Иккинчи босқич – идентификация қилиш. Бу босқичда изланаётган 
номаълум ўзгарувчилар қайси, қандай мақсадни кўзда тутади, натижа 
нималарга олиб келади каби саволлар аниқланган бўлиши керак. «Энг кичик 
квадратлар усули» ёрдамида тузиладиган эконометрик моделнинг 
параметрлари аниқланади. 
Учинчи босқич –верификация қилиш. Тузилган моделни аҳамияти 
тўртта йўналиш бўйича текширилади: 
- моделнинг сифати кўпликдаги корреляция коэффициенти ва 
детерминация коэффициенти ёрдамида баҳоланади; 
- моделнинг аҳамияти аппроксимация хатолиги ва Фишер мезони 
ёрдамида баҳоланади; 
- моделнинг параметрларини ишончлилиги Стьюдент мезони бўйича 
баҳоланади; 
- Дарбин-Уотсон мезони ёрдамида «Энг кичик квадратлар усулининг» 
бажарилиш шартлари текширилади. 
Тўртинчи босқич – тузилган ва баҳоланган эконометрик модел 
ёрдамида асосий иқтисодий кўрсаткичлар прогноз даврига ҳисобланади. 

---

Юқорида санаб ўтилган босқичлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ва 
бири иккинчисини тўлдириб, ягона мақсадни амалга ошириш учун хизмат 
қилади. 
Шуни эслатиб ўтиш керакки, масалани компьютерда ечиш учун 
стандарт дастур бўлиши керак, агар ундай дастур бўлмаса, уни маълум 
алгоритмлар асосида тузиш зарур.