1 Evolutsion

1 Evolutsion Psixologiya
1.Evolyutsion taʼlimot, evolyutsiya nazariyasi — tirik organizmlar evolyutsiyasi sabablari, harakatlantiruvchi kuchlari, mexanizmlari va umumiy qonuniyatlari toʻgʻrisidagi fan. Evolyutsion taʼlimot biologiyaning nazariy asosi, xususiy biol. fanlaridan olgan natijalarni umumlashtiradi. Evolyutsion taʼlimot rivojlanishining mushohidaga asoslangan 1-davri qadimiy dunyo faylasuflari

Geraklit, Empedokl, Demokrit, Lukretsiy va boshqalarning ishlari bilan bogʻliq. Ular birinchi boʻlib butun borliqning , jumladan, organizmlarning tarixiy oʻzgarishi toʻgʻrisida fikr bildirishgan. Bunday qarashlar 17— 19-asrlar boshlarida yashagan transformizm tarafdorlari R.Guk, E.Darvin, D.Didro, J.Byuffon, E.Joffrua SentIler, I.V.Gyote va K.F.Rulye ishlarida yanada rivojlantirildi.

Transformistlar yagona sistemaga ega boʻlgan taʼlimot yarata olmagan boʻlsalarda, Evolyutsion taʼlimot oʻrganadigan asosiy muammolarni koʻrsatib berishdi. Bu muammolar organizmlar tuzilishi va xilmaxilligi, turlar oʻrtasidagi oʻxshashlik va tafovutlar, tiriklikning progressiv evolyutsiyasi bilan bir qatorda turli tuzilish darajasiga ega boʻlgan organizmlarning yashab kelayotganligi; ayrim turlar va guruxdarning qirilib ketishi sabablarini aniqlashdan iborat. Bu muammolarning tushunib olinishi va ilm-fanning rivojlanishi Evolyutsion taʼlimotning yangi tarixiy davri — evolyutsiyaning dastlabki konsepsiyalari shakllanishiga zamin tayyorladi.
Bu konsepsiyaning birinchisini J.ʼ.Lamark yaratdi (1809).
Keyinchalik lamarkizm deb atalgan konsepsiyada ham progressiv rivojlanish va moslanuvchanlikka organizmlarning oldindan belgilab berilgan xususiyati sifatida teleologik va metafizik nuqtai nazardan qaraladi. Ch.Darvin yaratgan evolyutsiya nazariyasi (1859) Evolyutsion taʼlimot uchun ilmiy zamin boʻldi. Darvin organizmlar evolyutsiyasining harakatlantiruvchi kuchlari — yashash uchun kurash va undan kelib chiqadigan tabiiy tanlanish ekanligini koʻrsatish orqali birinchi boʻlib Evolyutsion taʼlimotning asosiy muammolarini ilmiy nuqtai nazardan hal etdi. Darvinizmning paydo boʻlishi bilan bir vaqtda uning dushmanlari — idealistik va teleologik konsepsiyalar tarafdorlari 20-asrning 2-yarmida lamarkizmning ayrim aqidalarini yana qaytadan tiklashdi (qarangNeolamarkizm). Ammo yangi dalillar toʻplanishi tufayli darvinizm tobora keng yoyilib, deyarli barcha ilm ahillari tomonidan tan olindi.
Evolyutsion taʼlimotning Ch.Darvindan keyingi rivojlanishi evolyutsiya mexanizmlari va qonuniyatlarini taxlil qilishdan iborat boʻldi. Zamonaviy nuqtai nazardan mutatsiya va tabiiy tanlanish evolyutsiyaning eng asosiy omili hisoblanadi. Bu omillarning birgaliqsagi taʼsiri evolyutsiya jarayoni amalga oshirilishining asosiy sharti hisoblanadi. Tabiiy tanlanish bevosita organizmlar fenotipiga taʼsir etadi; natijada ayrim genlar yoki allellar emas, balki muayyan reaksiya meʼyoriga ega boʻlgan bir butun genotiplar tanlanadi. Evolyutsiyaning elementar birligi populyatsiyalar hisoblanadi. Genetik jihatdan evolyutsiya populyatsiya genofondining muayyan yoʻnalishda oʻzgarishi (mikroevolyutsiya) dan iborat. Tashqi muhit sharoiti oʻzgarishi xususiyatiga qarab populyatsiyaga harakatlantiruvchi, turgʻunlashtiruvchi yoki dizruptiv tanlanish taʼsir koʻrsatishi mumkin. Tanlanish tur individlar ontogenezining(qarangOntogenez) hamma davrida ham taʼsir etishi mumkin; filogenez ontogenozning genetik qatorlaridan iborat.
Makroevolyutsiya — turdan yuqori guruhlar ichida kechadigan mikroevolyutsion jarayonlar integratsiyasidan iborat evolyutsion jarayon. Makroevolyutsiyada filogenezning umumiy qonuniyatlari va yoʻnalishlari namoyon boʻladi. Organizmlar muayyan guruhlari evolyutsion oʻzgarishlarining yoʻnalishlari tabiiy tanlanish bilan bir qatorda muayyan turning tuzilishi (genetik sistemasi, ontogenezi va fenotipi) xususiyatlari bilan bogʻliq boʻlgan evolyutsion cheklanish va taqiqlar orqali ham belgilanadi.
20-asrning 30- yillarida shakllangan mikro va makroevolyutsiya toʻgʻrisidagi tasavvurlar evolyutsiyaning sintetik nazariyasi deyiladi. Zamonaviy Evolyutsion taʼlimot fan sifatida evolyutsion qarashlarning rivojlanishi, har xil yangi evolyutsion farazlar va konsepsiyalar (jumladan, tabiiy tanlanishni evolyutsiyaning bosh omili sifatida tan olmaydigan konsepsiyalar)ni oʻz ichiga oladi. Hozirgi Evolyutsion taʼlimot oʻz taraqqiyotining yangi davriga qadam qoʻydi. Bu davrning asosiy vazifasi evolyutsion jarayonlar mexanizmini ochish orqali organizmlarning evolyutsion oʻzgarishini oldindan aytib berish va ana shu asosda evolyutsiya jarayonini boshqarishdan iborat (yana q.Darvinizm,Progress).
2
Ongni o‘rganish. Shaxs muammosini o‘rganishga yondashuvning bir jihati uning ongini o‘rganishga yo‘nalganligidir. Psixologiya shaxsning ushbu jihatini o‘rganishda tabiiy fanlarning metodlarini modifikatsiya qilish asosida erishdi. V.Vund va boshqa psixologlar inson tabiatini o‘rganishda tabiiy-ilmiy fanlar ta’sirida uni insonning aqlini o‘rganishda foydalandilar. Ushbu tadqiqotlarda psixik jarayonlar eksperimental o‘rganilgan bo‘lsa-da, ammo ularda cheklanishlar bor edi.
Xulq-atvorni o‘rganish. 20-asrning dastlabki o‘n yilligida amerikalik olim Djon B. Uotson biologik masalalarni o‘rganishga e’tibor qaratdi va bu esa shaxs xulq-atvorini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, Vilgelm Vundtning qarashlariga zid edi. Uotsonning bu harakatlari bixeviorizm deb nomlandi. U psixologiya inson tabiatining moddiy jabhalarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lishi kerak degan g‘oyani ilgari surdi. Uning g‘oyasicha, tashqi xulq-atvor psixologiyaning o‘rganish asosi bo‘la oladi. Bu esa xulq-atvorni o‘rganishga ehtiyoj tug‘diradi. Bixeviorizm esa inson tabiatini mexanik tasvirini o‘zida ifoda etdi. Keyinchalik bu g‘oyani Skinner boyitdi.
Shaxs psixologiyasining metodologik masalalarini boshlang‘ich bo‘g‘inidan biri sifatida Freyd faoliyatini qayd etish mumkin. Venalik vrach Freyd psixoanalizga asos soldi. Bu esa uning vrachlik faoliyatida emotsional buzilishlardan aziyat chekkan insonlarni o‘rganish orqali o‘zining ilmiy yondashuviga asos soldi. U o‘zining uzoq vaqtli seanslari asosida uning hayotiy to‘g‘risidagi ijodiy talqinlari taqdim etdi. Uning yondashuvi eksperimental o‘rganishdan keskin tafovut qildi. Freydning psixoanalitik yondashuvi inson tabiati haqidagi noyob qarashlarni ishlab chiqishga sabab bo‘ldi.
G.Olportning xizmatlari hisobida o‘tgan asrning 30-yillariga qadar Garvard universitetida shaxs psixologiyasi amerika psixologiyasida bir tizimga keltirishga erishildi. Buning uchun tadqiqot ishlari, o‘quv kurslari va ilmiy jurnallar nashr etishga erishildi.
Shaxsni baholash metodlari. Shaxsni nazariy o‘rganish oqibatda uni baholash metodlari shakllantrildi. Ushbu metodlar o‘zining ob’ektivligi, ishonchliligi va aniqligi bilan farq qiladi. Metodlar o‘z navbatida shaxsni o‘rganish nazariyalariga muvofiqdir.
Bugungi kunda shaxsni baholashda asosiy yondashuvlar quyidagi tadqiqot metodlariga tayanadi:
O‘zi haqida hisob berish yoki ob’ektiv materiallar orqali baholash;
proektiv metodlar;
klinik intervyu;
xulq-atvorni baholash vositalari;
3
Motivning tuzilishi va funksiyalari

O'zini tasdiqlash motivi - o'zini jamiyatda tasdiqlash, ma'lum maqomga, hurmatga sazovor bo'lish istagi. Ba'zan bunday istak obro'-e'tibor motivatsiyasi bilan bog'liq (yuqori maqomga erishish va uni saqlab qolish istagi).

Identifikatsiya motivi - kimgadir o'xshab qolish istagi (hokimiyat, but, ota va boshqalar).

Kuchning motivi - insonning boshqalarga ta'sir qilish, ularga rahbarlik qilish, harakatlarini yo'naltirish istagi.

Protsessual va moddiy motivlar - tashqi omillar emas, balki faoliyat jarayoni va mazmuni orqali harakatga turtki.

Tashqi motivlar - harakatni keltirib chiqaradigan omillar faoliyatdan tashqarida (obro'-e'tibor, moddiy ne'matlar va boshqalar).

O'z-o'zini rivojlantirish motivi o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, shaxsiy o'sishga intilish.

Erishish motivi - eng yaxshi natijalarga erishish va biror narsada mahoratni egallashga intilish.

Prosotsial motivlar (ijtimoiy ahamiyatga ega) - odamlar oldida burch, mas'uliyat hissi bilan bog'liq bo'lgan motivlar.

Hamkorlik (qo'shilish) motivi - boshqa odamlar bilan aloqa o'rnatish va qo'llab-quvvatlash, ular bilan aloqa qilish va yoqimli muloqot qilish istagi.

Har qanday turtki inson psixologiyasi va xulq-atvorini o'rganishda juda muhim rol o'ynaydi. Ammo odamning motivatsiyasiga nima ta'sir qiladi? Qanday omillar mavjud? Aynan shu masalalarni o'rganish motivatsiya nazariyalari qo'llaniladi.
Inson faoliyati bir emas, balki bir nechta sabablarga asoslanadi. Motivlar harakatni qanchalik aniqlasa, motivatsiyaning umumiy darajasi shuncha yuqori bo'ladi. Ko'p narsa har bir motivning harakatlantiruvchi kuchiga bog'liq. Ba'zida bir motivning kuchi bir nechta motivlarning ta'siridan ustun turadi. Biroq, aksariyat hollarda, motivlar qanchalik ko'p bo'lsa, motivatsiya shunchalik kuchli bo'ladi. Agar siz qo'shimcha motivlardan foydalana olsangiz, motivatsiyaning umumiy darajasi oshadi. Keling, motivlarning asosiy turlarini ko'rib chiqaylik.
4
Xulq-atvor motivatsiyasi quyidagilarga asoslanadi.

Qiziqishlar - shaxsning doimiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog'liq bo'lgan aniq ob'ektlarga hissiy e'tibor.

Istaklar (maqsad) - bu inson uchun amalga oshirilishi mumkin bo'lgan paydo bo'lgan ehtiyoj. Shaxs ilgari o'zini qo'zg'atmagan ob'ektga nisbatan hissiy ehtiyojni his qila boshlaydi.
Niyat.
Jozibasi - hayot jarayonida shakllanadigan ijtimoiy yo'nalishlar.
Intilish.
O'rnatish.
Ehtiroslar - bu odam o'z xohish-irodasi va ongli istagiga qarshi biror narsaga jalb qilinganida, bu ta'sirchan hissiy holatlardir. Bundan tashqari, ehtiros inson irodasida hukmronlik qiladi.
5
Motivatsion soha - bu shaxsning o'zagi, shuning uchun shaxsning motivatsion sohasini maqsadli shakllantirish, mohiyatan, shaxsning o'zini shakllantirishdir, ya'ni. asosan axloqni tarbiyalash, qiziqishlar, odatlarni shakllantirishning pedagogik vazifasi. Talabalar katta hajmdagi o'quv ma'lumotlarini o'zlashtirishlari kerak bo'lgan sharoitda, agar talabalarda bilish jarayonining o'zidan qoniqishga asoslangan intellektual motivatsion motivlar bo'lmasa, turli muammolarni mustaqil ijodiy hal qilishga tayyor shaxsni shakllantirish har doim ham mumkin emas: bilimga qiziqish, qiziquvchanlik, o'z madaniy darajasini kengaytirish istagi, ma'lum ko'nikma va qobiliyatlarni egallash, o'quv va kognitiv muammolarni hal qilish jarayoniga ishtiyoq. O'quv faoliyati nazariyasiga muvofiq, ijtimoiy, kognitiv va ijodiy motivlarni, ularning mazmuni va dinamik xususiyatlarini o'z ichiga olgan ta'lim sohasi motivatsiyasining umumiy tuzilmasi ishlab chiqilgan bo'lib, maktab o'quvchilari yoshi bilan ko'proq bo'ladi, degan fikr ta'kidlangan. ularning ta'lim motivlarida sezilarli o'zgarishlar. O'rta maktab o'quvchilarining o'quv faoliyatida ichki motivlar ustunlik qila boshlaydi, ya'ni. o'z-o'zini tasdiqlash, obro'-e'tibor, burch, bilimga bo'lgan ehtiyoj, yutuqlar va ma'lum natijalar. O'rta maktab o'quvchilarining o'ziga xos xususiyatlari - ularning mustaqilligi, samaradorligini oshirish va kognitiv motivatsiya. Bu bilimga chanqoqlik, insonning dunyoqarashini kengaytirish, chuqurlashtirish, bilimlarni tizimlashtirish istagi.
Mashhur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari borasida katta, keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam oziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil boladi.
Motivatsiya tushunchasini turlicha ifodalash, motivatsiyaning mazmuni va energetik tomoni haqidagi muhim savol psixologlar tomonidan ifodalab berildi. Xorij psixologlari uchun motivatsiya tushunchasini xarakterli aniq bir tomonlama energetik faollik manbai sifatida qaraladi, ular mazmunli tomoniga e'tibor bermay, aniq mexanizmlar sifatida energiya, boshqaruv va xulq-atvorga taqsimlaydilar.
Ierarxik, darajaviy tuzilish - bu tizimlilik xususiyatiga ega bolgan hodisalarning bir jihatidir. Shu tufayli shaxs motivasion sohasining ierarxiyasini samarali tadqiq etish uchun uni motivasion hodisalarning boshqa jihatlari bilan aloqadorlikda organish zarur boladi. Motivasion hodisalar tizimliligini tadqiq etishda asosiy e'tibor esa bu hodisalar ortasidagi tizimli munosabatlarni organishga qaratilishi kerak. Bu borada R.S.Vaysmanning shaxs motivasion sohasining tizimliligi haqida bildirilgan fikri alohida e'tiborga loyiq. Uning yozishicha, "Motivasion sohaning tizimliligi - motivasion ozgaruvchilar ortasidagi aloqadorlik, xilma-xil munosabatlar mavjudligida namoyon boladi. Shunday munosabatlardan biri ierarxik munosabatdir. Yana bir turdagi munosabatni "royobga chiqarish" munosabati deb atash mumkin. Bu munosabat shuni anglatadiki, har bir ehtiyojning qondirilishida turli motivlar yigindisining royobga chiqarilishi mumkin. Uchinchi turdagi munosabat shunda namoyon boladiki, har xil ehtiyojlarning qondirilishida bir motiv ishtirok etadi yoki aksincha, bir ehtiyoj qondirilishida turli motivlar qatnashadi. Bunday munosabat "ozaro tobelik" munosabati nomini oldi.
R.S.Vaysman shaxs motivasion sohasidan tizimli munosabatlarning juda qiziq tasnifini keltiradi. Ammo ajratilgan munosabatlar qatorini boshqaruv, tartiblashtirilganlik va shu kabi munosabatlar bilan toldirish mumkin boladi. Qolaversa, R.S.Vaysman motivasion ozgaruvchilar ortasidagi tizim hosil qiluvchi asosiy munosabatni ajratmagan, bir turdagi va har xil turdagi motivasion hodisalarni bir-biridan farqlamagan.
Chet el olimlarining motivatsiya sohasidagi tadqiqotlari orasida G.Olportning motivlar funksional avtonomiyasi nazariyasi alohida orin egallaydi. Bu nazariyada motivlar transformasiyasi, tizimli rivojlanishi jarayon sifatida talqin etiladi. G.Olport oz konsepsiyasida tizimlarning umumiy nazariyasi goyalaridan, ayniqsa, ochiq tizimlar haqidagi goyadan keng foydalangan. Olimning fikricha, shunday motivlar borki, ular yarim yopiq tizimlarning tabiatiga monand faoliyat korsatadi va rivojlanadi, ya'ni funksional avtonomiyaga ega. Bir tizimga kiruvchi motivlarni G.Olport reaktiv, tashqi undovga muhtojlik qonunlariga boysunuvchi motivlar, deb ataydi. Ammo G.Olportning ta'kidlashicha, shaxs ochiq tizimlar kabi ozgaruvchi va rivojlanuvchi motivlar bilan tavsiflanadi, degan fikr haqiqatga yaqinroqdir. Agar avvalgi tizim motivlarning perseverativ funksional avtonomiyasi, deb atalgan bolsa, keyingi tizimni G.Olport propriativ funksional avtonomiya, deb ataydi. Ochiq, yopiq va yarim ochiq tizimlar haqida toxtalar ekan u yopiq tizim modelini shaxs va uning motivatsiyasiga qollab bolmasligini ta'kidlagandi. Ochiq funksional tizim taraqqiyot uchun zamin hozirlaydi, uni esa undovchi muhtojlik doirasida tushuntirib bolmaydi.
G.Olport tomonidan shaxs motivlarining ochiq tizimlar sifatida tahlil etilishi, shaxs va shaxs motivlari taraqqiyoti chegarasiz jarayon ekanligini ta'kidlash uchun imkoniyat beradi.
Shunday qilib, biz shaxs motivasion sohasi haqidagi turli qarashlar, ularda tizimli yondashuv goyalarining aks etishi masalasini korib chiqdik. Mazkur qarashlar motivatsiya sohasidagi zamonaviy tadqiqotlarning ajralmas qismiga aylandi. Korsatib otilganidek, psixolog olimlar tomonidan motivasion soha tizimliligiga oid turli jihatlarni qayd qilinmoqda. Ayni damda motivasion mexanizmlar haqidagi tizimli yondashuvga asoslangan tasavvurlar turli yonalishlarda tadqiq etilmoqda. Biroq tadqiqotlarning barchasini bir yonalish - motivasion hodisalar ortasidagi ma'no hosil qiluvchi aloqa va munosabatlarni tadqiq etish atrofida birlashtirish mumkin.
Kopchilik psixologlar fikricha, motivatsiya muammosi shaxs psixologiyasining markaziy muammosidir. Shaxs psixologik tuzilishining butunligi, xulq-atvor va uni harakatga keltiruvchi kuchlar ortasidagi aloqadorlik motivatsiya muammosini organishda tizimli yondashuvni qollash uchun keng imkoniyat yaratib yeradi.
7
Xorij psixologlaridan neofreydistlar hisoblanmish A.Adler, K.Yung kabilar tomonidan ilgari surilgan motiv va motivatsiya borasidagi nazariyalarga asosiy e'tiborni qaratamiz. A.Adlerning fikricha, insonni harakatga undovchi asosiy kuch uning faoliyati maqsadini aniqlovchi, ularga erishish yollari manbai hisoblanadi. Xornining ta'kidlashicha, inson xulqi motivatsiyasini boshqa motivlar yordamida aniqlash mumkin. Jumladan, birlamchi bezovtalanish atrof-muhitga nisbatan dushmanlik hissini tugdiradi, xavfsizlikka ehtiyoj esa insonni boshqa odamlar tomonidan baholash va oz-ozini baholashga nisbatan ichki intilishini vujudga keltiradi. E.Fromm ham oz qarashlarida libido masalasiga katta e'tibor bermaydi, chunki uni qiziqtirgan muammo inson xulqi jabhalarida ijtimoiy va psixologik omillarning ozaro ta'sir otkazish jarayonidir.
Geshtalt psixologiya maktabi namoyondalari uchun motivatsiya oziga xos talqinga ega bolib, uning mohiyatini eksperimental tarzda organishga nisbatan intilish yuqori korsatkichga ega ekanligi bilan boshqalardan ajralib turadi. K.Levin (1890-1947) motivlarni eksperimental organish metodikasini ishlab chiqib, ularni mutlaqo mustaqil holat sharoitida tushuntirishga harakat qilgan va bu borada muayyan muvaffaqiyatlarga erishgan. Geshtalt psixologiya maktabining namoyondalariga obraz tushunchasi qanchalik ota ahamiyatli bolsa, K.Levinning maydon nazariyasi uchun motiv kategoriyasi xuddi shunday muhim ahamiyat kasb etadi. Obraz va motiv ozaro aloqasiz hukm surishi ta'kidlanadi, motivatsiyani amalga oshiruvchi vaziyatning predmetli ma'noviy mazmuni esa inkor qilinadi.
K.Levin motivni quyidagicha ifodalaydi: motiv - muayyan muvaffaqiyatli mikrointervalda shaxsning bevosita yaqqol muhit bilan munosabatlaridan kelib chiquvchi voqelikdir. Uning mazkur nazariyasida insonda har xil ma'no anglatuvchi ikkita motivasion ozgarish hukm surishi tan olinadi. Geshtalt psixologlarning asarlarida shunday qolatlar ham mavjudki, ularda xulq motivatsiyasi muammolari shaxsning muhim xususiyatlarini tahlil qilish negizidan kelib chiqib qaraladi. Ushbu holat G.Olport konsepsiyasida yaqqol kozga tashlanadi. Uningcha, eng muhim jihat bu inson xulqini ozgarish sabablarini ochishdir. Shuning bilan birga mazkur vaziyatga olib keluvchi motivlar omillarini tekshirishlari ham alohida ahamiyatga ega ekanligini anglab yetish qiyin emas.
Rus psixologlari orasida V.G.Aseevning tadqiqotlarida motivasion tizim masalasi ancha chuqur organilgan. Uning fikricha, inson motivasion sohasining ontogenetik taraqqiyoti davomida bu soha tizimli rivojlanishga nisbatan moyillikni namoyon etadi. Bu moyillik V.G.Aseev korsatishicha, stixiyali shakllanuvchi, undovchi kuchlarning kattaroq motivasion birliklarni ozaro qoshilib hosil qilishda namoyon boladi. Motivasion tizimning birligi sifatida V.G.Aseev undovchi kuchlarni qayd etadi. Bu tushuncha doirasiga u motiv, ehtiyoj, qiziqish, intilish, maqsad, ideal, mayl, motivasion ustanovka va boshqalarni kiritadi. Shunday qilib, V.G.Aseev turli motivasion hodisalar, mayl turlari ortasida tizimli munosabat mavjud deb hisoblaydi. Demak, bunday yondashuvda motivasion tizim komponenti mayl bolib hisoblanadi.
9 Ichki motivatsiya shaxsning o'z ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Tashqi motivatsiya xodimning o'zidan va kasbiy faoliyatidan tashqarida bo'lgan motivlarni o'z ichiga oladi. Tashqi ijobiy motivatsiya inson harakat qilish zarur deb hisoblagan rag'batlarni o'z ichiga oladi.
Ichki motivatsiya - bu o'zingiz xohlagan narsani o'rganish, olish, erishish istagi, chunki siz o'zingizning qadr-qimmatingizni o'zingiz ko'rasiz: o'z qobiliyatingizni his qilish, o'z kuchingiz va niyatlaringizga ishonch, ishingizdan qoniqish, o'zingizni amalga oshirish.
Ichki motivatsiya qilingan ishni maqtash, ma'qullash va e'tirof etish ko'rinishidagi ijobiy fikrlar bilan mustahkamlanadi.
Tashqi motivatsiya ko'pincha tashqi omillar va sharoitlar bilan ishlaydi: bonus olish, taniqli yirik kompaniyada ishlash, mukofot olish va hokazo.Ehtimol, siz birinchi marta bolalikda, ota-onangiz biron bir harakat yoki natijaga erishish uchun mukofot taklif qilganda, tashqi motivatsiyaga duch kelgansiz. Masalan, maktabni bitirgani uchun yangi telefon sotib olishni va'da qilganlarida yoki xonani tozalash uchun cho'ntak pulini to'laganlarida.
Ichki motivatsiya siz biron bir vazifani chin dildan bajarishni xohlaganingizda paydo bo'ladi, chunki u qiziqarli.
Ichki va tashqi motivatsiya sezilarli darajada farq qilsa-da, aksariyat hollarda ular bir-biri bilan chambarchas bog'liq.
Ichki motivatsiya bizga o'zimizdan ustun bo'lishga, o'zimizni yaxshilashga va rivojlanishimizga yordam beradi. Tashqi motivatsiya maqsadlarga erishishga, ko'proq pul topishga va jamiyatda ma'lum bir ijtimoiy mavqega ega bo'lishga yordam beradi.
10
Shaxsning irodaviy sifatlari
Kishining irodaviy sifatlari ya'ni iroda kuchi, mustaqilligi jihatidan ayrim hollarda turlicha namoyon boladi. Irodaviy sifatlarning klassifikasiyasi sxema tarzida quyidagicha ifodalanadi.

Har bir kishida irodaning ayrim sifatlari umr boyi mustahkamlanib, shu odamning xususiy sifatlari (ya'ni doimiy xislatlari) bolib qolishi mumkin. Shaxsning bu oziga xos xususiyatlari xarakter xislatlari deb ataladi. Har bir kishidagi biron bir irodaviy sifatlarning har qanday namoyon bolishi shu kishi xarakterining xislati bolavermaydi.

Ayrim hollarda hatto tasodifiy ravishda kishi kuchli iroda korsatishi mumkin, ayrim hollarda mazkur kishining irodasi, umuman kuchli iroda kuchi shu kishi xarakterining xislati ekanligidan dalolat beravermaydi. Bu kishining irodasi kuchli deb aytish uchun uning iroda kuchini bir marta emas, bir necha marotaba namoyon qilganini bilmoq kerak.
Kishining xarakterini ta'riflaganimizda falon kishi dadillik qildi, rost gapirdi
demasdan, balki bu odam dadil, rostgoy, togrisoz deb ataymiz. Buning ma'nosi shuki dadillik va rostgoylik, togrisozlik shu odamning xususiyatlaridir, xarakter xislatlaridir, tegishli sharoitda bu kishi dadillik, rostgoylik, togrisozlik xislatlariga ega ekanligini namoyon qildi deb aytamiz. Kishi xarakterini, xislatlarini bilib olgach, uning biron ish-harakatda qanday yol tutishini ancha aniq
bilib olamiz, oldindan aytib bera olamiz.
Iroda kuchi va xarakter qat'iyati. Iroda ma'lum kuch bilan yuzaga chiqadi: ba'zi hollarda kishining irodasi kuchli sur'atda namoyon bolsa, boshqa hollarda kuchsiz namoyon boladi.
Iroda kuchi irodaning muhim sifatidir. Iroda kuchining turli darajasi irodaviy jarayonning hamma bosqichlarida korinadi. Iroda kuchi avvalo ehtiyojlarni his qilishda va intilishda korinadi, biz kuchli hamda kuchsiz intilishlarni, kuchli hamda kuchsiz hohishlarni farq qilamiz.
Iroda kuchi ravshan va aniq maqsad qoyishda, shuningdek mazkur maqsadga yetishishga yordam beradigan yol, vosita va usullarni ochiq tasavvur qilishda namoyon boladi. Bu ochiq ravshanlik darajasi esa kishining turmush tajribasiga, bilimiga va umumiy saviyasiga bogliq. Aniq maqsad qoyishda inson tafakkuri va ayniqsa real xayollar (fantaziya)ning taraqqiy etishi xususiyatlari katta rol' oynaydi.
Iroda kuchi tezlik bilan qarorga kela olishda va qarorni mustahkamligida, sabotlilikda korinadi. Yuksak goyaviy tamoyillarga asoslangan oqilona qat'iyatlik va sabotlik kuchli iroda belgilaridandir. Qat'iyatsizlik ikkilanish, qabul qilingan qarorning bajarilishiga shubha bilan qarash va sabotsizlik kuchsiz iroda belgilaridandir.
Iroda kuchi jasorat deb ataladigan dadillikda ayniqsa ravshan korinadi. Jasorat kishining shunday holatiki, bunda kishi tez qarorga keladi va uni bajarishga ahd qiladi. Hatto salomatligini va hayotini xavf ostida qoldirishi mumkinligi hayoliga ham kelmaydi. Jasorat kishining boshqa kishilarga emas, balki oziga bergan amridir. Kishi axloqiy burchining talabiga kora, buyuk maqsadga erishish uchun bir zumda hayot bilan olimdan birini tanlab olsa, bunday jasorat iroda kuchi ekanligini korsatadi.
Jasorat shunday qarorki, u goyo ish-harakatga aylanadi. Bu ish-harakat esa kuchli zor berishni talab qiladi. Xarakter xislati bolgan dadillikda odamning qanchalik puxta oylab ish korishiga qarab, bu dadillik maxsus tusga kiradi.
Puxta oylab ish korishni ozi yuksak goyaviylikka va kishining axloqiy tamoyillariga asoslangan taqdirda ijobiy xislat hisoblanadi. Oylab, shoshmasdan bir qarorga keladigan kishilarni mulohazakor kishilar deb ataymiz.
Odatda ozgaruvchan ayrim hislar kayfiyatlar ta'sirida tez bir qarorga keladigan xarakterli, dadil kishilar ham mavjud. Bular hissiyotga beriladigan tasodifiy kayfiyatli kishilardir. Bunday kishilar odatda sabotsizligi, shoshma-shosharligi va kalta oylashi bilan ajralib turadilar. Kishi uncha ikkilanmasdan oylab, e'tibor bilan togri bir qarorga kelsa va shu qarorni dadil amalga oshira bilsa, dadillik xarakterning ijobiy xislati boladi.
Bir necha imkoniyatdan birini tanlab olishga togri keladigan ish - harakat bir qadar xavf-xatar bilan boglangan bir murakkab vaziyatda dadillik ayniqsa yaqqol korinadi. Qat'iyatsizlik xarakterning salbiy xislatidir, qat'iyatsizlikda kishi sustlik bilan bir qarorga keladi, qabul qilgan qarorini kopincha oz vaqtida bajarmaydi. Bunday odam qabul qilgan qarori togriligiga shubhalanadi, turli imkoniyatlardan birini tanlab olishda ikkilanadi, ayniqsa qiladigan ish-harakatlari xavf-xatar bilan boglangan bolsa, shunday ahvolga tushadi. Shu sababli qat'iyatsiz kishilar kopincha kam faolliklari bilan ajralib turadilar yoki umuman passiv bolib, yalqov, tanbal degan taassurot tugdiradilar.
Sabotlilik dadillikka chambarchas bogliq bolib, xarakterning ijobiy xislati hisoblanadi. Xarakterning bu xislatiga ega bolgan kishilar qabul qilgan qarorlarini odatda ozgartirmaydilar, bekor qilmaydilar va bu qarorlarini bajarmasdan qoymaydilar. Bu kishilar va'dalarining ustidan chiqadilar, aytgan sozlarini albatta qiladilar, ularning gapi bilan ishi bir boladi. Ularga ishonsa boladigan subutli insonlardir.
Qabul qilingan qarorlarini kopincha bekor qiladigan, bergan va'dalarini ustidan chiqmaydigan, aytgan sozidan tonadigan kishilar subutsiz hisoblanadi.
Kishi irodasining kuchi va qat'iyati xarakterning irodaga bogliq bolgan qaysi xislatlarida ifodalangan bolsa osha xislatlar eng yorqin xislatlardan hisoblanadi. Bu xislatlar har bir kishining xarakterida bir qadar namoyon boladi. Ammo hamma kishilarni va har qanday odamni irodasi kuchli, xarakteri kuchli deb bolmaydi. Balki shu sifatlari bilan boshqa kishilardan ajralib turgan odamlargina irodasi kuchli, xarakteri qat'iy deb ataladi. Iroda kuchi va qat'iyati odamning ozini
tuta bilishida, jasurligida, matonatida va chidamliligida namoyon boladi.
Iroda kuchi qabul qilingan qarorni oz vaqtida bajarishda korinadi. Shuning uchun qarorni bajarmaslik yoki uning bajarish muddatini doimo paysalga solish, galdan-galga qoldiraverish, boshlagan ishini oxiriga yetkaza bilmaslik irodaning kuchsizligi alomatidir.

11kauzal atributsiya
(lotinchasiga “kauza" — sabab,
“atrebutsio" — bermoq, qo`shib bermoq ma’nosini bildiradi) deb ataladi. Masalan,
o`qituvchi bilan hamsuhbat bo`lib qolgan odamda suhbat boshidayoq “hozir odob-
ahloqdan dars berishni boshlamasmikan" degan shubha paydo bo`lishi mumkin. Bu
ham stereotip. Bundan tashqari, odamlar birinchi marta ko`rgan odam to`g`risida
tasavvurga ega bo`lish maqsadida uning tashqi qiyofasi bilan xarakteri o`rtasida
bog`liqliklar o`rnatishga harakat qilarkan, shunday bog`liqliklarni aniqlash
maqsadida A.A. Bodalev talabalar guruhiga turlicha qiyofali shaxslarning
fotosuratlarini ko`rsatgan. 72 kishidan 9 tasi iyagi katta kishilar kuchli iroda egalari
ekanligini, 17 tasi peshonasi keng odamlar aqlli ekanliklarini, 3 kishi sochi qattik
odamlarning qaysarroq, qatiy ekanliklarini, 5 kishi kichik bo`yli odamlar
hokimiyatga intilgan, boshqalar ustidan buyruq berishga moyil, chiroyli odamlar
yo o`ta o`ziga bino qo`ygan yoki nodon bo`lishligini aytishgan va hokazo.
Tabiiyki, bunday fikrlar mutlaq to`g`ri emas, lekin kishilar ongida avloddan-
avlodga o`tib kelayotgan tasavvurlar shunday obrazlarni shakllantirgan. Notanish
odam haqida tushunchaning shakllanishida u haqida berilgan birlamchi ma’lumot
katta rol o`ynaydi. Masalan, talabalarning ikki guruhiga bir xil portret ko`rsatib,
birinchi guruhda bu odam yirik olim, ikkinchisida esa, bu — davlat jinoyatchisi
deb, unga ikkala holda ham ijtimoiy-psixologik xarakteristika berishlarini
so`ragan. Ko`rsatmalar har xil bo`lganligi sababli berilgan ta’riflar ham har xil
bo`lgan. Birinchi guruhdagi talabalar bu odam mehnatkash, mehribon, shafqatli,
g`amxo`r, aqlli bo`lsa kerak, deyishgan bo`lsa, ikkinchi guruhdagilar uni –
beshafqat, makkor, qatiyatli deb ta’riflashgan. Birinchi guruhdagilar portretdagi
ko`zlarni dono, muloyim deyishgan bo`lsa, boshqalar ularni yovuz, beshafqat deb
aytishgan.
Shunday qilib, ijtimoiy persepsiya yoki odamlarning bir-birlarini to`g`ri
idrok etish va tushunish jarayoni muloqotning muhim muammolaridan biridir. Bu
jarayon psixologik jihatdan murakkab bo`lib, unda muloqotga kirishayotgan
tomonlarning har biri alohida ana shu idrokning ham ob’ekti, ham sub’ekti bo`lib
faoliyat ko`rsatadilar. Idrokning ob’ekti sifatida shaxs qaralganda, unda hosil
bo`ladigan “boshqa odam obrazi" ning barcha sifatlari va qirralari nazarda tutiladi.
Bunday obraz paydo bo`lishiga xizmat qiladigan belgilarga: o`sha odamning tashqi
qiyofasi, uning kiyinishi, o`zini tutishi, hissiy holati, ovozi, nutqi, qiliqlari, yurishi
va hokazolar kiradi. Lekin shularning ichida odamning
yuzi muloqot mobaynida suhbatdoshga eng ko`p ma’lumot beradigan ob’ektdir. Shuning uchun ham
telefonda suhbatlashgandan ko`ra yuzma-yuz suhbatlashish ancha oson va
axborotlarga boydir.
Kauzal atributsiya
— ijtimoiy persepsiya subyektining boshqa insonlar
xulq-atvori va motivlarini talqin etishidir. Odam kuzatish orqali idrok
etilayotgan kishi haqida batafsil ma’lumotga ega bo'lmasligi tufayli uning
xulq-atvorini determinatsiyalayotgan taxminiy sabablami qidiradi va ulami
asliga noto'g'ri bo'lsa ham persepsiya obyektining xulq-atvoriga «tirkab
qo'yadi». Boshqacha qilib aytganda, kauzal atributsiya hodisalar va insonlar
xulq-atvoriga muayyan sabablami tirkab qo'yish, sababchi deb bilish. G.
Vikipediya bu atamaga quyidagicha taʼrif beradi: sababiy bogʻlanish (lotincha causa — sabab, lotincha attributio — bogʻlash) — shaxslararo idrok etish hodisasidir. Bu uning harakatlarining haqiqiy sabablari to'g'risida ma'lumot etishmasligi sharoitida boshqa shaxsning harakatlarining sabablarini izohlash, bog'lashdan iborat.

12Emotsiya psixologiyasining nazariy yondashuvlari. Hissiyot bu odamning yuksak ehtiyojlarni qondirish yoki qondirilmaslik qobiliyatining mavjudligi va psixik obraz yarata olish natijasida uning tevarak atrofdagi olamga bo’lgan munosabatlarining ongda aks ettirilishidan iborat jarayon. Inson umri davomida borliqdagi narsa, kimsa, voqea va hodisalarga o’zining ijobiy yoki salbiy munosabatini bildiradi bu uning hissiy kechinmalari bo’lib emotsiya orqali namoyon qiladi. Emotsiyasiz inson mavjud emas, har birimizda emotsiya mavjud. Emotsiya kundalik hayotimizni va tajribamizni boyitadi. Hissiyotlar ruhiy jarayonlarning eng muhim tomonlaridan birini tashkil qilib, inson tomonidan borliqni his qilishni xarakterlaydi. Hissiyotlar 2 xil vazifani bajaradi. Bular signal va boshqaruvdir. Signal bizga tashqi muhitdan ta’sir ettirilgan stimul vazifasini bajaradi va biz signalni sezgilarimiz orqali qabul qilamiz. Shu orqali biz ta’surotlarni farqlaymiz va muvofiq ravishda emotsiyamizni ma’lum qilamiz. Shuning bilan birga emotsional reaksiya mavjud bo’lib u quyidagicha tafsiflanadi. Emotsional reaksiyalar yuzaga kelayotgan kechinmalarni, ularni chaqiruvchi tashqi holatlarga bog’liqligi bilan xarakterlanadi. Bunda reaksiyalar bizning borliqqa qanday ko‘z bilan qarashimizga bog‘liq. Kishilar idrok qilayotgan (ko’rayotgan, eshitayotgan), bajarayotgan, o‘ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, harakatlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi, yana boshqalari g‘azab-nafratimizni uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz. Dushman ustidan g‘alaba qozonish yoki qiyinchilikni yengish bizda zavq uyg‘otadi. Odamlarning o‘zi bilayotgan va bajarayotgan narsaga munosabatini boshdan kechirishi his –tuyg’ular (yoki emotsiyalar) deyiladi. His – tuyg‘ularning manbai biz idrok qiladigan, ish ko‘radigan predmetlar va hodisalarning xususiyatlari vujudga keltiradigan ehtiyojlar, intilishlar, istaklardir. Bizning faoliyatimizni (mehnat, o‘qish, o‘yin) uning muvaffaqiyati va mag‘lubiyatini ham his – tuyg‘ular uyg‘otadi. Hissiyot voqelikni aks ettirilishidir. Odam ayni bir paytda tirik organizm va jamiyat a’zosi bo’lishi bilan birga, o’z miyasida alohida shaxs sifatida, ayrim ob’ektlar bilan qiladigan ob’ektiv munosabatlarni aks ettiradi. Odam miyasida olamning aks ettirishni ana shunday o‘ziga xos tomoni hissiyot sohasi yoki inson shaxsining emotsional tomoni hisoblanadi. Hissiyot odam miyasida uning real munosabatlarining, ya’ni ehtiyojlar sub’ektining uning uchun ahamiyatli bo‘lgan ob’ektlar bilan bo‘lgan munosabatlarning aks ettirilishidir. “Hissiyot” tushunchasini faqat tirik mavjudotlar miyasida ularning ehtiyojlarini qondiradigan va qondirishga qarshilik qiladigan ob’ektlarga bo‘lgan munosabatlarni aks ettirish haqida gap ketganda qo‘llash mumkin. Belgilari xususan, yaqqol namoyon bo`ladigan, hissiyotlarning ichdan kechirishdan iborat bo‘lgan ruxiy jarayon sodir bo`lishining konkret shaklinigina emotsiya deb ataladi. Masalan, vatanparvarlik, muhabbat, javobgarlik hissini emotsiya deb bo‘lmaydi.Chunki ularni biz tashqi tomondan ko’rolmaymiz his qilolmaymiz, bular hissiyot bo’lganligi tufayli faqatgina ichki dunyo orqali his qila olamiz. Ammo affektiv holatda emotsiyani yaqqol sezamiz. Affekt bu – tashqi yoki ichki omillar ta’siriga javoban paydo bo‘luvchi, somatovegetativ ko‘rinishlar bilan namoyon bo‘luvchi, qisqa muddatli, kuchli musbat yoki manfiy emotsiyadir. Shu bilan bir qatorda “Patalogik affekt” ham mavjud. Patalogik affekt – to‘satdan, intensiv ruhiy jarohatga javoban yuzaga keluvchi, ongning jarohatlovchi kechinmalarga konsentratsiyasidir. Ko‘pchilik uchun qiziq va muhim hisoblangan hissiy-emotsional holat bu stressdir. Stress – organizmning noospetsifik reaksiyasidir, har qanday noxush ta’sirga javoban umumiy moslashuv sindromi. Stress - jiddiylik holati. Keskin vaziyat sababli yuzaga keladigan emotsional holatlar stress yoki jiddiylik holati deb ataladi. Stress - turli jismoniy va aqliy ishlar haddan oshib ketib, xavfli vaziyat tug‘ilgan paytlarda, zaruriy choralarni tezlik bilan topishga to‘g‘ri kelganda vujudga keladigan harakatdir. Stress holatining paydo bo‘lishi va o’tishining psixologik xususiyatlarini bilish uchuvchilar, kosmonavtlar, elektrostantsiya operatorlari, dispetcherlar, mashinistlar, haydovchilar, sudyalar, korxona rahbarlari, o‘quvchilardan imtixon oladigan pedagoglar va boshqalar uchun ham muhimdir. Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo‘lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi:
a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini;

b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko‘rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt sifatida qatnashishi;

v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hokazo.

Hissiyot tushunchasiga adabiyotlarda turlicha ta'riflar uchraydi jumladan; A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida hissiyot - kishining oz hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashgul bolayotganiga nisbatan ozicha turli xil shaklda bildiradigan kichik munosabatdir. M.Vohidovning "Bolalar psixologiyasi" oquv qollanmasida hissiyot deb - tashqi olamdagi narsa va hodisalarga bolgan ichki kechinmalarimizning ongimizda aks ettirilishga aytiladi. Q.Turgunov muallifligidagi lugatda hissiyot-shaxsning voqelikdagi narsa va hodisalarga, kishilarga hamda oz-oziga bolgan munosabatlarida kelib chiqadigan yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalardan iborat. Professor E.Goziev muallifligidagi "Umumiy psixologiya" darsligida hissiyot- odamda, tirik mavjudotlar miyasida, ya'ni shaxslarning ehtiyojlarini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi ob'ektlarga nisbatan uning munosabatlarini aks ettirish ma'nosida qollaniladi.
Yuqoridagi ta'riflardan korinib turibdiki, hissiyot bizning tuygularimizning oziga xos aks ettirish jarayoni bolib, bunda narsa va hodisalarni aks ettirish jarayonida bizda tugiladigan ichki kechinmalar va munosabatlar aks ettiriladi. Demak, hissiyotlar oz- ozidan yuzaga kelmasdan, tashqi olamdagi narsa va hodisalarning ta'siri bilan bogliq ravishda yuzaga keladi.
Adabiyotlarda hissiyot bilan birga emotsiya tushunchasi ham keng doirada qollaniladi. Aynan emotsiya tushunchasining mazmuni nimadan iborat va hissiyot tushunchasi bilan ozaro bogliqligi qanday degan savol tugiladi? Shunga muvofiq emotsiya tushunchasining mazmun mohiyatini yoritadigan bolsak; jumladan professor E.G.Gozievning "Umumiy psixologiya" darsligida emotsiya-odatda tashqi alomatlari yaqqol namoyon boladigan his-tuygularni, ichki kechinmalarni ifodalanishidan iborat psixik jarayonni yuzaga kelishining aniq shaklidir, deb ta'riflanadi.
Emotsiya - shaxsning voqelikka oz munosabatini his qilishidan kelib chiqadigan, uning ehtiyoj va qiziqishlari bilan bogliq bolgan yoqimli yoki yoqimsiz kechinmalaridir. Keltirilgan ta'riflardan korinadiki, hissiyot tushunchasi emotsiyaga nisbatan kengroq tushuncha bolib, shaxsning kundalik hayoti, turmush tarzidagi barcha jabhalarni qamrab oladi.
Hissiyotlar ozining yuzaga kelishi nuqtai nazaridan odamning ehtiyojlari, qiziqishlari va intilishlari bilan bogliq boladi. Masalan, odamning organik ehtiyojlarini qondirishi bilan bogliq bolgan hissiyotlar odamda rohatlanish, qanoatlanish tuygusini yuzaga keltiradi. Organik hissiyotlarni qondira olmaslik odamning ruhini tushirib, kayfiyatini buzib, azoblanish, toqatsizlanish hissiga sabab boladi.
Odamning hissiyotlari uning mazmuni hamda shakllari, ijtimoiy- tarixiy sharoit bilan bogliq boladi. Ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davrida odamning ehtiyojlari ozgarib boradi. Natijada odamda borgan sari yangi, yangi hissiyotlar, chunonchi, ma'naviy, intellektual va estetik hissiyotlar paydo boladi.
Hissiyotlar ham boshqa bilish jarayonlari kabi odamning faoliyatlari davomida namoyon boladi. Masalan, mehnatsevarlik hissini yuzaga keltirish uchun ma'lum muddat davomida ijtimoiy foydali mehnat bilan shugullanish kerak. U yoki bu faoliyat davrida yuzaga kelgan hissiyot ana shu faoliyatning oziga ta'sir qilib, uni ozgartiradi. Masalan, hohlamasdan ozini majbur qilib ishlayotgan odam bilan ozi hohlab sitqidildan ishlayotgan odam ishining unumdorligi ortasida juda katta farq mavjud. Odamning kayfiyati yaxshi xursand, ruhi tetik bolganda ishi ham barakali boladi, aksincha odamning dili ham, qandaydir tashvishli yoki gamgin bolganda qoli ishga bormaydi. Ana shu jihatdan olganda hissiyotning inson hayotidagi roli juda kattadir. Hissiyot boshqa bilish jarayonlariga ham ta'sir qiladi. Masalan, odamning ruhi tetik, xursand bolgan paytda, idroki hali juda jonli, esda olib qolishi, tuygularga boy, tafakkuri otkir, nutqi burro boladi.
Hissiyot odamda sodir bolayotgan hodisa va narsalardan shaxs sifatidagi odam uchun ahamiyatli bolganlari haqida darak beruvchi signallar tizimi hisoblanadi. Mazkur holda sezgi a'zolariga ta'sir qiluvchi cheksiz miqdordagi qozgovchilardan aniq bolib ajraladi, ba'zilari bir-birlari bilan qoshilib ketadi va paydo bolgan hissiyot bilan birlashib ketadi. Natijada taassurot uygotib, biror hissiy nom bilan ifodalangan xotira obrazlari tariqasida saqlanib qoladi. Buni fiziologik jihatdan shunday tushuntirish mumkin: ma'lum qozgatuvchilar tirik mavjudotlar uchun xotirjamlik haqida darak beruvchiga aylanadi. Hissiy kechinmalar esa insonning shaxsiy tajribasida tarkib topadigan reflekslar tizimini mustahkamlash sifatida namoyon boladi. Hissiyotning mana shu darak beruvchilik vazifasi psixologiyada hissiyotning impressiv tomoni deb ataladi. Impressiv sozi lotincha taassurot degan ma'noni anglatadi.

13.Hissiyotning nerv-fiziologik asoslari

Hissiyot boshqa hamma psixik jarayonlar kabi bosh miya posti qismining faoliyati bilan bogliqdir. Bosh miya hissiyotlarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Hissiyotlar boshqa bilish jarayonlaridan farqli bosh miya postining faoliyatidan tashqari organizmning ichki a'zolari faoliyati bilan ham bogliqdir, boshqacha qilib aytganda hissiyotlar vegetativ nerv tizimining faoliyati bilan ham bogliqdir. Chunonchi, odam qattiq uyalgan paytida qizarib ketadi, qattiq qorqqan paytida esa rangi ochib, qaltirab ketadi, xattoki odamning ovozida ham ozgarish paydo boladi. Ana shunday hissiy holat yuz bergan paytda odamning yuragi tez ura boshlaydi, nafas olishi ham tezlashadi.
Demak, odam ma'lum hissiy holatni boshdan kechirayotgan paytda uning qon aylanish tizimi, nafas olish organlari nutq apparatlari ichki sekresiya bezlari ham qatnashadi. Masalan, materialni yaxshi bilmaydigan talaba imtihon topshirayotganda terlab ketadi, tomogiga nimadir tiqilib, gapini gapira olmay qoladi. Odamda qattiq qorqish paytida "Yuragi orqaga tortib ketdi", "Sovuq ter bosib ketdi" kabi iboralarning ishlatilishi hissiyot paytida odamning ichki a'zolarining ishtirok etishidan dalolat beradi.
Juda kop hissiy holatlar bosh miyaning yaqin postloq osti qismlarining oraliqi bilan ham bogliqdir. Masalan, korish tepaligi deb ataluvchi qism ayrim hislarni ifodalaydigan ixtiyorsiz harakatlarning markazi hisoblanadi.
Odamda uchraydigan yuksak ma'naviy hissiyotlar ham ozining nerv-fiziologik asosiga ega bolishi kerak (chunonchi intellektual, ahloqiy, estetik hissiyotlar). Bu jihatdan akademik I.P.Pavlovning dinamik streotip haqidagi ta'limoti juda katta ahamiyatga egadir. Bu haqda akademik I.P.Pavlov shunday deb yozgan edi: "Menimcha, kopincha odatdagi turmush tartibining ozgargan paytlarida odat bolib, qolgan birorta mashgulot yaqin kishidan judo bolganda, aqliy iztirob chogida kechiriladigan ogir hissiyotlarning fiziologik asosi xuddi eski dinamik streotipning ozgarishi, uning yoqolishi va yangi dinamik streotipning qat'iylik bilan hosil bolishidan iborat bolsa kerak".
Ayrim murakkab hissiyotlarning asosida dinamik streotipning yotishi yaqqol korinadi. Masalan, estetik hissiyotni oladigan bolsak, biron yoqimli koydan lazzatlanish, yoki biron mashhur rassomning ishlagan ajoyib suratlarini tomosha qilib, rohatlanish estetik hissiyot hisoblanadi. Agar bu hissiyotlarning nerv-fiziologik asoslarini tahlil qiladigan bolsak, quyidagilarni korishimiz mumkin. Masalan, bizga juda yoqadigan kuy boshqa millat odamiga yoqmasligi mumkin. Bunda ajablanishga hech qanday orin yoq. Biz yoshlikdan boshlab mazkur kuyni bir necha yuz marotalab eshitib borishimiz natijasida ana shu kuyga nisbatan deyarli buzib bolmaydigan nihoyatda murakkab dinamik streotip yuzaga keladi. Ana shuning uchun ayrim kuylar bizga yoqadi, ayrimlari esa yoqmaydi. Suratlar masalasiga kelganda shuni aytish kerakki, qadimgi klassik asarlar ularning ishlanish uslubi realligi bizni hayratda qoldirib zavq tugdiradi. Aksincha, hozirgi rassomlar tomonidan ishlangan rasmlar odamda qandaydir noxush hissiyotni tugdiradi. Demak, uzoq yillar davomida yuzaga keladigan dinamik streotiplar ayrim murakkab qismni tashkil qiladi.
Shunday qilib, hissiyot vegetativ nerv tizimi orqali boshqariladigan ichki a'zo faoliyati bilan bogliq bolsa ham bari bir bosh miya posti orqali idora qilinadi. Chunki akademik I.V.Pavlovning fikricha, odamning butun a'zoyi badanida boladigan har qanday hodisalarning hammasini bosh miya posti qismidagi neyronlar idora qiladi. Ana shu jihatdan olganda hissiyotning nerv-fiziologik asosi bosh miya posti bilan bogliq.
14.emotsialarning turlari va funksiyalari valentlik bo'yicha - ijobiy yoki salbiy yo'nalish;
intensivlik - ularning namoyon bo'lish kuchi;
steniklik - harakat kuchi kategoriyasi, stenik (safarbarlik) va astenik (charchaydigan) his-tuyg'ular mavjud;
mazmun - ma'lum bir tuyg'u namoyon bo'ladigan vaziyatlarning ma'nosi.

Signal. Tuyg'ular tananing holatini va uning ehtiyojlarini qondirish darajasini ko'rsatadi. Qachonki, biz mamnun bo'lsak, biz zavqlanamiz va u bo'lmasa, biz qayg'uni his qilamiz. Yana bir misol - farovonlikka tahdidni ko'rsatadigan tashvish holati.

Kommunikativ. Biz bir-birimiz bilan muloqot qilish uchun his-tuyg'ulardan foydalanamiz. Ular aytilayotgan narsaga o'z munosabatingizni bildirishga imkon beradi va har doim shaxs uchun qimmatli narsaga ishora qiladi.
Normativ. Tuyg'ular bizning xatti-harakatlarimiz va stressga moslashish usullari bilan bog'liq. Misol uchun, qo'rquvni boshdan kechirish, kimdir qochib ketish bilan reaksiyaga kirishadi, kimdir "falaj bo'lgandek" turadi va kimdir oldinga shoshiladi.

Belgisi bo'yicha:

Tuyg'ular ijobiy va salbiyga bo'linadi. Birinchisiga misol shodlik va qiziqish, ikkinchisiga misol qo'rquv, g'azab, g'azabdir.
15 emotsional kechinmalar
Hissiyot kechinmalari turli holatlarda turlicha tezlik bilan paydo boladi. Ba'zan hissiyot tosatdan, darhol paydo boladi. Masalan, kishi birdan xursand bolib ketadi, darhol gazabga keladi, achchiqlanadi va hokozo. Lekin ba'zan shu hissiyotlar ozi dafa'tan qozgalmaydi, balki asta-sekin tugila boshlaydi. Shunday hissiy kechinmalarning qay darajada tez paydo bolmasligini belgilash qiyin yoki butunlay bilib bolmaydi. Emosional kechinmalarning kuchi turlicha bolishi mumkin. Hissiyotlarni kuchi avvalo yoqimli va yoqimsiz tuygularning naqadar kuchli bolishidadir. Hissiyotning kuchi shu hissiyotni shaxsning naqadar ehtiros bilan kechirilganligi bilan belgilanadi.
Hissiyotning qozgalish xususiyatlari paydo bolish yolini kuchi va barqarorligi bir qancha sabablarga bogliqdir. Atrof-muhitning holati shu paytdagi ehtiyojlarning kuchi shu xislat tuzilishiga sabab bolgan hodisalarning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini anglashi, odamning dunyoqarashi, bu xislat qanday vaziyatda paydo bolishi va otmishi hamda shaxsning individual xususiyatlariga bogliqdir. Hislarning ayni vaqtda naqadar tez kuchli va barqaror bolishiga kora his-tuygularning quyidagi turlari farqlanadi: hissiy ton, emotsiyalar, affekt, stress, kayfiyat va boshqalar.
Hissiy ton. hissiyot kopincha faqat hissiy tus sifatidagi ruhiy jarayonlarning oziga xos tomoni tariqasida namoyon boladi. Yoqimli suhbatdosh, kulguli voqea, yoqimsiz hid, zerikarli kitob, kongildagi mashgulot, hushchaqchaq sayohat, ogir ish kabilar. Hissiy ton tushunchasiga kopgina adabiyotlarda turlicha ta'riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiyning "Umumiy psixologiya" darsligida hissiy ton sezgi yoki idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsa va hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus hissiy boyoq yoqimli yoki yoqimsiz idrok bilan boglangan hissiyot, deb ta'riflanadi. Professor E.G.Goziev tomonidan hissiy ton-u yoki bu hissiyotning inson tomonidan bevosita kechirilishi (kechishi) jarayonidan iboratdir. Q.Turgunov lugatida hissiy ton - hissiyot sezgi yoki idrok jarayonida shaxsning idrok qilingan narsaga hodisaga munosabatini ifodalovchi maxsus emosional boyoq yoqimli va yoqimsiz kechinma bevosita sezgi yoki idrok bilan bogglangan hissiyot. Masalan, ogriq bir qator qozgovchilar yaqqol ifodalangan yoqimsiz hissiy ton bilan ajralib turadi. Kopincha emotsiyalar ozining ta'sirchanligi bilan bir-biridan ajralib turishiga qaramay, bunday sifatni hissiy holatlar stenik (yunoncha sozdan olingan bolib, kuch degan ma'noni anglatadi) xususiyatli deyiladi. Bunda emotsiyalar dadil xatti-harakatlarga, mantiqiy mulohazalarga, nisbiy izlanishlarga kuch quvvat, qanoat bagishlaydi. Masalan, xursandchilikdan shaxs "parvoz qiladi", "yulduzni narvonsiz oladi", kimlargadir xolis yordam qilishga shoshadi. Faollik qilib, tinchimaslik uning sifatiga aylanadi. Q.Turgunov lugatida stenik hisga quyidagi ta'riflar uchraydi: stenik hislar - shaxsning hayot faoliyatini kuch-gayratining orttiradigan barcha bilish jarayonlarini faollashtiradigan ijobiy hissiyot turi. Aksariyat hollarda xushxabar, muvaffaqiyat shaxsda stenik xususiyatli emotsiyalarni vujudga keltiradi.
Ba'zi hollarda emotsiyalar ozining sustligi, motorli, kuchsizligi bilan tavsiflanadi. Bunday hissiy holat astenik (yunoncha sozdan olingan bolib, kuchsizlik, zaiflik ma'nosini bildiradi) deb atashadi. Bunday hissiyot insonni boshashtiradi, uni xayolga chomdiradi, xayolparast qilib qoyadi. Shu sababdan favqulotda shaxsdagi befoyda emosional kechinmaga, uyalish, vijdon azobi, andisha esa qorqoqlikka aylanib qolishi xavfi kuchli.
Psixik jarayonlardan ayniqsa, emotsiya ozining aniq tashqi ifodasiga ega bolishi bilan tavsiflanadi. Emosional ozgarishlar organizmning tashqi ozgarishlarida shu qadar yaqqol ifodalanadiki, biz odamni tashqi korinishiga qarab, unda qanday xususiyatlar yuz berayotganini, uning xursand yoki xafaligini, gazablanganligini yoxud biror narsadan qorqib ketganini va shu kabi his-tuygularning kopini aytib bera olamiz. Hissiyotlarning tashqi alomatlari ifodali harakatlar deb ataladi.
Emotsiyalarning tashqi ifodasi turli korinishlarda roy beradiki, unda asosiy orinni korgazmali jihatlar asosiy orin egallaydi.
Birinchidan, emotsiyalar nafas olish a'zolarining ishlarida ozgarish yasaydi. Masalan, yoqimli his-tuygular ishga tushganda nafas olishning tezligi va ampilitudasi ortadi, yoqimsiz his-tuygular ustun kelganda kamayadi, qozgalgan vaqtida nafas harakatlari tezlashadi hamda chuqurlashadi, zor berish vaqtida-sekinlashadi va yuzakilashadi, hayajon vaqtida tezlashadi, hamda kuchsizlashadi, kutilmagan holatda, hayron qolishda zudlik bilan tezlashadi, qorquvda sekinlashadi va hokazolar.
Turli emotsional holatlarda nafas olishning ozgarishi
a) xursandlikda nafas olish bir minutiga 17 marta;
b) faol xafalikda 9 marta;
v) qorqishda 64 marta;
d) jahl chiqqanda 40 marta.
Ikkinchidan, emotsiya imo - ishoralarda, mimikada, ya'ni kishining yuzida boladigan harakatlarda hamda butun badanning ma'nodor harakatlarida korinadi.
Uchinchidan, gumoral harakatlardagi, ya'ni organizmning qon tarkibidagi va boshqa suyuqliklardagi kimyoviy ozgarishlarni va shuning bilan birga modda almashishida boladigan yanada chuqur ozgarishlarni oz tarkibiga oladi.
Demak, emotsiyalarning tashqi ifodasiga mimika, imo-ishora, aft-bashara va qad-qomatning ozgarishlari, ayrim tashqi sekresiya bezlarining faoliyati yosh, solak, ter ajralishi hamda ayrim harakatlarning xususiyatlaridagi ozgarishlar, ya'ni ularning tezligi, kuchi, koordinasiyasi va hokazolar kiradi.
16Affekt
tushunchasiga berilgan ta'riflarga asosiy e'tiborni qaratadigan bolsak bu ham shaxsning kuchli emosional holatlari bilan bogliqdir. Q.Turgunovning lugatida aytilishicha, affekt tez va kuchli paydo bolib, shiddat bilan otadigan qisqa muddatli emosional holatdir. A.V.Petrovskiyning "Umumiy psixologiya" darsligida affekt haddan ziyod tez kechishi bilan miyada paydo boluvchi, shaxsni tez qamrab oluvchi, jiddiy ozgarishlarni yuzaga keltiruvchi jarayonlar ustidan irodaviy nazorat buzilishiga yetaklovchi organizm a'zolari funksiyasini izdan chiqaruvchi emosional jarayonlarga aytiladi. M.Vohidov darsligida affekt tosatdan tez paydo bolib, tez orada otib ketadigan nihoyatda kuchli hissiy holat sifatida e'tirof etiladi.
Affekt lotincha soz bolib, ruhiy hayajon ehtiros degan ma'noni anglatadi. Affektlar kopincha tosatdan paydo boladi va ba'zan bir necha minut davom etadi. Affekt holatida kishini ongini tasavvur qilish, fikr qilish qobiliyati torayadi, susayib qoladi. Affektlar vaqtida odamning harakatlari kutilmagan tarzda portlash singari birdaniga boshlanib ketadi. Ba'zan affektlar tormozlanish holati tarzida namoyon boladi va bunday holatda organizm boshashib, harakatsiz bolib va shalvirab qoladi. Bunday holat kopincha odam birdaniga qorqqanida, tosatdan quvonganida va shu kabi holatlarda ozini yoqotib qoyish korinishida namoyon boladi.
Affekt holatini boshlanishida shaxs insoniy qadriyatlarning barchasidan uzoqlashib, oz hissiyotining oqibati togrisida ham oylamaydi, hatto tana ozgarishlari, ifodali harakatlar bilinmay boradi. Kuchli zoriqish oqibatida mayda kuchsiz harakatlar barham topadi. Tormozlanish miya yarim sharlari postini toliq egallay boshlaydi, qozgalish postloq osti nerv tugunlaridan oraliq miyada avj oladi, xolos. Buning natijasida shaxs hissiy kechinmasiga (dahshat, gazab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar) nisbatan ozida kuchli hohish sezadi.
Ma'lumotlarning korsatishicha kopincha hissiyotlar affektiv shaklda otishi tajribalarda sinab korilgan. Jumladan: 1) teatr tomoshabinlarida; 2) tantana nashidasini surayotgan olomonlarda; 3) es-xushini yoqotgan telbasimon odamlarda; 4) ilmiy kashfiyot laxzasida; 5) tasodifiy qizgin uchrashuvlarda, joshqin shodliklarda mujassamlashadi.
Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs ozini tushunish, ozini qolga olish, uddalash qurbiga ega boladi. Ularning keyingi bosqichlarida irodaviy nazorat yoqotiladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, oylamasdan xatti-harakat qilinadi. Affektiv holatlar ma'suliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir boladi, lekin shaxs har bir harakati uchun javobgardir, chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar otib bolgandan keyin shaxsning ruhiyatida osoyishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba'zi hollarda holsizlanish, barcha narsalarga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi. Shuni ham unutmaslik kerakki, affektiv qozgalish muayyan davrgacha davom etishi, ba'zan oqtin-oqtin kuchayishi yoki susayishi sodir bolib turishi mumkin.
Stress tushunchasining mazmuni mohiyati borasida qator ta'riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tomonidan stress-ffektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirilishining davomiyligiga kora kayfiyatlarga yaqin bolgan his-tuygularni boshdan kechirilishining alohida shaklidir, deb ta'rif beriladi. Profssor E.Gozievning umumiy psixologiya kitobida yozilishicha, stress-ogir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar ishlarning me'yoridan oshib, ketib xavfli vaziyatlar tugilganida, zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy zorigishlar sifatida korsatiladi.
Stress - inson organizmini haddan tashqari zoriqish natijasida paydo boladigan tanglik jarayonidir.
Stress korinishiga qarab ikki turga ajratiladi:
1. Konstruktiv - biz turidagi (kopchilik orasida);
2. Destruktiv - men turidagi (yakka shaxs ozi bilan) kechadigan jarayon.
Stress holatini oddiy tilda aytadigan bolsak, bu insonlarda kechadigan tushkunlik holatidir. Insonning aqliy jihatlari va fiziologik tizimida stress holati bolmasligi mumkin emas. Bular kop hollarda muloqotlarda va boshqa ijtimoiy jarayonlarda yuz beradi. Stressni fiziologik va psixologik turlari mavjud. Fiziologik stress - bu ota jismoniy zoriqish, biror ogriq, qorquv, kasalliklar natijasida vujudga keladi.
Fiziologik stress organizm ota zoriqishi, temperaturaning baland yoki past bolishi, nafas olishning qiyinlashishi bilan bogliq boladi. Masalan, ba'zida odam organizmida qattiq ogriq bolganda, ogriq nimadan kelib chiqqanligini tushunib yeta olmaslik oqibatida odamda qorquv, xavotirlanish paydo boladi va stress holatiga olib keladi.
Psixologik stress-odamning ruhiy holatiga voqealarni ta'siri tufayli paydo boladigan stress .
Psixologik stress informasion stress va emosional stress turlariga ajraladi.
Informasion stress axborotlarni haddan tashqari kop qabul qilish vazifalarni bajarishda bir qancha yechimlar bolsa-da, aniq ulardan qaysi birini tanlash yuqori darajadagi shiddat bilan qaror qabul qilishdagi ikkilanishi natijasida kelib chiqishi mumkin. Axborotlarni haddan tashqari kop qabul qilish oqibatida odam psixikasi zoriqadi (charchaydi) va buyrak usti bezlaridan stressli garmonlar kop ishlab chiqara boshlaydi. Haddan tashqari zoriqish natijasida miyada tormozlanish yuz beradi va oqibatda tanglikka olib kelgan axborotgina miyada aks etaveradi. Miya boshqa axborotlarni tashqi ta'sirni qabul qila olmay qoladi. Bu ba'zi hollarda salbiy yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Miyada stressga olib kelgan axborot tormozlanib, saqlanib qolganda tanglik holatining yuqori nuqtasiga chiqqanda tanglik holatidan chiqib ketolmay oz joniga qasd qilishgacha olib kelishi mumkin.
Emotsional stress-ta'qiq qilish, falokat, hayotiy ozgarishlar (oilaviy mojarolar, tosatdan ishdan boshatish yaqin kishisini yoqotish, uzoq muddatli sevgidan qutila olmaslik sababli, xavf ostida qolganda, atrofdagilar tomonidan notogri munosabat qilinganda va hokazolarda) korinadi.
Kayfiyat tushunchasiga psixologik manbalarda turli nuqtai nazardan yondashilgan taqdirda ham mazmunan ular bir xillikni anglatadi. Jumladan Q.Turgunov lugatida shaxsning kuchsiz yoki ortacha kuchga ega bolgan nisbatan barqaror umumiy emosional holati, A.V.Petrovskiyning "Umumiy psixologiya" darsligida kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun xatti-harakatiga tus berib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi, deb ta'kidlanadi. Professor E.G.Goziev fikricha, kayfiyat shaxsning ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emosional holatdir. Kayfiyat, ya'ni odamning xursand yoki gamgin kayfiyati hech vaqt sababsiz maydonga kelmaydi. Odam bajarayotgan biror ishning mavaffaqiyatli tugashi yoki imtihondan yaxshi otish- yaxshi tetik kayfiyatni yuzaga keltiradi. Qilayotgan ishingizni oldinga yurmasligi yoki ishga berilgan yomon baho odamda ma'yuslik, kuchiga ishonmaslik kayfiyatini tugdiradi.
Kayfiyatning xush yoki noxush bolishi, birinchi navbatda odamning sihat-salomatligi bilan ham bogliqdir. Masalan, ichimiz qattiq ogrib turgan vaqtda kayfiyat choq bolmaydi.
Odatda odamda kayfiyatning u yoki bu turi, ya'ni xushchaqchaqlik xursandlik yoki gamginlik, ma'yuslik, tushkunlik ustun bolishi mumkin. Ana shunga qarab odamlar xushchaqchaq, gamgin, sertashvish deb turli guruhlarga bolinadilar. Lekin shuni aytish kerakki, odam oz kayfiyatining quli bolib, qolmay, uni boshqara bilishi kerak. Oz kayfiyatini idora qila biladigan odamlarning har doim ruhi tetik, kayfiyati chog va ishida unum boladi. Kayfiyatni idora qila olmaydigan odamlar bilan yashash juda qiyin boladi. Bunday odamlar arzimagan narsadan kayfiyatini buzib, tomsayib yuradigan yoki arazlab yotadigan odamlar boladi. Bunday odamlarni odatda "sirkasi suv kotarmaydigan" yoki "jahli burnini uchida turadigan" odamlar deyishadi. Agar odam har doim oylab, aql bilan ish tutsa, kayfiyatini bolgan bolmagan narsalarga buzavermaydi.
Inson kayfiyatini paydo bolishiga va ozgarishiga ta'sir qiluvchi quyidagi ikkita omillarni tahlil qilish lozim: Ulardan bittasi ob'ektiv va sub'ektiv xususiyatli vaziyatdir: a) tabiiy omillarga taalluqli bolgan vaziyat (havoning sovuqligi yoki issiqligi); b) shaxslararo munosabatning noqulayligi va boshqalar. Ikkinchisini bir manba sifatida talqin qilish mumkin, bu-sub'ektiv, shart-sharoitlardir. Masalan, mehnat va oqish faoliyatiga kerakli vositalarning mavjudligi. Ichkikkinchi sub'ektiv munosabatlar, iliq psixologik muhit, muloqatmandlik maromi, ragbatlantirish, muloqot ornatish uslubi, shaxsiyatiga tegmaslik, teng huquqlilik, shaxsning psixologik xususiyatlarini hisobga olish va hokozo.
17Stress (inglizcha: stress — „bosim“, „kuchlanish“, „tanglik“) — odam va hayvonlarda kuchli taʼsirotlar natijasida sodir boʻladigan oʻta hayajonlanish, asabiylik holati. Stress — bu gomeostazni buzish bilan tahdid qiluvchi turli ekstremal omillar taʼsirida yuzaga keladigan tananing oʻziga xos boʻlmagan reaktsiyasi va asab va endokrin tizimlar faoliyatida stereotipik oʻzgarishlar bilan tavsiflanadi. Organizmda har xil taʼsirotlarga nisbatan rivojlanadigan nomaxsus neyrogormonal reaksiya. „stress“ terminini kanadalik patolog G. Selye taʼriflab, tibbiyotga kiritgan (1936). Olim stress holatiga olib keluvchi omilni stressorlar deb, ular taʼsirida organizmda roʻy beradigan oʻzgarishlarni moslashish (adaptatsiya) sindromi deb atadi. Fizik (issiq, sovuq, shikastlanish va boshqalar) va psixik (qoʻrquv, qattiq tovush, oʻta xursandchilik) stressorlar ajratiladi. Organizmda bu omillar taʼsirini yengishga qaratilgan moslashuvchi biokimyoviy va fiziologik oʻzgarishlar rivojlanadi, bu stressorning kuchi, taʼsir etish muddati, odam yoki hayvonning fiziologik sistemasi va ruhiy holatiga bogʻliq. Nerv sistemasi yuqori rivojlangan odam va hayvonlarda, his-tuygʻu koʻpincha stressor vazifasini oʻtaydi va u fizik stressor taʼsiriga zamin tugʻdiradi. Odamda bir xil kuchdagi stress ham xavfli, ham ijobiy boʻlishi mumkin. Shuning uchun maʼlum bir darajadagi Stresslarsiz faol hayot kechirib boʻlmaydi, chunki stresslar boʻlmasligi bu oʻlim bilan barobar degan edi, Hans Selye. Demak, stresslar nafaqat xavfli, balki organizm uchun foydali ham boʻlishi mumkin (eustress), bu holat organizm imkoniyatlarini ishga soladi, salbiy taʼsirotlarga chidamliligini oshiradi (masalan, infeksiyalar, qon yoʻqotish va boshqalar), maʼlum bir somatik kasalliklar (masalan, yara kasalligi, allergiya, yurak kasalliklari va boshqalar) kechishini yengillashtiradi yoki bemorning ulardan form boʻlishiga yordam beradi. Zararli stresslar (distress) organizm rezistentligini pasaytiradi, koʻpgina kasalliklarning kechishini ogʻirlashtiradi. Stress taʼsirida kasalliklar paydo boʻlishida organizmning dastlabki holati katta ahamiyatga ega. Masalan, gipertoniya kasalligi bilan ogʻrigan bemorda stress ogʻirroq, yaʼni gipertonik krizlar bilan kechadi.

Hans Selye, stress natijasida rivojlanadigan kasalliklar yo stressorning kuchli taʼsir etishi, yoki gormonal tizimning „notoʻgʻri“ reaksiya berishiga bogʻliq deb hisoblagan. Chunki ayrim hollarda distress uncha kuchli boʻlmagan stressor taʼsirida yuzaga keladi. Stressning organizmga ijobiy yoki salbiy taʼsir etishi organizmning ushbu stressorga nisbatan reaksiyasiga bogʻliq. Stress xrlatini faol oʻzgartirishga qaratilgan choralar organizm chidamliligini oshiradi va natijada kasallik rivojlanmaydi yoki, aksincha, faol kurashish boʻlmasa, moslashish sindromi susayib, ogʻir holatlarda organizmni nobud boʻlishigacha olib kelishi ham mumkin. Organizmdagi hamma oʻzgarishlarni nazorat qilishda miyadagi katexolaminlar miqdori katta ahamiyatga ega. Shunday qilib, nerv sistemasi organizmning stressga reaksiya berish holatini belgilaydi (qarang Neyrogumoral regulyasiya).

Hozirgi „stress“ termini juda keng maʼnoda tushuniladi, masalan, nerv sistemasi boʻlmagan quyi hayvonlar, hatto oʻsimliklarda ham suv miqdori yoki harorat keskin oʻzgarsa, ularda kechayotgan fiziologik jarayonlar buziladi.Stress (ing. Stress — taranglik) Eustress va qayg'u bir tanganing ikki tomonidir.

Eustress va qayg'u bir tanganing ikki tomonidir.

Mutaxassislar bizga tanish bo'lgan "stress" tushunchasini salbiy (qayg'u) va ijobiy stress (eustress) ga ajratadilar. Stress haqida gapirganda, biz odatda qayg'uni nazarda tutamiz - masalan, yaqin kishining kasalligi yoki o'limi, ajralish. Bolaning tug'ilishi, diplomni mukammal himoya qilish, to'y - eustress. Talabalar bu holatni yaxshi bilishadi, imtihon muvaffaqiyatli topshirilganda va uyqusiz tun darhol unutiladi, ruh kuylaydi, energiya chekkadan oshadi.

18

19.Kayfiyatning xush yoki noxush bolishi, birinchi navbatda odamning sihat-salomatligi bilan ham bogliqdir. Masalan, ichimiz qattiq ogrib turgan vaqtda kayfiyat choq bolmaydi.
Odatda odamda kayfiyatning u yoki bu turi, ya'ni xushchaqchaqlik xursandlik yoki gamginlik, ma'yuslik, tushkunlik ustun bolishi mumkin. Ana shunga qarab odamlar xushchaqchaq, gamgin, sertashvish deb turli guruhlarga bolinadilar. Lekin shuni aytish kerakki, odam oz kayfiyatining quli bolib, qolmay, uni boshqara bilishi kerak. Oz kayfiyatini idora qila biladigan odamlarning har doim ruhi tetik, kayfiyati chog va ishida unum boladi. Kayfiyatni idora qila olmaydigan odamlar bilan yashash juda qiyin boladi. Bunday odamlar arzimagan narsadan kayfiyatini buzib, tomsayib yuradigan yoki arazlab yotadigan odamlar boladi. Bunday odamlarni odatda "sirkasi suv kotarmaydigan" yoki "jahli burnini uchida turadigan" odamlar deyishadi. Agar odam har doim oylab, aql bilan ish tutsa, kayfiyatini bolgan bolmagan narsalarga buzavermaydi.
Inson kayfiyatini paydo bolishiga va ozgarishiga ta'sir qiluvchi quyidagi ikkita omillarni tahlil qilish lozim: Ulardan bittasi ob'ektiv va sub'ektiv xususiyatli vaziyatdir: a) tabiiy omillarga taalluqli bolgan vaziyat (havoning sovuqligi yoki issiqligi); b) shaxslararo munosabatning noqulayligi va boshqalar. Ikkinchisini bir manba sifatida talqin qilish mumkin, bu-sub'ektiv, shart-sharoitlardir. Masalan, mehnat va oqish faoliyatiga kerakli vositalarning mavjudligi. Ichkikkinchi sub'ektiv munosabatlar, iliq psixologik muhit, muloqatmandlik maromi, ragbatlantirish, muloqot ornatish uslubi, shaxsiyatiga tegmaslik, teng huquqlilik, shaxsning psixologik xususiyatlarini hisobga olish va hokozo.
Kayfiyat tushunchasiga psixologik manbalarda turli nuqtai nazardan yondashilgan taqdirda ham mazmunan ular bir xillikni anglatadi. Jumladan Q.Turgunov lugatida shaxsning kuchsiz yoki ortacha kuchga ega bolgan nisbatan barqaror umumiy emosional holati, A.V.Petrovskiyning "Umumiy psixologiya" darsligida kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun xatti-harakatiga tus berib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi, deb ta'kidlanadi. Professor E.G.Goziev fikricha, kayfiyat shaxsning ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emosional holatdir. Kayfiyat, ya'ni odamning xursand yoki gamgin kayfiyati hech vaqt sababsiz maydonga kelmaydi. Odam bajarayotgan biror ishning mavaffaqiyatli tugashi yoki imtihondan yaxshi otish- yaxshi tetik kayfiyatni yuzaga keltiradi. Qilayotgan ishingizni oldinga yurmasligi yoki ishga berilgan yomon baho odamda ma'yuslik, kuchiga ishonmaslik kayfiyatini tugdirad.Kayfiyat — shaxsning faoliyati, xulqi, muomalasi va ruhiy jarayonlariga maʼlum vaqt davomida taʼsir qilib turuvchi hissiy holat. Insonning hayoti va faoliyati davomida shodonlik, hazilkashlik, zerikish, qaygʻurish kabi his-tuygʻular uning ruhiy holati tizimiga aylanadi. K. insonning butun faoliyatiga kuchli taʼsir koʻrsatadi. Masalan, kishi xursand boʻlib turganida uning koʻziga hamma narsa yaxshi, aks holatda esa yomon boʻlib koʻrinishi mumkin. Yaxshi K. individ, guruh, jamoada ishchanlik, oʻzaro yordam, hamkorlik, hamdardlik, iliq ruhiy muhitni, samimiy muomala maromini shakllantirishning, jismoniy va aqliy mehnat samaradorligini oshirishning ka-folatidir. Ijtimoiy hayotdagi turli voqealar, yaʼni mehnat muvaffaqiyati, taʼlim yutugʻi, rahbar bilan xodim, oʻqituvchi bilan talaba oʻrtasidagi munosabatlar, oiladagi shaxslararo muomala maromi, turmushning quvonch va tashvishlari, shaxsning qiziqishi, nimadandir qoniqish yoki qoniqmaslik hissi K.ning manbalari hisoblanadi. Odamning ruhi tushib, noxush K.da yurishi — uning turmushida muammolar yuzaga kelganidan, halovati buzilganidan dalolat beradi. Obyektiv va subyektiv vaziyat, sharoit, sababiy bogʻlanish K. barqarorligini belgilaydi. K.ning xususiyatlari koʻp jihatdan shaxsning individual-tipologik fazilatlariga bogʻliq. Inson oʻzini oʻzi boshqarish imkoniyatidan kelib chiqqan holda K.ini muvaqqat davr oraligʻida qatʼiyatlikda tutishi, hatto holat oʻzgarishiga yoʻl qoʻymasligi mumkin
20Frustratsiya (lot. frustratio — aldanish, rejalarning barbod boʻlishi) — muammoni hal qilish yoki maqsadga erishish yoʻlidagi faoliyatni izdan chiqaruvchi ruhiy holat. U kishining maqsadga erishishi yoʻlida uchraydigan, obyektiv ravishda yengib boʻlmaydigan yoki subʼektiv ravishda shunday tuyuladigan qiyinchiliklar tufayli paydo boʻladi. Frustratsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar frustrator deyiladi. Flustratsiya holati frustratorning kuchiga, jadalligiga bogʻliq. Fluratsiya holatida shaxsning vaziyatni toʻgʻri baholash qobiliyati muhimdir. Shu bois turmushning noqulay taʼsirlariga qarshi kurashish uchun odam feʼl-atvoridagi barqarorlikni shakllantirish lozim. Frustratsiya ham boshqa ruhiy holatlar singari kishi feʼl-atvoriga xos yoki yangi xislatlarning boshlanishini koʻrsatuvchi, shuningdek, oʻtkinchi holat boʻlishi mumkin. Frustratsiya asosan, salbiy hissiyotlar uygʻotadi. Frustratsiyaning turlari: tajovuzkor holat, apatiya, depressiv holat, gʻamginlik tuygʻusi, oʻziga ishonmaslik, kuchsizlik, maʼyuslik va boshqa. Frustratsiyaning tajovuzkor holati koʻpincha oʻzini tuta olmaydigan, qoʻpol odamga xos boʻlsa, depressiya holati oʻziga ishonmaydigan shaxsga taalluqlidir. Baʼzan ogʻir tabiatli kishilarda ham shu xildagi holatni vujudga keltirish mumkin, lekin bu vaziyat uzoqqa choʻzilmaydi.
Frustratsiya – tushkunlik, ma’lum maqsadga erishishda umidlarning parchalanishi bilan kechadigan inson muvaffaqiyatsizligining emotsional og‘ir kechinmasi. Frustratsiya ko‘p hollarda frustratorga qarshi qaratilgan tajovuzkorlik hulq-atvor bilan bog‘liq. Frustratsiya sabablari bartaraf etilmaganida, psixikaning davomli izdan chiqishi bilan bog‘liq bo‘lgan chuqur depressiv holat yuzaga kelishi mumkin (xotira, mantiqiy tafakkurga bo‘lgan layoqatlarning susayishi). Frustratsiya holati inson biror chiqib ketish yo‘llarini izlaydi, shirin xayol olamida beriladi, ba’zida esa tubanlashadi, ya’ni, psixik rivojlanishning dastlabki bosqichlariga qaytadi.
Hissiy jarayonlarning har xil shakllari normal odamda alohida, yakka holda mavjud bo‘lmaydi. YUzlab va minglab kechirilayotgan emotsiyalar, affektlar, kayfiyatlarda aniq yashaydigan umumlashtirilgan hislar yuksak hislar deyiladi. YUksak hislar o‘z tarkibiga birinchi soddaroq ko‘rinishdagi turli hislarni oladi.
Inson faoliyatining qaysi bir turi, yoki qaysi bir sohasi, hislarni qaysi birining asosiy ekanligiga qarab, yuksak hislarning muhim turlari: praksik, axloqiy, intellektual, estetik turlari ajratiladi.
22 Iroda haqida umumiy tushunchaMa'lumki, insonning ehtiyojlari ijtimoiy tuzum shakllari taraqqiyotiga qarab ozgaradi. Shu bois oz ehtiyojlarini qondirish uchun inson harakat qiladi. Shaxs oz harakatlari yordami bilan muhitga moslashadi va undan oz ehtiyojlari uchun foydalanadi. Lekin shu bilan birga odam muhitni oz ehtiyojlariga muvofiqlashtirib ozgartiradi, qayta quradi va oziga moslashtiradi.
Odamning shaxs sifatidagi faollik xususiyati shundan iboratki, oz ehtiyojlarini qondirishga yordam beradigan harakatlari instinktiv harakatlar emas, balki asosan oqilona, ongli harakatlardir. Bu onglilik shundan iboratki, odam oldindan biron-bir maqsadni kozlab harakat qiladi, shu maqsadga yetishish uchun yordam bera oladigan vositali yol va usullarni oldindan qidirib topadi, tosqinlik va qiyinchiliklarni yengish uchun ongli ravishda kuch-gayratini ishlata oladi.
Odam faqat oziga xos madaniy-ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishdagina emas, balki, tabiiy-biologik ehtiyojlarini qondirishda ham ongli va oqilona ravishda ish tutadi.
Odam tevarak - atrofdagi narsalarni ozgartirib oziga moslashtirar ekan, yangilik yaratadi, ijod qiladi, shu yangilikni tevarak-atrofdagi voqelikka qoshadi, voqelikni ozgartiradi va toldiradi. Umuman odam har doim harakat qilmasdan tura olmaydi. Ana shu jihatdan olganda odamning barcha harakatlarini ikki turkumga bolish mumkin. Ulardan birinchisi ixtiyorsiz harakatlar bolsa, ikkinchisi ixtiyoriy harakatlardir.
Odamning ixtiyorsiz harakatlari qat'iy bir maqsadsiz, kopincha impul'siv tarzda, ya'ni reflektor tarzda yuzaga keladi. Masalan, yotalish, aks urish, koz qovoqini ochib yumilishi va shu kabilar. Bu harakatlarni odam oldindan oylab rejalashtirmaydi. Ixtiyorsiz harakatlar har qanday sharoitda yuz berishi mumkin. Ixtiyorsiz harakatlar ba'zan, odamning aqliy faoliyatlari bilan ham bogliq boladi. Chunonchi, ixtiyorsiz idrok, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda olib qolish, ixtiyorsiz esga tushirish holatlari ham boladi. Bunday hollarda odamning ixtiyorsiz harakatlari idrok qilinayotgan narsaning boshqa narsalardan keskin farq qilishi yoki odamning qiziqishlari, ehtiyojlari bilan bevosita bogliq boladi.
Ixtiyoriy harakatlar iroda bilan bogliq bolgan harakatlardir. Ixtiyoriy harakatlar oldindan belgilangan maqsad asosida tola ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlardir. Lekin ixtiyoriy harakat deganda, faqat jismoniy harakatlar emas, balki, aqliy harakatlar ham tushuniladi. Shunday qilib, iroda tushunchasiga nisbatan adabiyotlarda turlicha ta'riflar uchraydi. Jumladan, A.V.Petrovskiy darsligida iroda - bu kishining oz oldiga qoygan maqsadlariga erishishida qiyinchiliklarni yengib otishga qaratilgan faoliyati va xulq-atvorini ongli ravishda tashkil qilishi va oz-ozini boshqarishi demakdir, deb ta'riflanadi. Q.Turgunov muallifligidagi lugatda ta'riflanishicha, iroda - shaxsning ongli harakatlarida, oz-ozini bilishida ifodalanadigan, ayniqsa maqsadga erishish yolida uchraydigan jismoniy va ruhiy qiyinchiliklarni yengib chiqishda namoyon boladigan ixtiyoriy faolligidir. M.Vohidov fikricha, iroda deganda biz oldindan belgilagan, qat'iy bir maqsad asosida amalga oshiriladigan va ayrim qiyinchiliklarni, tosiqlarni yengish bilan bogliq bolgan harakatlarni tushunamiz. Professor E.G.Gozievning "Umumiy psixologiya " darsligida iroda-bu tashqi va ichki qiyinchiliklarni yengishni talab qiladigan qiliqlarni va harakatlarni inson tomonidan ongli boshqarilishidir, deb keltiriladi. Umuman olganda iroda shaxs faolligining korinishi hisoblanadi. Shu bois uning yuzaga kelishi bir qator harakatlarni amalga oshirilishi bilan izohlanadi.
23.Iroda tushunchasi
falsafada tug'ilgan, bu erda Iroda ongning o'z taqdirini o'zi belgilash qobiliyati, shu jumladan axloqiy va o'ziga xos sabablarni keltirib chiqarish qobiliyati sifatida belgilanadi. Psixologiya va nevrologiyaga o'tib, irodaning ta'rifi axloqiy jihatni yo'qotdi va faqat aqliy funktsiya sifatida talqin etila boshlandi. Irodani yuqori aqliy funktsiyalarga an'anaviy ravishda bog'lash, uni hayvon emas, balki insonning mulki sifatida taqdim etish haqida gapiradi, garchi ba'zi hayvonlarni o'rganish bu tushunchani shubha ostiga qo'yadi.

Eng umumiy ma'noda, Iroda psixologiyada insonning ongli ravishda o'zini o'zi boshqarish qobiliyati sifatida qaraladi. Iroda harakatni amalga oshirish uchun ham, undan voz kechish uchun ham zarurdir. Irodaning asosiy elementi ongli ravishda qaror qabul qilishdir. Iroda ekzistensial psixologiyada erkinlik tushunchasiga yaqin, chunki bunday ongli qaror qabul qilgan kishi bir lahzalik vaziyatdan chiqib ketishi yoki o'ziga, qadriyatlariga bo'lgan munosabatiga murojaat qilishi yoki tasavvur, mantiqqa murojaat qilishi va taxmin qilingan harakatning oqibatlarini modellashtirishi kerak.

S. L. Rubinshteyn irodani falsafiy va psixologik ma'noda tasvirlaydi:"ongli maqsad va unga turtki sifatida munosabat bilan tartibga solinadigan harakatlar irodaviy harakatlardir". Bunday ta'rif Iroda tushunchasini istak tushunchasidan, motivatsiya tushunchasidan aniq ajratishga imkon beradi. Ushbu ta'rifda maqsadga munosabat, uni anglash shaklida bir lahzali vaziyatdan uzilish mavjud. Maqsad va maqsadning nisbati ham muhimdir. Maqsad va motiv hech bo'lmaganda sub'ektning ongida bir — biriga to'g'ri keladigan bo'lsa, sub'ekt o'z faoliyatini to'liq boshqaradi, u o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi-faoliyatda Iroda mavjud. [manba ko'rsatilmagan 424 kun]

Ba'zi psixologlar Iroda tushunchasini aqliy funktsiya sifatida insonning maqsadga erishishga intilish qobiliyati bilan aralashtiradilar, natijada quyidagi ta'riflarni topish mumkin: "Iroda — bu maqsadga erishishda qiyinchiliklarni engib o'tishni ta'minlaydigan o'z faoliyati va xulq-atvori sub'ekti tomonidan ongli ravishda tartibga solish...".

Sotsiologiyada Iroda tushunchasi ham mavjud. Masalan, sotsiolog F. N. Ilyasov irodani "sub'ektning ierarxik qadriyatlar tizimini yaratish va past darajadagi qadriyatlarni e'tiborsiz qoldirib, yuqori darajadagi qadriyatlarga erishish uchun harakat qilish qobiliyati"deb ta'riflaydi.
24-10 da qaytarilgan
25
27Sezgilar tasnifi va turlari.
Sezgilar qaysi a'zolar yordamida hosil qilinishiga qarab, quyidagi turlarga, ya'ni korish, eshitish, hid bilish, ta'm bilish, teri, muskul-harakat, organik sezgilarga ajratiladi. Ular sezgi a'zolari qaerda joylashganligiga qarab tavsiflanadi.
Jahon psixologiyasi fanining songgi yutuqlari hamda atamalariga binoan sezgilar quyidagicha klassifikasiya qilinadi. Ushbu tasniflanishning dastlabki korinishi ingliz olimi Ch.Sherringtonga taalluqlidir. U reseptorning qaerda joylashganligiga qarab, sezgilarni uch turga boladi.
Tashqi muhitdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishgamoslashgan hamda reseptorlari tananing sirtqi qismida joylashgan sezgilar, ya'ni ekstroreseptiv sezgilar;
Ichki tana a'zolari holatlarini aks ettiruvchi hamda reseptorlari ichki tana a'zolarida, toqimalarda joylashgan sezgilar, ya'ni interoreseptiv sezgilar.
Tanamiz va gavdamizning holati hamda harakatlari haqida ma'lumot (axborot, xabar) beruvchi muskullarda, boglovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya'ni proprioreseptiv sezgilar.
Sezgilarning tasnifi va bu boradagi tadqiqotlarni tahlil qilamiz. Dastlabki mulohazalar interoreseptiv sezgilar u borasida rus psixologi A.R.Luriya tadqiqot ishini olib borgan. Uning fikricha, interoreseptiv sezgilar asl, tub, ma'nodagi sezgilar emas, balki emosiyalar bilan sezgilar ortasidagi oraliq sezgilar sifatida namoyon boladi. Psixologiya fanida mazkur sezgilar tola organilmaganligi sababli uni "noma'lum hislar" deb atalgan. Bu asosan ichki organlarning xastaliklarida vujudga keluvchi holatlarni diagnostika qilishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Interoreseptiv sezgilar insonning kayfiyatida, emosional reaksiyalari ozgarishida kozga tashlanadi, bolada esa xatti-harakatning keskin ozgarishiga sabab boladi. Chunki bola tana a'zolaridagi ichki holatini anglash, his qilish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun undagi xatti-harakatning umumiy ozgarishi belgilardan buni sezish mumkin.
Interoreseptiv sezgilar organizmdagi ichki jarayonlarni ozaro orin almashtirish muvozanatini ta'minlab turishning asosi hisoblanadi. Bu jarayonni bir soz bilan aytganda, organizmdagi jarayonlarni ozaro orin almashib turishning gemostazi (barqarorligi) deb ataladi. Shuningdek, mazkur sezgilar insonda yuzaga keladigan puls, zoriqish, affekt holatlarini yoqotish, tugilib kelayotgan mayllarni qondirish bilan bogliq vazifani bajaradi. Natijada ichki tana a'zolarining faoliyatini izdan chiqarish holati yuz berishi mumkin.
Interoreseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari intero-sepsiya bilan birgalikda K.M.Bikov, V.N. Chernigovkiylar tomonidan atroflicha organilgan. Ularning fikriga kora, bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chiqadi
29.30.31Proprioseptiv sezgilar gavdaning fazodagi holati togrisida signallar bilan ta'minlab turadi. Ular inson harakatining boshqaruvchisi hisoblanib va afferent asosini tashkil qiladi.
Pereferik reseptorlar muskullar, pay va bogimlarda joylashgan bolib, maxsus tanachalar shakliga ega va ular Puchchini tanachalari deb ataladi.
Tanachalarda vujudga keluvchi qozgatuvchilar muskullarning harakatlashuvi natijasida va bogimlar holatining ozgarishi, nerv tolalari yordamida, orqa miyaning orqa ustunidagi oq suyuqligiga etkaziladi. qozgovchilar Burdax va Goll yadrosining quyi bolimlariga yetib keladi va undan postosti tugunchalaridan otib, bosh miya katta yarim sharining qoronqulashgan zonasida harakatlarini yakunlaydilar.
Proprioreseptorlar harakatning afferent asosi ekanligini A.Orbeli tomonidan,
hayvonlarda P.K.Anoxin, odamlarda esa N.A.Bernshteynlar tomonidan organilgan.
Psixologik ma'lumotlarga kora, gavdaning fazodagi holati, sezgirligi statik sezgilarda oz ifodasini topadi. Uning markazi ichki quloq kanallarida joylashgan bolib, ular ozaro bir-biriga perpendikulyar boshliqda tutash holatda yotadi. Masalan, bosh holatining ozgarishi quyidagi sxemada korish mumkin:
a) endolimfa suyuqligiga bogliq qozgalish;
b) eshitish nervi;
v) vestibulyar nervi;
g) bosh miya postining chakka bolmasi;
d) miya apparatiga otadi;
Vestibulyator sezgi apparati korish bilan bevosita aloqada bolib, fazoni moljalga olish (orientirlash) jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomobil yolidan otish va hokazo. Bu jarayon patologik holatda ham uchrashi mumkin.
Ekstroreseptiv sezgilar intermodal, nospesifik sezgi turkumlariga ham ajratiladi. Masalan, eshitish organi orqali 10-15 sekundga tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida (miya qopgogi, tirsak, tizza uchlari) payqash - vibrasiya sezgilari deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarni idrok qilishi. Odatda vibrasion sezgirlik intermodal sezgi deb ham nomlanadi. Uning quyidagi korinishlari qam mavjud:
a) hid, ta'm va maza sezgilarida;
b) ota kuchli tovushda, ota yorqin yoruglikda;
v) uch xil ta'sirning uygunlashgan integrativ holatida;
Sezgining nospesifik shakliga terining foto sezgirligi kirib, u ranglarni, nozik
jumlalarni ajratish, qol uchlari bilan sezish orqali royobga chiqadi. Terining foto sezgirligi A.N.Leontev tomonidan kashf qilingan bolib, bu narsa kopgina holatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. Tadqiqot asosan qol uchiga yashil va qizil ranglarni yuborish orqali amalga oshirilgan. Terining foto sezgirligi tabiati psixologiyada yetarli darajada organilmagan.
Interoreseptiv sezgilar insonning kayfiyatida, emosional reaksiyalari
o’zgarishida ko’zga tashlanadi, bolada esa xatti-harakatning keskin o’zgarishiga
sabab bo’ladi. Chunki bola tana a'zolaridagi ichki holatini anglash, his qilish
imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun undagi xatti-harakatning umumiy
o’zgarishi belgilardan buni sezish mumkin.
Interoreseptiv sezgilar organizmdagi ichki jarayonlarni o’zaro o’rin
almashtirish muvozanatini ta'minlab turishning asosi hisoblanadi. Bu jarayonni bir
so’z bilan aytganda, organizmdagi jarayonlarni o’zaro o’rin almashib turishning
gemostazi (barqarorligi) deb ataladi. Shuningdek, mazkur sezgilar insonda yuzaga
keladigan puls, zo’riqish, affekt holatlarini yo’qotish, tug’ilib kelayotgan mayllarni
qondirish bilan bog’liq vazifani bajaradi. Natijada ichki tana a'zolarining faoliyatini izdan chiqarish holati yuz berishi mumkin. Interoreseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari intero-sepsiya bilan
birgalikda K.M.Bikov, V.N. Chernigovkiylar tomonidan atroflicha o’rganilgan.
Ularning fikriga ko’ra, bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chiqadi Proprioseptiv sezgilar gavdaning fazodagi holati to’g’risida signallar bilan
ta'minlab turadi. Ular inson harakatining boshqaruvchisi hisoblanib va afferent
asosini tashkil qiladi.
Pereferik reseptorlar muskullar, pay va bo’g’imlarda joylashgan bo’lib,
maxsus tanachalar shakliga ega va ular Puchchini tanachalari deb ataladi.Tanachalarda vujudga keluvchi qo’zg’atuvchilar muskullarning harakatlashuvi natijasida va bo’g’imlar holatining o’zgarishi, nerv tolalari yordamida, orqa miyaning orqa ustunidagi oq suyuqligiga etkaziladi. qo’zg’ovchilar Burdax va Goll yadrosining quyi bo’limlariga yetib keladi va undan po’stosti tugunchalaridan o’tib, bosh miya katta yarim sharining qoronqulashgan zonasida harakatlarini yakunlaydilar.Proprioreseptorlar harakatning afferent asosi ekanligini A.Orbeli tomonidan,
hayvonlarda P.K.Anoxin, odamlarda esa N.A.Bernshteynlar tomonidan
o’rganilgan.
Psixologik ma'lumotlarga ko’ra, gavdaning fazodagi holati, sezgirligi statik
sezgilarda o’z ifodasini topadi. Uning markazi ichki quloq kanallarida joylashgan
bo’lib, ular o’zaro bir-biriga perpendikulyar bo’shliqda tutash holatda yotadi.

Masalan, bosh holatining o’zgarishi quyidagi sxemada ko’rish mumkin:

a) endolimfa suyuqligiga bog’liq qo’zg’alish;

b) eshitish nervi;

v) vestibulyar nervi;

g) bosh miya po’stining chakka bo’lmasi;

d) miya apparatiga o’tadi;
Vestibulyator sezgi apparati ko’rish bilan bevosita aloqada bo’lib, fazoni
mo’ljalga olish (orientirlash) jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomobil
yo’lidan o’tish va hokazo. Bu jarayon patologik holatda ham uchrashi mumkin.
Ekstroreseptiv sezgilar intermodal, nospesifik sezgi turkumlariga ham
ajratiladi. Masalan, eshitish organi orqali 10-15 sekundga tebranishni sezish
mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida (miya qopg’og’i, tirsak,
tizza uchlari) payqash - vibrasiya sezgilari deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarni
idrok qilishi. Odatda vibrasion sezgirlik intermodal sezgi deb ham nomlanadi.

Uning quyidagi ko’rinishlari qam mavjud:

a) hid, ta'm va maza sezgilarida;
b) o’ta kuchli tovushda, o’ta yorqin yorug’likda;
v) uch xil ta'sirning uyg’unlashgan integrativ holatida;
Sezgining nospesifik shakliga terining foto sezgirligi kirib, u ranglarni, nozik
jumlalarni ajratish, qo’l uchlari bilan sezish orqali ro’yobga chiqadi. Terining foto
sezgirligi A.N.Leontev tomonidan kashf qilingan bo’lib, bu narsa ko’pgina
holatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. Tadqiqot asosan qo’l
uchiga yashil va qizil ranglarni yuborish orqali amalga oshirilgan. Terining foto
sezgirligi tabiati psixologiyada yetarli darajada o’rganilmagan.
33Idrok-deb sezgi a'zolariga bevosita ta'sir etib turgan narsa-hodisalar obrazlarini kishi ongida bir butun holda aks ettirilishiga aytiladi.Kishi narsa-hodisalarning ayrim xossalarini sezadi. Uni bir butun holda idrok qiladi. Chunki narsa va xossa bir-biridan ajralgan holda mavjud bo’lmaydi. Odam narsalarni idrok qilayotganda uning ayrim xossalarini sezadi. Masalan: chaqmoq qandni idrok qilinadi, uning shirinligi seziladi. quyoshni idrok qilinadi, uning issiqligi seziladi va boshqalar.Idrok qo’zg’atuvchilarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib, narsani butunligicha, yaxlitligicha, uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiriladi. Shuning uchun idrok ayrim sezgilarning oddiyyig’indisidan iboratdir, degan xulosa chiqarib bo’lmaydi. Idrok o’ziga xos tuzilishga ega bo’lgan hissiy bilishning sifat jihatidan yangi yuksakroq bosqichidir.Idrokning muhim tomonlaridan biri - uning xususiyatlarini turli jabhalar, vaziyatlar, sharoitlarda namoyon bo’lishidir. Idrokning muhim xususiyatlaridan biri - bu faol ravishda bevosita aks ettirish imkoniyatining mavjudligidir. Odatda insonning idrok qilish (perseptiv) faoliyatini uning o’zlashtirilgan bilimlari, to’plagan tajribalari shuningdek, murakkab analitik-sintetik harakatlar tizimi zamirida yuzaga keladi.Idrokning yana bir muhim xususiyati, uning narsa va hodisalarni umumlashgan holda aks ettirilishdir. Ma'lumki, inson psixikasiga kirib borayotgan ko’p qirrali, ko’p yoqlama amallari idrok qilish bilan cheklanib, chegaralanib qolmasdan, balki o’sha majmua aniq qism yoki hodisa sifatida baholanadi.Idrokning navbatdagi xususiyati uning harakatchanligi va boshqaruvchanligidir. Masalan: toshko’mir yoruqlikda yoqdu sochadi, oqqog’ozdan ko’proq nur balqiydi. Lekin inson bu narsalarni "qora" va "oq" deb idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita sub'ektiv taassurotlarga nisbatan o’zgartirishlar, tuzatishlar kiritadi.
35Diqqat haqida tushuncha
Odamga har bir daqiqada atrof-muhitdan juda kop narsa va hodisalar ta'sir etib turadi. Lekin odamga ta'sir etayotgan bu narsa va hodisalarning hammasi bir xil aniqlikda aks ettirilmaydi. Ulardan ayrimlari aniq yaqqol aks ettirilsa, boshqa birlari shunchaki juda xira aks ettiriladi, yoki umuman aks ettirilmaydi. Bu esa ana shu odamga ta'sir etayotgan narsalarga diqqatning qay darajada qaratilishiga bogliqdir. Demak, diqqatimiz qaratilgan narsa va hodisalar aniq va tola aks ettiriladi.
Diqqat tushunchasiga olimlar tomonidan bir qator ta'riflar keltirilganligini ta'idlash mumkin. P.I.Ivanov tomonidan diqqat deb- ongni bir nuqtaga toplab muayyan bir ob'ektga aktiv qaratilishga aytiladi. F.N.Dobrinin, N.V.Kuzmina, I.V.Straxov, M.V.Gamezo, N.F.Gonobolin va boshqalarning fikricha, diqqatning vujudga kelishi ongning bir nuqtaga toplanishi ong doirasining torayishini bildiradi, guyoki ong doirasi bir muncha tigizlanadi.
E.B.Pirogovaning ta'kidlashicha, tomonidan diqqat individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqazo etadigan tarzda ongning yonaltirilganligi va biror narsaga qaratilganligidir. Diqqat shunday muhim jarayondirki, u odamning barcha faoliyatlarida albatta ishtirok qiladi. Eng sodda faoliyatdan tortib eng murakkab faoliyatni ham diqqatning ishtirokisiz bajarish mutlaqo mumkin emas. Shuning uchun diqqatning inson hayotidagi roli benihoya kattadir. Jumladan, fransuz olimi Kyuve geniallikni chidamli diqqat deb ta'riflashi, Nyutonning kashfiyot fikrni doimo shu masalaga qaratilish jarayoni, deyishi, K.D.Ushinskiyning "diqqat ruhiy hayotimizning shunday yagona eshigidirki, ongimizga kiradigan narsalarning barchasi shu eshik orqali otib kiradi" degan fikrlari uning ahamiyatini bildiradi. haqiqatdan ham diqqat eshigidan tashqarida qolgan narsa ongimizga yetib bormaydi.
Diqqat psixik faoliyatning yonaltirilishi va shaxs uchun ma'lum ahamiyatga ega bolgan ob'ekt ustida toplanishidan iborat bilish jarayonidir. Yonaltirish deganda psixik faoliyatning tanlovchanlik tabiati, ob'ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy tanlash tushuniladi. Oquvchi maktabda oqituvchi gapirayotgan gaplarni eshitib otirganda mana shu eshitib otirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan, uning diqqati ongli ravishda qozgalgan shu maqsadga boysundirilgan boladi. Oquvchining biror boshqa narsaga chalgimasdan oquv materialining mazmuniga zehn qoyib otirishida uning psixik faoliyatining yonalishi ifodalanadi.
Psixik faoliyatning yonaltirilishi deganda ana shu tanlashgina tushunilib qolmay, balki ana shu tanlanganni saqlash va qollab-quvvatlash tushuniladi. Diqqatning bilish jarayoni uchun ahamiyatini alohida ta'kidlab otish lozimdir. Diqqat sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, xayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Diqqat barcha aks ettirish jarayonlarimizning doimiy yoldoshidir. Diqqat barcha psixik jarayonlarimizda qatnashsa ham, lekin diqqatning ozi hech narsani aks ettirmaydi.
Odam biror narsaga zor diqqat bilan kirishgan paytida uning tashqi qiyofasida ayrim ozgarishlar kozga tashlanadi. Demak, diqqat odatda ozining sirtqi ya'ni tashqi alomatlariga egadir.
Birinchidan, diqqat qaratilgan narsani yaxshi idrok qilish uchun unga muvofiqlashishga urinishdan iborat harakatlar (tikilib qarash, quloq solish) qilinadi.
Ikkinchidan, ortiqcha harakatlar toxtaydi. Jiddiy diqqatning xususiyatlaridan biri qimirlamasdan jim turishdir. Masalan, auditoriya va teatr zalidagi jimlik diqqat vaqtidagi harakatsizlik natijasi bolib, bu jimlik odamlar ma'ruzachini yoki artistni zor e'tibor bilan tinglashayotganini anglatadi.
Uchinchidan, kuchli diqqat paytida kishining nafas olishi sekinlashib va pasayib qoladi.
Demak, diqqat paytida organizm reseptorlarimiz alohida holatda boladi. Ammo bu holat diqqatning faqat tashqi ifodasi bolibgina qolmay, balki uning ma'lum yonalishi va barqarorligini saqlab turuvchi shartlardan biri hamdir. Shuning uchun kopincha biror ishni bajarishdan avval organizmimizni shu ishga moslab muayyan bir holatda tutib olamiz.
Diqqatning tashqi ifodalanishiga rassomlarning rasmlari, turli jurnallardan olingan suratlar eng yaxshi illyustrativ material hisoblanadi. Ular yordamida kishi diqqatining tashqi ifodasiga xos bolgan mimika va pantomimikani korsatish mumkin.
36Diqqat xususiyatlari
Odamning diqqati bir qancha xususiyatlarga ega bolib, ulardan asosiylari - diqqatning kuchi va barqarorligi, diqqatning kolami, diqqatning bolinuvchanligi va diqqatning kochuvchanligidan iboratdir. Diqqatning mazkur xususiyatlari quyidagi jadvalda toliq aks ettirilgan va shunga muvofiq har biriga qisqacha ta'rif berib otamiz.
Diqqatning kuchi va barqarorligiga kora odamlarning diqqatlari ozining kuchi va barqarorligi jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ayrim odamlarning diqqati kuchli va barqaror bolsa, boshqa bir odamlarning diqqati kuchsiz va beqaror boladi.
Diqqatning kuchi va barqarorligi deb, odam oz diqqatini biror narsa yoki hodisaga uzoq muddat davomida muttasil qaratib tura olishiga aytiladi. Diqqatning kuchi va barqarorligi inson hayotida juda katta ahamiyatga ega. Chunki diqqatni ma'lum muddat biror narsaga muttasil, ya'ni uzluksiz tarzda qaratib odam ishlay ham olmaydi, oqiy ham olmaydi va hatto oynay ham olmaydi.
Diqqatning kuchli va barqaror bolishi bir qancha sabablarga bogliqdir. Birinchidan, diqqatimiz qaratilgan narsaning xususiyatlari, biz uchun bolgan ahamiyatiga, ikkinchidan diqqatimiz qaratilgan narsa bilan amalga oshiriladigan faoliyatlarimizga, uchinchidan nerv sistemasining ayrim xususiyatlariga boglidir. Bularning hammasi ob'ektiv, ya'ni bizning irodamiz bilan bogliq bolmagan sabablardir. Diqqatning kuchi va barqarorligi albatta sub'ektiv, ya'ni odamning ayni chogdagi holati bilan ham bogliq. Masalan, ayni chogda betobroq bolib turgan odamning yoki boshiga bir ogir tashvish tushgan odamning diqqati kuchli va barqaror bola olmaydi.
Odamlar oz diqqatlarining kolami jihatidan ham bir-birlaridan farq qiladilar. Ayrim odamlar diqqatining kolami keng bolsa, boshqa bir odamlar diqqatining kolami torroq boladi. Diqqatning kolami ayni bir vaqtda odamning idrokiga sigishi mumkin bolgan narsalar miqdori bilan belgilanadi. Boshqacharoq qilib aytganda, idrok qilish jarayonida diqqatimiz qaratilgan narsalardan qanchasini ongimizga sigdira olishimiz diqqatning kolamini tashkil etadi.
Diqqat kolamini tajriba yoli bilan aniqlash qiyin emas. Buning uchun diqqatning kolamini aniqlayotgan odamga ayni bir vaqtning ozida bir necha ozaro boglanmagan harflarni, raqamlarni va turli geometrik shakllarni korsatish yoli bilan aniqlash mumkin. Bunda odam korsatilayotgan narsalardan ayni vaqtda qanchalik kopini birdaniga idrok eta olsa, uning diqqati shunchalik keng boladi. Diqqatning kolami odatda taxistoskop degan maxsus asbob bilan aniqlanadi. Bu asbob yordamida ayni bir vaqtning ozida idrok ettiriladigan narsalar juda tez korsatiladi. Bunda odam oz diqqati doirasiga qancha narsa sigdira olsa, ana shunga qarab diqqatning keng yoki torligi aniqlanadi. Otkazilgan tajribalarning korsatishicha, katta yoshli odamlarda oz diqqat doiralariga ayni bir vaqtda 3 tadan 6 tagacha bir-biri bilan bogliq bolmagan narsalarni sigdira oladilar.
Diqqat kolamining keng bolishi odam idrok qilayotgan narsalarini atroflicha va chuqur aks ettirishi, binobarin bilish jarayonning sifatli bolishi uchun juda katta ahamiyatga egadir.
Odamning diqqati bir vaqtda faqat bitta narsagagina emas, balki ikkita yoki uchta narsaga ham birdaniga qaratilishi mumkin. Ana shunday paytlarda diqqatning bolinishi talab qilinadi. Demak, diqqatning bolinishi deganda biz ayni bir vaqtda diqqatimizni ikki yoki uch narsaga qaratishimizga aytamiz. Agar diqqatimiz bitta narsaga qaratilgan bolsa, ya'ni diqqatimiz bitta narsa ustida toplangan bolsa, uni konsentra-siyalashgan (toplangan) diqqat deb yuritiladi. Buning aksincha agar diqqatimiz ayni bir vaqtda bir necha narsaga qaratilgan bolsa, buni bolingan, diqqat deb yuritiladi.
Shuni ta'kidlash lozimki, aslini olganda diqqatning ayni bir chogda ikki yoki undan ortiq narsaga qaratilishi, ya'ni bir necha narsalarga bolinishi amaliy jihatdan mumkin emas. Shuning uchun diqqatning bolinishi, ya'ni ayni bir vaqtda ikki yoki uch narsaga birdaniga qaratilishi oz mohiyati jihatidan diqqatning bir narsadan boshqa bir narsaga nihoyatda tezlik bilan bolinishini talab qilgan vaqtda diqqatimiz bir narsadan ikkinchi narsaga shu qadar tezlik bilan kochadiki, buni biz
payqay olmaymiz. Natijada diqqatimiz ayni bir vaqtning ozida bir necha narsalarga birdaniga qaratilayotgandek bolib korinadi.
Diqqatning ana shunday bolinuvchanlik xususiyati hayotda juda katta ahamiyatga ega. Chunki bir qancha mehnat turlari diqqatning bolinuvchanlik xususiyatiga ega bolishlikni talab qiladi. Bunday xususiyat pedagoglar uchun juda zarur bolgan xususiyatdir. Masalan, tarbiyachi bolalar bilan biror mashgulot yoki suhbat otkazayotgan paytida diqqatni bir necha narsalarga, ya'ni gapirayotgan gapiga, bolalarni quloq solib otirishlariga va bundan song nimalar haqida gapirishga qarata olishi lozim. Ana shundagina tarbiyachi suhbat yoki mashgulot paytida guruhni boshqara oladi.
Diqqatning bolinishi har kimda har xil boladi. Buning sababi shundaki diqqatning yengillik bilan bolinishi diqqatimiz qaratilgan narsalarning ilgaridan bizga qanchalik tanishligi bilan bogliqdir. Agar diqqatimiz qaratilgan narsalarning ayrimlari bizga yaxshi tanish bolsa ya'ni biz ularni ilgaridan yaxshi bilsak faoliyat jarayonida bir necha ishlarni birdaniga ya'ni birga qoshib bajara olamiz. Masalan, yozish harakati ilgaridan bizga yaxshi tanish bolgani uchun darsda ham eshitib, ham yozib otira olamiz. Shunday qilib, diqqatning bolinuvchanligi juda kop faoliyatlarimiz uchun zarur bolgan xususiyatdir.
Diqqatning kochuvchanligi odamning diqqati har doim bir narsadan ikkinchi bir narsaga, bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga kochib turadi. Diqqatning ana shunday xususiyatini diqqatning kochuvchanligi deb yuritiladi. Diqqatning kochuvchanligi diqqatning bolunuvchanligi bilan bogliq xususiyatdir. Yuqorida aytib otganimizdek, diqqatning ayni bir vaqtda birdaniga bir necha narsaga qaratilishi, ya'ni diqqatning bolinishi oz mohiyati jihatidan diqqatning bir narsadan ikkinchi narsaga juda tez kochishidan iboratdir. Ana shu jihatdan olganda diqqatning kochuvchanlik xususiyati juda kop faoliyat va uning turlari uchun zarur bolgan xususiyatdir. Masalan, hikoya oqib berish mashgulotida bolalar oz diqqatlarini hikoya eshitishdan surat korishga, undan song yana eshitishga bemalol kochira olishlari kerak. Agar maktab oquvchilariga nisbatan oladigan bolsak, oquvchilar oz diqqatlarini bir dars predmetidan boshqa bir dars predmetiga bemalol kochira olishlari kerak. Aks holda oquvchilar otgan dars ta'sirida otirib, yangi darsning mazmunini sifatli ozlashtira olmaydilar.
Diqqat hamma vaqt ham bir narsadan ikkinchi narsaga, bir faoliyat turidan boshqa bir faoliyat turiga osonlik bilan kocha bermaydi. Ba'zan qiyinchiliklarga togri kelib qoladi. Albatta buning oz sabablari bordir. Masalan, bunday sabablardan biri - diqqatimiz kochirilishi lozim bolgan narsalar yoki harakatlar ortasida boglanish bor yoki yoqligiga bogliq. Agarda diqqatimiz kochirilishi lozim bolgan narsalar ortasida ma'lum jihatdan mazmuniy bogliqlik bolsa, diqqatimiz osonlik bilan kochadi. Odamning qiziqishlari va ehtiyojlari bilan bogliq bolgan narsalarga ham diqqat yengillik bilan kochadi.
Shunday qilib, diqqatning ana shu yugorida korib otgan asosiy xususiyatlari odamning barcha turdagi faoliyatlari uchun juda kerakli xususiyatlardir. Diqqatning ana shu xususiyatlari tufayli odam atrofidagi muhitga, undagi turli tuman ozgarishlarga tez moslasha oladi. Diqqatning bu asosiy xususiyatlari odamga tugma ravishda, ya'ni irsiy yol bilan berilmaydi. Bu xususiyatlar odamning yoshlik chogidan boshlab turli faoliyatlar oyin, oqish va mehnat faoliyatlari jarayonida tarkib topib boradi.
37Diqqat turlari
Odam ayrim narsalarga oz diqqatini ongli ravishda ozi hohlab qaratsa, boshqa bir narsalar diqqatni beixtiyor ya'ni bizning hohishimizdan tashqari jalb qiladi. Odam psixik faoliyatining muayyan ob'ektga yonaltirilishi va toplanishida ifodalanadigan diqqat quyidagi turlarga bolinadi.
Diqqatning aktivligiga qarab - ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan songgi diqqat.
Diqqatning ob'ektiga qarab - tashqi va ichki diqqat.
Diqqatning faoliyat turlariga qarab - individual, guruhiy va jamoaviy diqqat
Ayrim adabiyotlarda diqqatning ikkita va ayrimlarida uchta deb korsatiladi. Ular ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat va ixtiyoriydan songgi diqqat turlaridan iboratdir.
Ixtiyorsiz diqqat deb tosatdan ta'sir qilgan biror sabab tufayli bizning hohishimizdan tashqari hosil boladigan diqqatga aytiladi.
Odamning koz ongida paydo boladigan juda yorqin rangli narsalar, ozining tashqi korinishi jihatidan odatdagi narsalardan keskin farq qiluvchi predmetlar, tosatdan paydo bolgan qattiq tovush, biror narsaning keskin harakati va shu kabilar ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar bolishi mumkin. Masalan, hikoya oqish mashguloti paytida tosatdan uchib otgan reaktiv samolyotning qattiq va bahaybat tovushi hammaning diqqatini beixtiyor oziga jalb qiladi.
Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan bevosita bogliq bolgan diqqatdir. Shuning uchun ham ayni chogdagi ehtiyojlarimiz, qiziqishlarimiz bilan bogliq bolgan narsalarning ta'siri ixtiyorsiz diqqatga sabab boladi. Masalan, erkin oyin paytida zaldan eshitib qolgan bolani qiziqtirgan musiqa ovozi uning diqqatini oyindan darhol oziga jalb qilib oladi.
Ixtiyorsiz diqqatning nerv-fiziologik asosini orientirovka yoki bu nima? refleksi tashkil qiladi. Chunki tevarak-atrofimizdagi narsalarning salgina ozgarishi bizda darhol orientirovka refleksini yuzaga keltiradi. Boshqacha qilib aytganda, "nima gap?" degan ma'noda atrofimizga razm sola boshlaymiz.
Ixtiyoriy diqqat deb-oldindan belgilangan qatiy bir maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma'lum bir narsa va hodisalarga qaratishimizga aytiladi.
Odamning kopchilik faoliyatlari asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun barcha faoliyat turlarida, ya'ni oqish, oyin va mehnat faoliyatlarida ixtiyoriy diqqatning roli juda kattadir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatga nisbatan uzoq vaqt mobaynida davom etadigan diqqat turi bolib, u zor berishlikni, ya'ni irodaviy kuch sarf qilishlikni talab etadi.
Ixtiyoriy diqqatning nerv fiziologik asosida miya yarim sharlarining postida vujudga keladigan optimal qozgalish manbai bilan ikkinchi signallar sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning roli goyat kattadir. Chunki kopchilik hollarda hoh ta'lim jarayonida bolsin, hoh mehnat jarayonida bolsin nutq orqali turli vazifalar qoyish bilan ixtiyoriy diqqat ishga solinadi.
Shuni aytish lozimki, ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat bilan almashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat vaqtida odam tez charchaydi, chunki ixtiyoriy diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi. Iroda kuchini sarflash orqali, ya'ni odam ozini majbur qilish orqali diqqatni safarbar qilishi odamni charchatadi. Ixtiyorsiz diqqatda esa hech qanday iroda kuchini ishga solish talab etilmaydi.
Shuning uchun ixtiyorsiz diqqatda odam charchamaydi. Ana shu jihatdan olganda ta'lim va mehnat jarayonida ixtiyoriy diqqatning vaqti-vaqti bilan ixtiyorsiz diqqatga otib turishi yaxshi boladi.
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turini ixtiyoriydan songgi diqqatni korsatib otish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N.F.Dobrinin tomonidan kiritilgan.
Agar maqsadga qaratilgan faoliyatda shaxs uchun diqqatning ixtiyoriy toplanganidagi kabi faqat faoliyat natijasi emas, balki uning mazmuni va jarayonning ozi qiziqarli va ahamiyatli bolsa ixtiyoriydan songgi diqqat deb tushunish mumkin. Bu holda faoliyat kishini shu qadar qiziqtirib yuboradiki, u diqqatni ob'ektga qaratish uchun sezilarli irodaviy kuch-gayrat sarflamasa ham bolaveradi. Shunday qilib, ixtiyoriydan songgi diqqat ixtiyoriy diqqatdan keyin namoyon bolgan holda shuning ozidangina iborat deb hisoblash mumkin emas. Masalan, yuqori sinf oquvchisi imtihonga tayyorlanayotib qiyin kitobni qisqacha mazmunini yozib chiqar ekan, oldiniga ozini diqqat-e'tiborli bolishga, chalgimaslikka majbur qiladi. Lekin keyinchalik u ishga shunday qiziqib ketadiki, oqibatda uni kitobdan chalgitish qiyin boladi. Dastavval irodaviy kuch-gayratlar madadiga tayangan diqqat ixtiyoriydan songgi diqqatga aylanadi. Ixtiyoriydan songgi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham barqaror qaratilishi bilan belgilanadi, koproq yuqori darajadagi jadal va unumli aqliy faoliyatning barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli ravishda ana shunday diqqat turi bilan bogliq deb hisoblaydilar.



38Xotira haqqida tushuncha
Xotira biz ilgari idrok qilgan, boshdan kechirgan va bajargan ishlarimizni yodda saqlash, keyinchalik ularni eslash yoki xotirlash jarayonidir. Biz har kuni yangi narsalarni bilamiz, kun sayin bilimlarimiz boyib boradi. Xotira faoliyatida shaxsning goyaviy yonalishi katta orin egallaydi. Bu yonalish uning faoliyatini hayot sharoiti ta'sirida shakllantiradi. Kishi ozining shu faoliyati uchun muhim bolgan voqea, hodisalarni yaxshi eslab qoladi. Aksincha, kishi uchun kam ahamiyatga ega bolgan narsalar yomon esda qoldiriladi va tezda unutib yuboriladi. Shu orinda xotira borasidagi ta'riflarga qaytsak, kopgina adabiyotlarda xotira tushunchasi quyidagicha ta'riflanadi. "Indvidning oz tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi". Lekin mazkur ta'riflarni tahlil qilgan professor E.G.Goziev tomonidan xotira tushunchasiga quyidagicha ta'rif beriladi. "Xotira atrof-muhitdagi voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va faol holda, reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik yol bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, unutish hamda tanish hissidan iborat psixik jarayon. Alohida va umumiylik namoyon qiluvchi ijtimoiy hodisa barcha taassurotlarni ijobiy qayta ishlashga yonaltirilgan mnemik faoliyatdir".
Shuni ta'kidlash joizki, keltirilgan mazkur ta'rif xotiraning murakkab, keng qamrovli jihatlarini tola ta'kidlash imkoniyatiga ega.
Shaxsning yonalishi uning qiziqishida ifodalanadi. Kishining qiziqishi xotiraga aniq va kuchli ta'sir korsatadi, ya'ni yaxshi esda olib qolishni ta'minlaydi. Biz kopincha u yoki bu narsa va hodisalarni yomon esda qoldiramiz. Bu xotirani yomonligini emas, balki ularga qiziqish yoqligini korsatadi. Masalan, oquvchilar hamma fanlarni bir xil ozlashtira olmaydilar. Bu ularning har xil xotiraga ega ekanliklar bilan emas, balki oqitilayotgan fanga qiziqishning har xilligi bilan tushuntiriladi. Esda olib qolishga kishining emosional munosabati ham katta ta'sir korsatadi. Kishi uchun yaqqol hayajonli reaksiya vujudga keltiruvchi narsalar ongda chuqur iz qoldirib, puxta va uzoq yodda saqlanadi. Biz bir narsadan ta'sirlansak, osha uzoq vaqt esda saqlanadi. Samarali xotira kishining iroda sifatlariga ham bogliqdir. Kuchsiz, irodasiz, ishyoqmas kishilar har doim yuzaki, yomon xotirlaydilar. Aksincha, irodali, materialni ozlashtirishga astoydil kirishadigan kishilar puxta va chuqur eslab qoladilar. Samarali xotira kishining umumiy madaniyatiga, uning aqliy saviyasiga, bilimiga, uquviga fikrlash qobiliyatiga, konikmaa va odatlariga ham bogliqdir. Shunday qilib, xotiraning tabiati va uning samaraliligi shaxsning xususiyatlari bilan bogliqdir. Shaxs oz oldiga qoyilgan maqsad va vazifalari asosida ozining xotirlash jarayonini ongli ravishda tartibga soladi va boshqaradi.
Xotira sohasida quyidagi asosiy jarayonlar: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish bir-biridan farq qilinadi. Bu jarayonlar faoliyatda tarkib topadi va belgilanadi. Ma'lum materialni esda olib qolish hayot faoliyati davomida individual, ya'ni shaxsiy tajribani toplash bilan bogliqdir. Toplangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushirishni talab qiladi. Ma'lum materialning faoliyatda qatnashmay qolishi yoddan chiqarishga olib keladi.
39
Xotira quyidagi asosiy jarayonlardan iborat: esda olib qolish, esda saqlash va unutish.

Esda saqlash – bu idrok qilingan ma’lumotni eslab qolish va esda saqlash jarayoni. Bu jarayonning kechish darajasiga ko‘ra, eslab qolish ikki turga bo‘linadi: ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va ko‘zlangan (ixtiyoriy). Ixtiyorsiz esda olib qolish – bu hech qanday vositalarsiz va kuchlarni namoyon qilmasdan bemaqsad eslab qolish. Masalan, o‘rmondagi sayr yoki spektakl tomoshasidan so‘ng eslab qolish uchun ma’lum maqsadni ko‘zlamagan bo‘lsakda, taassurotlarimizdan ko‘proq qismini yodimizga tushirishimiz mumkin. Inson uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan, uning qiziqishlari va ehtiyojlari, faoliyatining maqsad va vazifalaribilan bog‘liq bo‘lgan, barchasining esda saqlanib osonroq kechadi. SHuning uchun ixtiyorsiz eslab qolish ma’lum ma’noda tanlab o‘tkazish xususiyatiga ega va bizning atrofdagilarga bo‘lgan munosabatimiz bilan belgilanadi.

Ixtiyoriy esda saqlash maqsadsiz esda saqlashdan insonning o‘z oldiga ma’lum maqsad qo‘yib, yod olishning maxsus usullarini qo‘llashi bilan farqlanadi. Ixtiyoriy esda saqlash yod olish vazifasiga bo‘ysungan o‘ziga xos murakkab aqliy faoliyatdir. Matarialni esda olib qolish usulariga yod olish kiradi, uning mohiyati o‘quv materialini to‘liq va xatosiz yod olmagunicha ko‘p marta takrorlashdan iborat. Masalan, she’r, qoida, ta’rif, qonunlar, formulalar, tarixiy sanalar va boshqalarni yod olish.

Ixtiyoriy esda oib qolishning asosiy xususiyati – bu esda olib qolish ko‘rinishidagi yuklatilgan vazifada iroda kuchlarini namoyon qilish. Hayotdagi ko‘pchilik idrok qilinuvchilar esda olib qolish vazifasi yuklatilmagan bo‘lsa, esimizda saqlanib qolmaydi.

Yod olishda umumiy vazifa bilan birgalikda, xususiy, maxsus vazifalarning yuklatilishi ham katta ahamiyatga ekanligini ta’kidlab o‘tish joiz. Ba’zi vaziyatlarda, masalan, idrok qilinayotgan ma’lumotning faqat asosiy mohiyati, faqat asosiy fikr va ahamiyatga molik bo‘lgan dalillarni esda olib qolish, boshqalarida esa – so‘zma-so‘z esda olib qolish, uchinchilarida – dalillar izchilligi va h.k.larni aniq esda olib qolish vazifasi yuklatiladi.

S.L.Rubinshteynning fikriga ko‘ra, esda olib qolish amalga oshirilayotgan faoliyatning borishi xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, uning fikricha, ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishning yuqori samaradorligi haqida bir ma’noli xulosa chiqarish mumkin emas. P.I. Zinchenko, A.A. Smirnovlarning olib borgan tadqiqotlari ma’lum sharoitlarda ixtiyorsiz esda olib qolishning ixtiyoriy esda olib qolishdan samaraliroq bo‘lishini isbotladi.

Tizimli bilimlarning katta qismi, maqsadi ma’lum materialni xotirada saqlab qolish uchun esda olib qolish bo‘lgan maxsus faoliyat natijasida orttirilganligini hisobga olish zarur. Materialni esda olib qolish va eslashga qaratilgan bunday faoliyat mnemik faoliyat deb ataladi.

Esda olib qolingan materialning anglanganlik darajasiga ko‘ra anglangan va mexanik esda olib qolish ajratiladi. Mexanik esda olib qolish – bu idrok qilinayotgan materialning turli qismlari o‘rtasida mantiqiy aloqani anglamasdan turib esda olib qolish. Bunga misol tariqasida statistik ma’lumotlar, tarixiy sanalar va h.k.larni esda olib qolishni keltirish mumkin. Mexanik esda olib qolishining asosini bog‘langanlik bo‘yicha assotsiatsiyalar tashkil etadi. Materialning bir qismi ikkinchisi bilan vaqt bo‘yicha uning orqasidan kelganligi sababli unga bog‘lanadi. Bunday bog‘lanishning yuzaga kelishi uchun materialni ko‘p marta takrorlash lozim.

Bundan farqli o‘laroq, anglangan holda esda olib qolish materialning alohida qismlari o‘rtasidagi ichki mantiqiy aloqalarni tushunishga asoslangan. Anglangan holda esda olib qolish doimo tafakkur jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lib, asosan, material qismlari o‘rtasidagi ikkinchi daraklovchi tizim darajasidagi umulashtirilgan aloqalarga tayanadi.

Anglangan holda esda olib qolish mexanik esda olib qolishdan ko‘ra samaraliroq ekanligi isbotlangan. Xuddi shunday, mexanik esda olib qolishda xotirada 1 soatdan so‘ng materialning faqat 40%, yana bir necha soatdan keyin esa – atigi 20%, angalangan holda esda olib qolishda esa 30 kundan keyin ham materialning 40% saqlanib qoladi.

Materialni anglash bir necha xil usullar yordamida erishiladi. Birinchidan, o‘rganilayotgan materialning asosiy fikrlarini ajratish va ularni reja ko‘rinishida guruhlash zarur. Ikkinchidan, ma’nodosh tayanch so‘zlarni ajratish. Ushbu usulning mohiyati mazmunga ega bo‘lgan har bir qismni esda olib qolish zarur bo‘lgan materialning bosh g‘oyasini aks ettiruvchi qaysidir so‘z yoki tushuncha bilan bog‘lashimizdan iborat. Uchinchidan, taqqoslash, ya’ni, jismlar, hodisa va voqealar o‘rtasida o‘xshashlik va farqlarni aniqlash. Ushbu usulning ko‘rinishlaridan biri o‘rganilayotgan materialni avval orttirilgan ma’lumotlar bilan solishtirish. Va, nihoyat, anglangan tarzda esda olib qolish va uning esda saqlanishining yuqori ko‘rsatkichiga erishish metodi takrorlash metodi hisoblanadi.

Takrorlashni vaqt bo‘yicha to‘g‘ri taqsimlash juda muhimdir. Psixologiyada takrorlashning konsentratsiyalash va taqsimlash usullari mavjud. Birinchi usulda materiallar tanaffuslarsiz ketma-ket takrorlanadi. Masalan, she’rni yodlash uchun 12 marta takrorlash talab etilsa, o‘quvchi uni yod olmagunicha ketma-ket 12 marta o‘qiydi. Taqsimlangan takrorlashda har bir takrorlash keyingisidan vaqt oralig‘i bilan ajratilgan bo‘ladi. Tadqiqotlarga ko‘ra, taqsimlangan takrorlash konsetratsiyalangan takrorlashdan samaraliroqdir.

Samarali esda olib qolishning ixtiyoriy va ixtiyorsiz shartlari va qonuniyatlari aniqlangan.

Maqsadsiz samarali esda olib qolishning shartlari: kuchli ahamiyatli tabiiy seskantiruvchilar; yuqori yo‘nalishli faoliyatni yuzaga keltiruvchilar (harakt jarayonini to‘xtatish yoki tiklash, hodisaning noodatiyligi); ushbu odam uchun ahamiyatga ega bo‘lgan seskantiruvchilar (kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan jismlar); alohida emotsional tusga ega bo‘lgan seskantiruvchilar; ushbu inson ehtiyojlariga kuchliroq bog‘langanlari; faol harakat ob’ekti bo‘lib hisoblanganlari

Samarali ixtiyoriy esda olib qolishning shartlariga materialning ahamiyatliligi va mohiyatini anglash; uning tuzilishi, tarkibiy qism va elementlari o‘rtasida o‘zaro mantiqiy bog‘liqlikni aniqlash; so‘z-matnli materialda reja, ayanch so‘zlarni belgilash, materialni chizma, jadval ko‘rinishida taqdim etish; materialning mazmundorligi va hammabopligi, uning inson yo‘nalishi va shaxsiy tajribasi bilan solishtirilishi; materialning hissiyotli-estetik boyitilganligi; ushbu materialning ma’lum sharoitlarda eslashning zarurligiga moyillik; ushbu materialning amaliyotda qo‘llash imkoniyati; materialning ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarga erishish, masalalarni hal etish vositasi, faol aqliy faoliyatning ob’ekti sifatida namoyon bo‘lishi.

Xotiraning ma’lum samaralari aniqlangan. Agar tekshiriluvchiga 10ta bo‘g‘inli qator berilsa, birinchi va oxirgi bo‘g‘inlar oson esda qoladi, o‘rtadagilari esa unchalik esda qolmaydi, – bu «chegara samarasi». B.V. Zeygarnik samarasi – tekshiriluvchilarga vazifalarni bajarish taklif etilib, ularga bir xillarini oxirigacha echishga imkon berilsa, boshqalari yakuniga etkazilmasa, oqibatda tekshiruvdagilar tugallanmagan vazifalarni to‘liq echilgan vazifalarga qaraganda 2 marta ko‘proq eslay oladilar.

Xotiraning navbatdagi jarayoni – yodda saqlab qolish. Bu idrok qiingan ma’lumotni ma’lum muddatgacha esda saqlab qolishdan iborat bo‘lgan xotira jarayoni. Esda saqlab qolish xotira jarani sifatida o‘zining qonuniyatlariga ega. Masalan, esda saqlab qolishning dinamik va statik bo‘lishi aniqlangan. Dinamik esda saqlab qolish operativ xotirada, statik – aksincha, uzoq vaqtli xotirada namoyon bo‘ladi. Dinamik esda saqlashda material kam o‘zgaradi, statikda, aksincha, u albatta, o‘zgarish va ma’lum qayta tiklanishga uchraydi. Qayta tiklanish turli sharoitlarda, masalan, kamroq ahamiyatga ega bo‘lgan qismlarning yo‘qolishi va ularning boshqa qismlar bilan almashtirilishi, material izchilligining o‘zgarishida, uning umumlashtirilish darajasida ifodalanadi.

Materialni xotirada tiklash eslash va tanish jarayonlari yordamida amalaga oshiriladi.

Eslash – bu xotiradagi materialdan keyingi faoliyatda foydalanish. Eslashning fiziologik asosini jism va harakatlarni idrok qilishda avval hosil bo‘lgan nerv aloqalarini tiklash tashkil etadi. Eslash maqsadsiz (ixtiyorsiz) va maqsadli (ixtiyoriy) bo‘lishi mumkin. Birinchi holatda eslash biz uchun kutilmaganda sodir bo‘ladi. Masalan, o‘qigan maktabimiz yonidan o‘tib keta turib, beixtiyor bizga ta’lim bergan o‘qituvchi yoki maktabdosh do‘stlarning obrazlarini namoyon qilishimiz mumkin.

Ixtiyoriy eslashda ongli ravishda maqsadga ega bo‘lgan holda eslaymiz. Bunday maqsad bo‘lib o‘tmish tajribamizdan biror voqeani yodga tushirishga intilish, masalan, yaxshi yod olgan she’rni esga tushirish maqsadini ko‘zlaganimizdagi vaziyat hisoblanadi.

Shuningdek, eslashning turli xillari: haqiqiy eslash, yodga tushirish, tanish mavjud. Alohida o‘rinni xotiralar – shaxsning tarixiy esdaliklari egallaydilar. Esga tushirishda ko‘zlangan maqsad – biror narsani eslash – asosiy masalani hal qilish imkonini beruvchi oraliq maqsadlarga erishish yordamida amalga oshiriladi. Masalan, qandaydir voqeani eslash uchun bu bilan u yoki bu darajada bog‘liq bo‘lgan dalillarni eslashga harakat qilamiz. Bunda oraliq zanjirlardan foydalanish ongli xususiyatga ega bo‘ladi. Esga tushirish, shuningdek, irodaviy jarayon bo‘lib hisoblanadi.

Biror ob’ektni tanish uni idrok qilishda sodir bo‘ladi va insonda ob’ekt haqida hosil bo‘ladigan tasavvurlar, uning shaxsiy taassurotlari (xotira tasavvurlari) yoki so‘z bilan ta’riflash (xayol tasavvurlari) asosida shakllangan ob’ektni idrok qilish sodir bo‘layotganin bildiradi. Masalan, tanishimiz yashaydigan, lekin o‘zimiz hech qachon u erda bo‘lmagan uyni taniymiz, tanish esa, tasavvurimizda aks etgan, bizga avval ta’rifi keltirilgan izlab topish mumkin belgilar asosida sodir bo‘ladi. Tanish jarayonlari bir-biridan ta’riflanish darajasiga ko‘ra farqlanadi. Biz ob’ektga nisbatan tanish hissini tuyganimizda, lekin o‘tmish tajribadagilarga o‘xshata olmaganimizda tanish darajasi kamroq bo‘ladi. Masalan, yuz tuzilishi tanishdek tuyulgan odamning kimligini va u bilan qanday vaziyatlarda uchrashishimiz mumkinligini eslay olmaymiz. Bunga o‘xshash vaziyatlar tanishning belgilanmaganligi xususiyatiga ega bo‘ladi. Boshqa vaziyatlarda tanish to‘liq belgilanmaganligi bilan farqlanadi: biz odamni ma’lum shaxs sifatida darhol taniymiz. SHuning uchun ushbu vaziyatlar to‘liq tanish xususiyatiga ega bo‘ladi.

To‘g‘ri tanishning turli xillari bilan bir qatorda tanishdagi xatoliklar ham mavjud bo‘ladi. Masalan, birinchi marta idrok qilinayotganlar, ba’zida tanishdek, avval xuddi shu ko‘rinishda sodir bo‘lgandek tuyuladi.

Tanish va eslashning har doim ham bir xilda samarali tarzda amalga oshirilmaydigan jarayonlarining juda qiziqarli o‘ziga xos xususiyatini ta’kidlab o‘tish lozim.Ba’zida biz qaysidir ob’ektni taniy olishimiz, lekin usiz eslay olmasligimiz mumkin. Bunga teskari vaziyatlar ham bo‘ladi: bizda paydo bo‘lgan tasavvurlarning nima bilan bog‘liqligini tushuntirib bera olmaymiz. masalan, bizni doimo qandaydir kuy ohangi «kuzatib yuradi», lekin uning qaerdan paydo bo‘lganini aytib berolmaymiz.

Unutish – avval idrok qilingan ma’lumotni tiklash imkoniyatining mavjud emasligida ifodalanadigan xotira jarayoni. Unutishning fiziologik asosini vaqtinchalik nerv aloqalarini dolzarblashishiga halaqit beruvchi po‘stloqdagi tormozlanishning ba’zi turlari tashkil etadi. Ko‘pincha bu mustahkamlanishlarsiz rivojlanadigan so‘nuvchi tormozlanishdan iborat bo‘ladi. Unutish ikki asosiy shakl: a) eslash yoki bilish imkoniyatining mavjud emasligida; b) noto‘g‘ri eslash yoki tanishda namoyon bo‘ladi. To‘liq eslash va to‘liq yoddan chiqarish o‘rtasida eslash va tanishning turli darajalari mavjud bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotchilar ularni «xotira darajalari» deb ataydilar. bunday darajalarga quyidagilar kiradi: a) eslash xotirasi; b) tanuvchi xotira; v) engillashtiruvchi xotira. Masalan, o‘quvchi she’rni yod oldi. Agar biroz vaqtdan so‘ng uni bexato aytib bera olsa, – bu xotiraning eng yuqori, birinchi darajasi, agar o‘quvchi yod olganini aytib bera olmasa, lekin she’rni kitob bo‘yicha yoki eshitganida oson taniy olsa, – bu xotiraning ikkinchi darajasi; agar o‘quvchi mustaqil holda she’rni eslay olmasa, uni taniy olmasa, lekin takroriy yod olishda bunga birinchi marta yod olganidan kamroq vaqt ichida erisha olsa,- bu uchinchi daraja. SHunday qilib, ifodalanish darajasi o‘zgarib turishi mumkin. Unutish materialni chizmalashtirishda alohida, ba’zan ahamiyatga ega bo‘lgan qismlarini olib tashlashda, yangi tasavvurlarni odatdagi, avvalgi tasavvurlarga keltirishda ifodalanadi.

Unutish ifodalarning bir qancha turli xil ko‘rinishlarini o‘rganib, insonning ayni damda eslay olmasdan, bir muncha vaqt o‘tgandan so‘ng esga tushirishi yoki tanishi kabi vaziyatlar haqida ham aytib o‘tish lozim. Vaqt o‘tgandan so‘ng xotiradan ko‘tarilgan materialni eslash reminissensiya (xira esga keltirish) deb ataladi. Reminissensiyaning mohiyati, biz to‘liq eslay olmagan material idrok qilinganidan bir-ikki kun o‘tgandan so‘ng materialni birinchi marta eslashda kuzatilmagan dalillar va tushunchalar bilan to‘ldirilishidan iborat. Bu hodisa ko‘pincha katta hajmli materialni so‘zlab berish orqali eslashda kuzatiladi, bunga nerv hujayralarining charchashi sabab bo‘ladi. Reminissensiya ko‘pincha maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalarda, va ayrim holatlarda kattalarda ham kuzatiladi.

Unutishning boshqa shakllari xatolik bilan eslash va tanishdir. Barchaga ma’lumki, vaqt o‘tishi bilan idrok qilinganlar xotirada o‘z yorqinligi va aniqligini yo‘qotib, rangsizlanib, noaniq bo‘lib qoladi. Lekin avval idrok qilingan materialning o‘zgarishi boshqa xususiyatga ham ega bo‘lishi mumkin, bunda unutish aniqlikni yo‘qotishdan emas, esga tushirilganlarning haqiqatda idrok qilinganlarga muvofiq kelmasligidan iborat bo‘ladi. Bunda biz voqelikda mavjud bo‘lganlarni emas, boshqa narsalarni eslaymiz, chunki unutish jarayonida u yoki bu darajada idrok qilingan materialning chuqur qayta tuzilganligi, sifatining qayta ishlanganligi sodir bo‘lishi mumkin. Qayta ishlashga misol tariqasida voqealar izchilligining vaqt bo‘yicha noto‘g‘ri eslashni keltirish mumkin.

Hozirgi kunda unutish jarayonlarining kechishi tezligiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar ma’lumdir. Xuddi shunday, odam materialni yaxshi tushunib etmagan bo‘lsa, unutish tezroq ro‘y beradi. SHuningdek, material odamga qiziqarli bo‘lmasa, uning amaliy ehtiyojlari bilan bog‘lanmagan bo‘lsa, unutish shunchalik tez sodir bo‘ladi.

Unutish tezligi, shuningdek, material hajmi va uni o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar darajasiga bog‘liq: material hajmi qanchalik ko‘p bo‘lsa, yoki uni idrok qilish qiyinchilik tug‘dirsa, unutish shunchalik tez sodir bo‘ladi. Unutish jarayoni tezligiga ta’sir etuvchi boshqa omil avvalgi faoliyatningsalbiy ta’siri – proaktiv tormozlanish, va keyingi faoliyatning salbiy ta’siri – retroaktiv tormozlanishdir. Agar faoliyat tanaffuslarsiz amalga oshirilsa yoki keyingi faoliyat avvalgi faoliyat bilan o‘xshash bo‘lsa, shuningdek, keyingi faoliyat avvalgisidan qiyinroq kechsa, retroaktiv tormozlanish aniqroq kuzatiladi. Ko‘rsatib o‘tilgan qonuniyatni maktabdagi o‘quv ishlarini tashkil etishda hisobga olish zarur.

Unutish jarayonini tezlashtiruvchi boshqa muhim omil yosh ko‘rsatkichidir. Yosh o‘tishi bilan xotira ko‘pchilik vazifalarining izdan chiqishi kuzatiladi. Xuddi shunday, materialni esda olib qolish qiyinroq kechadi, unutish tezligi oshadi.

Unutish, shuningdek, asab tizimining turli kasalliklarida, kuchli psixik va mexanik shikastlanishlarda, aqliy va jismoniy toliqishda, tashqi seskantiruvchilar ta’sirida tezroq sodir bo‘ladi. Xotira buzilishlariga: amneziya (xotiraning yo‘qolishi), retrograd amneziya (kasallikdan avvalgi voqeaga nisbatan xotiraning buzilishi) va anterograd amneziya (kasallikdan so‘ng sodir bo‘lgan voqeaga nisbatan xotiraning buzilishi). O‘ta toliqishda paramneziya – xotira aldanishi hodisasi ro‘y beradi. So‘zlarni eslashda xatolikka yo‘l qo‘yish kontaminatsiya («ahamiyatga ega») deyiladi.
40 Xotira turi mezonlarga muvofiq ravishda ajratiladi:

- faoliyatda ustunlik qiluvchi psixik faoliyatning xususiyatiga ko‘ra, harakat, emotsional, obrazli va so‘z-mantiqiy xotiralarga bo‘linadi;

- faoliyat maqsadiga ko‘ra – ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotiraga bo‘linadi;

- materialning mustahkamlanishi va saqlanib qolishi davomiyligiga ko‘ra – qisqa muddatli, operativ va uzoq muddatli xotiraga bo‘linadi.Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki bu korinishlarini ustunlik qilishida kuzatiladi. Masalan, harakat, hissiyot, idrok, aql-zakovat kabi ruhiy faoliyatning korinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik turlarining har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida oz ifodasini topib harakatlarda,hissiy kechinmalarda, tuygularda, obrazlarda, timsollarda, fikr va mulohazalarda aks etadi.

Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur'ati, izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi.
Xotiraning bosh qa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba'zi odamlarda aniq ravshan ustunlik qilishi uchrab turadi. Psixologiya fanida klassik misolga aylanib qolgan ushbu holatni keltirib otish maqsadga muvofiqdir: bir musiqa ishqibozi musiqalarni xotirasida mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat pantomimika tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bolgan. Turmushda shunday odamlar uchraydiki, ular ozlarida harakat xotirasining borligini umuman payqamaydilar. Mazkur xotira turining goyat ahamiyati shundan iboratki, u yurish, yozish, ifodali harakat malakalari bilan bir qatorda har xil amaliy mehnat malakalarini tarkib toptirishning asosini tashkil qiladi. Agar insonda harakat xotirasi bolmaganda edi, ozini har gal "boshdan boshlab" organar edi. Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopish, xatti-harakatlar, badiiy gimnastika bilan shugullanish harakat xotirasini taqozo etadi. Jismoniy chaqqonlik, mehnat mahorati, "oltin qollar", ziyrak kozlar, egiluvchanlik va kuzatuvchanlikka ega bolish yuksak, barqaror harakat xotirasi mavjudligining alomati bolib hisoblanadi.
His-tuygu yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuygular, ruhiy kechinmalar, hissiyotlar, ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi.
Voqelikdagi narsa va hodisalardan, oz-ozimizga bolgan munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalarni esda qoldirish, esda saqlash, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi deb ataladi. Boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlanib qolgan hissiyotlar harakatga undovchi va otmishda salbiy kechinmalarga ega bolgan harakatlardan saqlanib qoluvchi signal tarzida namoyon boladi.
Hissiy xotira ozining vujudga kelish xususiyati, tezligi, dinamikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma'lum ma'noda ajralib turadi. har bir odamga oz turmush tajribasidan ma'lumki, kopincha, qachonlardir oqigan kitoblar, tomosha qilgan kinofilmlar faqat "taassurotlar", boglanishlar zanjirini yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon boladi. Shuning uchun hissiy xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar kayfiyatlari
bir-birlariga oxshashligi, iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish yoki noxush kechinmalar tolqinini barpo etish ehtimoli togrisida mulohaza yuritilayotgan alomati ostida ijtimoiy guruhiy, jamoaviy, barqaror va beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi.
Obrazli xotira - tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, ta'mlar, ranglar shakllar, bilan bogliq bolgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb yaqqol mazmunni, binobarin, narsa, hodisalarning aniq obrazlarini, ularning xususiyatlari va boglanishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tugilganida esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi.
Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir necha turlari ajratib korsatiladi va ular quyidagilardan iborat.
Izchil obrazlar sensor xotiraning eng sodda korinishi yoki shakli izchil obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlarning namoyon bolish hodisasi quyidagilardan tuziladi: agar sub'ektga bir necha daqiqa oddiy qozgatuvchi yuborilsa, jumladan 10-15 sekund yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, song tekshiruvchi oldidan kvadrat olib quyilsa, u qizil kvadrat ornida xuddi shunday geometrik shakl izini korishda davom etadi. Asosan bu shakl kopligi rangda tovlanadi. Mazkur iz osha zahoti, ba'zan bir necha sekunddan keyin paydo bolib, 15 sekunddan to 45-60 sekundgacha osha ob'ektda saqlanib turadi, shundan song asta-sekin oqara boshlaydi. Natijada ozining aniq qon turini yoqotadi, keyinchalik mutlaqo yoqolib ketadi. Goho butunlay yoqolishi uchun qaytadan paydo bolishi mumkin.
Odamlarning individual psixologik xususiyatlariga qarab, izchil obrazlarning aniqligi va davomiyligi turlicha bolishi kozga tashlanadi.
Ozining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy va ijobiy turlarga bolinadi. Agar kuchli ravishda odam qizil rangga qarab turib, songra nigohini oq qogozga kochirsa, u holda ob'ektda kok-yashil rang paydo bolganday korinadi. Izchil obrazlarning ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-ketlik hodisasi namoyon boladi. Qorongu xonada koz oldida bir narsaga, masalan, qol yaqinlashtirilsa songra qisqa muddatli (0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda chiroq ochgandan keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq obrazini korishda davom etadi. Mazkur obraz oz rangida bir qancha muddat saqlanib, song kozdan yoqoladi.
Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bola oladi. Chunonchi, hodisalarga qarab uzaytirish ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mumkin emas. Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu jihatlari bilan farqlanadi.
Izchil obrazlarning eshitish turi orqali sezishda kuzatish mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon bolishini va qisqa muddat davom etishi kuzatiladi.
Eydetik obrazlar psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an'ana tusiga kirgan bolib, "eydos" yunoncha "obraz" degan ma'noni anglatadi. Xotiraning bu turi, ya'ni eydetik obrazlar oz vaqtida nemis psixolgiya maktabining namoyondalari aka-uka Yenishlar nomidan ta'riflab berildi. Ba'zi odamlar shu davrlarda kuzatilgan narsa yoki suratlar koz ongidan olib qoyilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ega.
Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarni kuzatish mumkin. Bu
hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tekshirib korilgan. Tajribada tekshiriluvchiga 3-4 minut davomida rasm korsatilgan va tasvir olib qoyilgandan song uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida qatnashchilarga savollar berilgan. Bu jarayonlarda tekshiruvchilar birorta savolga javob bera olmagan bolsalar, aniq texnik obrazga ega bolgan ishtirokchilar esa rasmni davom etishgandek har bir savolga aniq javob berishga erishganlar.
Tajribalarning korsatishicha, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson ongida saqlanishi mumkin. Mabodo ularning yollari yopilib qolgan bolsa ham, lekin hech qanday qiyinchiliklarsiz ularning siymosi qayta tiklanishi mumkin.
Rus psixologiyasida eydetik obrazlarning namoyon bolish hodisasi A.R. Luriya tomonidan kop yillar davomida organilgan va shunga kora eydetik xotiraning individual tipologik xususiyatlari chuqur ta'riflab berilgan. Eydetik obrazlar harakatlanish xususiyatiga ega bolib, sub'ektlarning oldiga qoyilgan vazifa va uning tasavvurlari ta'siri ostida ozgartirish mumkin.
Aka-uka Yenishlar tomonidan otkazilgan oddiy tajribada eydetik xotiraga ega bolgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzoqroqda joylashgan ilmoq tasvirlangan rasm korsatilgan. Rasm ortasidan bolib, qoyilgandan keyin tekshiruvchida olmani olib qoyish istagi kuchayib borayotgani soralgan. Muayyan yol-yoriq berilgandan keyin tekshiruvchi mana bunday holatni tasvirlab beradi: ilmoq olmaga yaqinlashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi tomon tortadi. Xullas, eydetik obrazlar harakatchan bolib, sub'ektning ruhiy korsatmasi ostida sifat va miqdor ozgarishiga yuz tutadi. Ilmiy tekshirishlarning korsatishicha, eydetik obrazlar bolalik va ospirinlik davrlarida muayyan muddat xukm suradi va vaqtning otishi bilan asta-sekin sona boradi.
Psixofarmokologik tadqiqotlarining korsatishicha, eydetik obrazlarni kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek uning kuchsizlantiruvchi kalsiy ionlari moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlardan olingan miqdoriy materiallar eydetik obraz paydo bolishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi.
Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bolib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul togrisida tasavvurga ega ekanligi shuni korsatadiki, uning ilgarigi tajribalari sub'ektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin qilinganda tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni korsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bolib, oziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farq tasavvur obrazlarining polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati tasavvur obrazlari korish, eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini birlashtiradi. Masalan, meva togrisidagi tasavvur obrazi uning tashqi korinishi, mazasi, oqirligi, vaznini ozaro birlashtirib aks etadi.
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy farqi shundan iboratki, u narsa va hodisa haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta ishlashni oz tarkibiga kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlari ajratilib, ma'lum kategoriyaga birlashtiriladi. Inson gul obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki uni muayyan bir soz yoki tushuncha bilan aytadi, nomlaydi, xususiyatlarni ajratib korsatadi, aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi.
Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi idrok qilingan narsalarning izini sust ravishda saqlab balki, bir qator tasavvur bilan boyitadi, narsa mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqida oz bilimlari, tushunchalari kabilarni tajriba bilan boglovchi ijodiy sermahsul faoliyatni amalga oshiradi. Bularning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy zoriqish, asabiy taranglashuv natijasida ruyobga chiqishidan dalolat beradi.Tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyati mahsuli bolib, ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab psixologik hodisadir.
Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi bolib uning aqliy jarayon bilan yaqinligi inson bilish faoliyatini muhim tarkibiy qismidan iborat ekanligidan dalolat beradi.
Soz-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida ifodalanganligi tufayli ularni ifodalash faqat ozlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma'nosini izohlash, talqin qilib berish yoki ularni sozma-soz ifodalanishini aynan aytib berishga qaratilgan bolishi mumkin. Agar ma'lumot, axborot, xabar, material ma'no jihatidan qayta ishlanmasa, u holda materialni sozma-soz ozlashtirish, mantiqiy organish bolmasdan, balki aksincha mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi.
Soz-mantiq xotirasining vujudga kelishida birinchi signal bilan bir qatorda ikkinchi signallar tizimi asosiy hisoblanadi. Chunki soz mantiq xotirasi faqat insongagina xos bolgan xotiraning maxsus turi hisoblanib, bu xotira turi ozining sodda shakllari bilan hayvonlarga ham taalluqli bolgan harakat, his-tuygu va obrazli xotiralardan sifat, ham miqdor jihatdan keskin farq qiladi. Ana shu boisdan soz-mantiq xotirasi bir tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga asoslanadi, ikkinchidan ularga nisbatan yetakchilik qiladi. Shu bilan birga, boshqa
turlarning rivojlanishi soz mantiq xotirasining takomillashuviga uzviy bogliqdir. Soz-mantiq xotirasining osishi qolgan xotira turlarining barqarorlashuvini belgilaydi.
Xotira turlariga nisbatan boshqacha tarzda yondashish hollari ham uchraydi. Shu bois xotira faoliyatini amalga oshirayotgan faollik xususiyatlari bilan uzviy bogliq ravishda turlarga ajratiladi. Masalan, faoliyat maqsadiga kora xotira ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bolinadi.
Ixtiyoriy xotira deganda ma'lum maqsadni royobga chiqarish uchun muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda amalga oshirilishidan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni odam ongi bevosita boshqaradi. Kopincha psixologiya fanida ixtiyoriy xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qoyiladi. Bu jarayon ma'lum kerakli topshiriq yoki vazifa qoyilsa, esda olib qolishga etaklovchi faoliyat biron-bir maqsadni royobga chiqarishga yonaltirilgan taqdirda yuzaga keladi. Biz matematik topshiriqlarini yechayotganimizda masaladagi sonlarni esda olib qolishni oz oldimizga maqsad qilib qoymaymiz. Mazkur soz mantiq xotirada asosiy maqsad faqat masala yechishga qaratiladi. Buning natijasida sonlarni esda saqlashga, hech qanday orin ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ularni qisqa muddat bolsa-da, esda saqlashga intilamiz. Bu holat faoliyat yakunlangunga qadar davom etadi.
Esda olib qolishni maqsad qilib qoyish esda olib qolishning asosiy sharti hisoblanadi. Serb psixologi Radosavlevich oz tadqiqotida quyidagi hodisani bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovda qollanilayotgan tilni tushunmaganligi tufayli uning oldiga qoyilgan vazifalarni bajarmagan. Buning oqibatida uncha katta bolmagan tadqiqot materiali 46 marta oqib berilganiga qaramay, esda olib qolinmagan. Tajribaning keyingi bosqichida vazifa tekshiriluvchiga tushuntirib berilgandan song u material bilan olti marta oib, tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib esga qayta tushirishga erishgan.
Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira taraqqiyotining ikkita ketma-ket bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz xotiraning turmushda va faoliyatda katta orin egallashini har kim oz shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning muhim xususiyatlaridan biri ma'lum maqsadsiz aqliy, asabiy, irodaviy zor berishsiz hayotiy ahamiyatga ega bolgan keng kolamdagi ma'lumot, xabar, axborot, ta'surotlarning kopchilik qismini aks ettirishdir. Shunga qaramasdan inson faoliyatining turli jabhalarida oz xotirasini boshqarish zarurati tugilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday sharoitlar, holatlar, vaziyatlarda esda saqlash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning mazkur turi katta ahamiyatga egaligi shubhasiz.
Songgi paytlarda rus va xorij psixologiyasida xotira borasidagi tadqiqotchilarning e'tiborini esda olib qolishning dastlabki, boshlangich daqiqalarida vujudga keladigan holatlar, jumladan tashqi taassurot izlarining mustahkamlanishigacha bolgan jarayonlar, holatlar, mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish muddatlarini ham oziga jalb qilib kelmoqda.
Masalan, biror material xotirada mustahkam joy olish uchun uni sub'ekt tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab chiqish zarur va materialni bunday ishlab chiqish uchun ma'lum darajada muddat talab etish tabiiydir. Ana shu muddat xotirada qayta tiklanilayotgan izlarni mustahkamlash deb qabul qilingan. Mazkur jarayon inson tomonidan yaqindagina bolib otgan hodisalarning aks sadosi sifatida kechiriladi va takomillashadi. Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda, ayni paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni goyo korishda, eshitishda davom etayotgandek tuyuladi. Ushbu jarayon kelib chiqishi jihatidan beqaror, hatto ozgaruvchan, lekin ular shu qadar maxsus tajriba orttirish mexanizmlarining faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan ularning roli shu qadar ahamiyatli-ki, bu jarayonlarda esda olib qolish, esda saqlash, axborotlar, malumotlar, xabarlarni qayta esga tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. Ushbu jarayon odatda psixologiya fanida qisqa muddatli xotira deb ataladi.
Juda kop qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni uzoq muddat davomida esda saqlanib qolishi xarakterli bolgan uzoq muddatli xotiradan farq qilgan holda, qisqa muddatli xotira bir marta hamda juda qisqa vaqt oraliqida idrok qilish va shu ondayoq qayta tiklashdan song qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi.
Hozir ilmiy adabiyotlarda qisqa muddatli xotirani quyidagi atamalar bilan nomlash uchraydi: "bir lahzalik", "dastlabki", "qisqa muddatli" va boshqalar.
Operativ xotira inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol tezkor harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira deb ataladi. Hozirgi zamon psixologiyasida ushbu holatni namoyon qilish uchun quyidagi misol keltiriladi. Matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni muayyan bolaklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qoyamiz. Shu boisdan oraliq natijalarni yodda saqlashga intilamiz, nihoyasiga yaqinlashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi.
Mazkur holat matnni talaba yoki oquvchi tomonidan oqishda, uni kochirib yozishda, ijodiy fikr yuritishda, aqliy faoliyatni amalga oshirishda yaqqol kozga tashlanadi.
41Tafakkur haqida tushuncha
Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Tafakkur orqali biz sezgi azolarimiz bilan bevosita aks ettirib bolmaydigan narsa va hodisalarni ongimizda aks ettiramiz. Umuman olganda tashqi muhitdagi narsa va hodisalar ortasida koz bilan korib, quloq bilan eshitib bolmaydigan ichki munosabatlar hamda qonuniyatlar mavjud. Ana shu ichki boglanish hamda qonuniyatlarni biz tafakkur orqali bilib olamiz. Demak, tafakkur deb narsa va hodisalar ortasidagi eng muhim boglanishlar va munosabatlarning ongimizda aks ettirilishiga aytiladi.

Aynan tafakur orqali biz moddiy olamdagi narsa va hodisalarning mohiyatini bilish imkoniga ega bolamiz. Shu bois dunyoni bilishda bevosita sezish, idrok, tasavvur va bavosita tafakkur muhim rol oynaydi.

Tafakkur tushunchasining mazmun mohiyati psixologiya darsliklarida olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Jumladan, umumiy psixologiya darsliklarida tafakkurga berilgan tariflar turlicha bolib uning ikkita yoki uchta muhim xususiyati takidlab otiladi, xolos. Jumladan, P.I.Ivanovning darsligida "tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq, toliq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonni taqin ham oqilona
amaliy faoliyat bilan shugullanishiga imkon beradi" deb tariflanadi. Ushbu tarifda tafakkurning tola, aniq va umumlashtirilgan holda aks ettirishi takidlab otiladi, xolos, lekin uning xarakterli xususiyatlari bevosita soz yordami bilan ifodalanishi muallifning diqqat markazidan chetda qolgan.
M.V.Gamezo tomonidan "tafakkur voqelikning umumlashgan holda va soz hamda otmish tajriba vositalarida aks ettirilishi" ekanligi bayon qiladi. U tafakkurning umumlashgan soz vositasida va vositali atrof- muhit hodisalarini aks ettira olishni takidlaydi.
A.V.Petrovskiy tahriri ostidagi darslikda tafakkurga quyidagicha tarif keltiriladi: "Tafakkur - ijtimoiy sababiy, nutq bilan chambarchas bogliq muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir, boshqacha qilib aytganda, tafakkur voqelikni analiz va sintez qilish, uni bavosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir".
V.V.Bogoslovskiy taqriridagi darslikda ham tafakkurga berilgan tarif uning
umumlashgan va bilvosita aks ettirish xususiyatlari yoritilgan, xolos. Xuddi shunga oxshash tafakkur xususiyatlari F.N.Gonobolin, K.K.Platonov darsliklarida ham uchraydi.
Keltirilgan tariflar orasida O.K.Tixomirovning darsligidagi tarif nisbatan toliqroq deb hisoblanadi. Unda tafakkur predmetiga kiruvchi tarkibiy qismlar mana bunday ifodalanadi: "Tafakkur - bu oz mahsuloti bilan voqelikni umumlashtirib, bavosita aks ettirishni xarakterlaydigan umumlashtirish darajasi va foydalanadigan vositalarga hamda osha umumlashmalar yangiligiga bogliq ravishda turlarga ajratishdan iborat jarayon, bilish faoliyatidir".
Hozirgi vaqtda tafakkurning predmeti yuzasidan psixologiyada turli-tuman qarash va tariflar mavjuddir. Ularning ayrimlariga tavsifnoma berib otamiz. S.L.Rubinshteyn nazariyasiga binoan tafakkurni psixologik jihatdan organishning asosiy predmet, jarayon, faoliyat tariqasida namoyon bolishidir. Muallif tafakkur operasiyalari shakllarini shakllantirishda jarayon, muammoli vaziyatni hal qilishda esa fikr yuritish faoliyati sifatida vujudga kelishini chuqur tahlil qilib beradi. S.L.Rubinshteyn tafakkur togrisidagi goyani rivojlantirib, uni subekt faolligining paydo bolishi deb ataydi.
A.N.Leontev tafakkur psixologiyasi predmeti yuzasidan mulohaza yuritib, tafakkurni turli korinishlarga ajratadi, fikr yuritish faoliyati ekanligini tan oladi, lekin uni predmetli-amaliy faoliyat deb nomlaydi. Shuning bilan birga tafakkurning tuzilishi, fikr yuritish motivasiyasi togrisidagi nazariy metodologik muammolarni ortaga tashlaydi.
P.Ya.Galperin fikriga kora, tafakkur -bu orientirlash-tadqiqot faoliyati, orientirovka jarayondir, yani orientirovka-jarayon, orientirovka faoliyat. Muallif psixologiya fani intellektual masalalarni yechishda subektning tafakkuriga orientirovka qilish jarayonini organishga asoslanadi deb tushuntiradi. P.Ya.Galperin tafakkurning boshqa jihatlarini ozining aqliy harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasidan kelib chiqqan holda yoritishga intiladi. A.V.Brushlinskiy tadqiqotlarida tafakkurning muhim yangilikni qidirish va ochish, gipoteza va nazariyalarni bashorat qilish, oldindan payqash xususiyatlari alohida takidlab otiladi.
42Tafakkur turlari
Muayyan ijtimoiy muhitda turmush kechirayotgan odamlarning ehtiyojlari xatti-harakat motivlari narsalarga qiziqishlar, intilishlar, mayllar, aqliy qobiliyatlari, hatto faoliyatlari ham turli tumandir. Xuddi ana shu boisdan ularning tafakkuri ham har xil holatlarda vaziyatlarda turlicha tarzda vujudga keladi, namoyon boladi.
Psixologiya fanida tafakkur turlari topshiriq xususiyatiga, fikr yoyiqligiga, fikrning originallik darajasiga qarab, quyidagicha shartli klassifikasiya qilinadi.
Professor E.G.Gozievning "Umumiy psixologiya" darsligida tafakkur turlari quyidagicha klassifikasiya qilinadi:
Korgazmali-obrazli tafakkur turi ham psixologik adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. "Psixologik lugat"da ta'riflanishicha u konkret tafakkurning bevosita idrok qilinayotgan narsa va hodisalar haqida fikrlashdan iborat bolgan turi. Professor E.Goziev fikricha, bevosita idrok qilinayotgan predmetlar emas, balki faqat tasavvur qilinayotgan narsa va hodisalar haqida fikrlashdan iborat tafakkur turi korgazmali-obrazli tafakkur deb ataladi. V.Karimova tomonidan korgazmali-obrazli tafakkur esa korgan kechirgan narsalar va hodisalarning aniq obrazlari koz oldimizda gavdalangan chogda ularning mohiyatini umumlashtirilib bilvosita aks ettirishimizdir, deb talqin qilinadi. Tafakkurning mazkur korinishi 4-7 yoshgacha bolgan bolalarda namoyon boladi. Bogcha yoshidagi bolalarda korgazmali-obrazli tafakkur bosqichiga otgandan song ham saqlanib qoladi, lekin u ozining yetakchi rolini yoqota boshlaydi.
Tafakkur faolligiga qarab ixtiyorsiz (intuitiv) va ixtiyoriy (analitik) tafakkur
turlariga ajratiladi. Intuisiya deb mantiqiy tafakkur yordamida kop vaqtlar davomida hal qilinmagan aqliy vazifalarning tosatdan, kutilmaganda hal qilinib qolishi jarayoniga aytiladi.
Kopincha ixtiyoriy tafakkur jarayoni mulohaza, muhokama, isbotlash, gipoteza kabi shakllarda namoyon boladi. Masalan, matematika, fizika, kimyo, psixologiya va boshqa fanlardagi misol va muammolarni yechish jarayoni. Bundan tashqari ixtiyoriy tafakkurga mantiqiy yoki nazorat (kontrol) tafakkuri ham kiradi. Moddiy borliqni adekvat aks ettirish, fikr yuritish, tanqidiy va sinchkov bolishni taqazo etadi. Binobarin, narsa va hodisalarni atroflicha bilish uchun ob'ektiv baho berish zarurati tugiladi, bu esa oz navbatida fikr yuritish kolami keng, analitik-sintetik faoliyat doirasi mustahkam bolishini talab qiladi.