1 Evolutsion

1 Evolutsion Psixologiya
1.Evolyutsion taʼlimot, evolyutsiya nazariyasi — tirik organizmlar evolyutsiyasi sabablari, harakatlantiruvchi kuchlari, mexanizmlari va umumiy qonuniyatlari toʻgʻrisidagi fan. Evolyutsion taʼlimot biologiyaning nazariy asosi, xususiy biol. fanlaridan olgan natijalarni umumlashtiradi. Evolyutsion taʼlimot rivojlanishining mushohidaga asoslangan 1-davri qadimiy dunyo faylasuflari

Geraklit, Empedokl, Demokrit, Lukretsiy va boshqalarning ishlari bilan bogʻliq. Ular birinchi boʻlib butun borliqning , jumladan, organizmlarning tarixiy oʻzgarishi toʻgʻrisida fikr bildirishgan. Bunday qarashlar 17— 19-asrlar boshlarida yashagan transformizm tarafdorlari R.Guk, E.Darvin, D.Didro, J.Byuffon, E.Joffrua SentIler, I.V.Gyote va K.F.Rulye ishlarida yanada rivojlantirildi.

Transformistlar yagona sistemaga ega boʻlgan taʼlimot yarata olmagan boʻlsalarda, Evolyutsion taʼlimot oʻrganadigan asosiy muammolarni koʻrsatib berishdi. Bu muammolar organizmlar tuzilishi va xilmaxilligi, turlar oʻrtasidagi oʻxshashlik va tafovutlar, tiriklikning progressiv evolyutsiyasi bilan bir qatorda turli tuzilish darajasiga ega boʻlgan organizmlarning yashab kelayotganligi; ayrim turlar va guruxdarning qirilib ketishi sabablarini aniqlashdan iborat. Bu muammolarning tushunib olinishi va ilm-fanning rivojlanishi Evolyutsion taʼlimotning yangi tarixiy davri — evolyutsiyaning dastlabki konsepsiyalari shakllanishiga zamin tayyorladi.
Bu konsepsiyaning birinchisini J.ʼ.Lamark yaratdi (1809).
Keyinchalik lamarkizm deb atalgan konsepsiyada ham progressiv rivojlanish va moslanuvchanlikka organizmlarning oldindan belgilab berilgan xususiyati sifatida teleologik va metafizik nuqtai nazardan qaraladi. Ch.Darvin yaratgan evolyutsiya nazariyasi (1859) Evolyutsion taʼlimot uchun ilmiy zamin boʻldi. Darvin organizmlar evolyutsiyasining harakatlantiruvchi kuchlari — yashash uchun kurash va undan kelib chiqadigan tabiiy tanlanish ekanligini koʻrsatish orqali birinchi boʻlib Evolyutsion taʼlimotning asosiy muammolarini ilmiy nuqtai nazardan hal etdi. Darvinizmning paydo boʻlishi bilan bir vaqtda uning dushmanlari — idealistik va teleologik konsepsiyalar tarafdorlari 20-asrning 2-yarmida lamarkizmning ayrim aqidalarini yana qaytadan tiklashdi (qarangNeolamarkizm). Ammo yangi dalillar toʻplanishi tufayli darvinizm tobora keng yoyilib, deyarli barcha ilm ahillari tomonidan tan olindi.
Evolyutsion taʼlimotning Ch.Darvindan keyingi rivojlanishi evolyutsiya mexanizmlari va qonuniyatlarini taxlil qilishdan iborat boʻldi. Zamonaviy nuqtai nazardan mutatsiya va tabiiy tanlanish evolyutsiyaning eng asosiy omili hisoblanadi. Bu omillarning birgaliqsagi taʼsiri evolyutsiya jarayoni amalga oshirilishining asosiy sharti hisoblanadi. Tabiiy tanlanish bevosita organizmlar fenotipiga taʼsir etadi; natijada ayrim genlar yoki allellar emas, balki muayyan reaksiya meʼyoriga ega boʻlgan bir butun genotiplar tanlanadi. Evolyutsiyaning elementar birligi populyatsiyalar hisoblanadi. Genetik jihatdan evolyutsiya populyatsiya genofondining muayyan yoʻnalishda oʻzgarishi (mikroevolyutsiya) dan iborat. Tashqi muhit sharoiti oʻzgarishi xususiyatiga qarab populyatsiyaga harakatlantiruvchi, turgʻunlashtiruvchi yoki dizruptiv tanlanish taʼsir koʻrsatishi mumkin. Tanlanish tur individlar ontogenezining(qarangOntogenez) hamma davrida ham taʼsir etishi mumkin; filogenez ontogenozning genetik qatorlaridan iborat.
Makroevolyutsiya — turdan yuqori guruhlar ichida kechadigan mikroevolyutsion jarayonlar integratsiyasidan iborat evolyutsion jarayon. Makroevolyutsiyada filogenezning umumiy qonuniyatlari va yoʻnalishlari namoyon boʻladi. Organizmlar muayyan guruhlari evolyutsion oʻzgarishlarining yoʻnalishlari tabiiy tanlanish bilan bir qatorda muayyan turning tuzilishi (genetik sistemasi, ontogenezi va fenotipi) xususiyatlari bilan bogʻliq boʻlgan evolyutsion cheklanish va taqiqlar orqali ham belgilanadi.
20-asrning 30- yillarida shakllangan mikro va makroevolyutsiya toʻgʻrisidagi tasavvurlar evolyutsiyaning sintetik nazariyasi deyiladi. Zamonaviy Evolyutsion taʼlimot fan sifatida evolyutsion qarashlarning rivojlanishi, har xil yangi evolyutsion farazlar va konsepsiyalar (jumladan, tabiiy tanlanishni evolyutsiyaning bosh omili sifatida tan olmaydigan konsepsiyalar)ni oʻz ichiga oladi. Hozirgi Evolyutsion taʼlimot oʻz taraqqiyotining yangi davriga qadam qoʻydi. Bu davrning asosiy vazifasi evolyutsion jarayonlar mexanizmini ochish orqali organizmlarning evolyutsion oʻzgarishini oldindan aytib berish va ana shu asosda evolyutsiya jarayonini boshqarishdan iborat (yana q.Darvinizm,Progress).
2
Ongni o‘rganish. Shaxs muammosini o‘rganishga yondashuvning bir jihati uning ongini o‘rganishga yo‘nalganligidir. Psixologiya shaxsning ushbu jihatini o‘rganishda tabiiy fanlarning metodlarini modifikatsiya qilish asosida erishdi. V.Vund va boshqa psixologlar inson tabiatini o‘rganishda tabiiy-ilmiy fanlar ta’sirida uni insonning aqlini o‘rganishda foydalandilar. Ushbu tadqiqotlarda psixik jarayonlar eksperimental o‘rganilgan bo‘lsa-da, ammo ularda cheklanishlar bor edi.
Xulq-atvorni o‘rganish. 20-asrning dastlabki o‘n yilligida amerikalik olim Djon B. Uotson biologik masalalarni o‘rganishga e’tibor qaratdi va bu esa shaxs xulq-atvorini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, Vilgelm Vundtning qarashlariga zid edi. Uotsonning bu harakatlari bixeviorizm deb nomlandi. U psixologiya inson tabiatining moddiy jabhalarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lishi kerak degan g‘oyani ilgari surdi. Uning g‘oyasicha, tashqi xulq-atvor psixologiyaning o‘rganish asosi bo‘la oladi. Bu esa xulq-atvorni o‘rganishga ehtiyoj tug‘diradi. Bixeviorizm esa inson tabiatini mexanik tasvirini o‘zida ifoda etdi. Keyinchalik bu g‘oyani Skinner boyitdi.
Shaxs psixologiyasining metodologik masalalarini boshlang‘ich bo‘g‘inidan biri sifatida Freyd faoliyatini qayd etish mumkin. Venalik vrach Freyd psixoanalizga asos soldi. Bu esa uning vrachlik faoliyatida emotsional buzilishlardan aziyat chekkan insonlarni o‘rganish orqali o‘zining ilmiy yondashuviga asos soldi. U o‘zining uzoq vaqtli seanslari asosida uning hayotiy to‘g‘risidagi ijodiy talqinlari taqdim etdi. Uning yondashuvi eksperimental o‘rganishdan keskin tafovut qildi. Freydning psixoanalitik yondashuvi inson tabiati haqidagi noyob qarashlarni ishlab chiqishga sabab bo‘ldi.
G.Olportning xizmatlari hisobida o‘tgan asrning 30-yillariga qadar Garvard universitetida shaxs psixologiyasi amerika psixologiyasida bir tizimga keltirishga erishildi. Buning uchun tadqiqot ishlari, o‘quv kurslari va ilmiy jurnallar nashr etishga erishildi.
Shaxsni baholash metodlari. Shaxsni nazariy o‘rganish oqibatda uni baholash metodlari shakllantrildi. Ushbu metodlar o‘zining ob’ektivligi, ishonchliligi va aniqligi bilan farq qiladi. Metodlar o‘z navbatida shaxsni o‘rganish nazariyalariga muvofiqdir.
Bugungi kunda shaxsni baholashda asosiy yondashuvlar quyidagi tadqiqot metodlariga tayanadi:
O‘zi haqida hisob berish yoki ob’ektiv materiallar orqali baholash;
proektiv metodlar;
klinik intervyu;
xulq-atvorni baholash vositalari;
3
Motivning tuzilishi va funksiyalari

O'zini tasdiqlash motivi - o'zini jamiyatda tasdiqlash, ma'lum maqomga, hurmatga sazovor bo'lish istagi. Ba'zan bunday istak obro'-e'tibor motivatsiyasi bilan bog'liq (yuqori maqomga erishish va uni saqlab qolish istagi).

Identifikatsiya motivi - kimgadir o'xshab qolish istagi (hokimiyat, but, ota va boshqalar).

Kuchning motivi - insonning boshqalarga ta'sir qilish, ularga rahbarlik qilish, harakatlarini yo'naltirish istagi.

Protsessual va moddiy motivlar - tashqi omillar emas, balki faoliyat jarayoni va mazmuni orqali harakatga turtki.

Tashqi motivlar - harakatni keltirib chiqaradigan omillar faoliyatdan tashqarida (obro'-e'tibor, moddiy ne'matlar va boshqalar).

O'z-o'zini rivojlantirish motivi o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, shaxsiy o'sishga intilish.

Erishish motivi - eng yaxshi natijalarga erishish va biror narsada mahoratni egallashga intilish.

Prosotsial motivlar (ijtimoiy ahamiyatga ega) - odamlar oldida burch, mas'uliyat hissi bilan bog'liq bo'lgan motivlar.

Hamkorlik (qo'shilish) motivi - boshqa odamlar bilan aloqa o'rnatish va qo'llab-quvvatlash, ular bilan aloqa qilish va yoqimli muloqot qilish istagi.

Har qanday turtki inson psixologiyasi va xulq-atvorini o'rganishda juda muhim rol o'ynaydi. Ammo odamning motivatsiyasiga nima ta'sir qiladi? Qanday omillar mavjud? Aynan shu masalalarni o'rganish motivatsiya nazariyalari qo'llaniladi.
Inson faoliyati bir emas, balki bir nechta sabablarga asoslanadi. Motivlar harakatni qanchalik aniqlasa, motivatsiyaning umumiy darajasi shuncha yuqori bo'ladi. Ko'p narsa har bir motivning harakatlantiruvchi kuchiga bog'liq. Ba'zida bir motivning kuchi bir nechta motivlarning ta'siridan ustun turadi. Biroq, aksariyat hollarda, motivlar qanchalik ko'p bo'lsa, motivatsiya shunchalik kuchli bo'ladi. Agar siz qo'shimcha motivlardan foydalana olsangiz, motivatsiyaning umumiy darajasi oshadi. Keling, motivlarning asosiy turlarini ko'rib chiqaylik.
4
Xulq-atvor motivatsiyasi quyidagilarga asoslanadi.

Qiziqishlar - shaxsning doimiy ehtiyojlarini qondirish bilan bog'liq bo'lgan aniq ob'ektlarga hissiy e'tibor.

Istaklar (maqsad) - bu inson uchun amalga oshirilishi mumkin bo'lgan paydo bo'lgan ehtiyoj. Shaxs ilgari o'zini qo'zg'atmagan ob'ektga nisbatan hissiy ehtiyojni his qila boshlaydi.
Niyat.
Jozibasi - hayot jarayonida shakllanadigan ijtimoiy yo'nalishlar.
Intilish.
O'rnatish.
Ehtiroslar - bu odam o'z xohish-irodasi va ongli istagiga qarshi biror narsaga jalb qilinganida, bu ta'sirchan hissiy holatlardir. Bundan tashqari, ehtiros inson irodasida hukmronlik qiladi.
5
Motivatsion soha - bu shaxsning o'zagi, shuning uchun shaxsning motivatsion sohasini maqsadli shakllantirish, mohiyatan, shaxsning o'zini shakllantirishdir, ya'ni. asosan axloqni tarbiyalash, qiziqishlar, odatlarni shakllantirishning pedagogik vazifasi. Talabalar katta hajmdagi o'quv ma'lumotlarini o'zlashtirishlari kerak bo'lgan sharoitda, agar talabalarda bilish jarayonining o'zidan qoniqishga asoslangan intellektual motivatsion motivlar bo'lmasa, turli muammolarni mustaqil ijodiy hal qilishga tayyor shaxsni shakllantirish har doim ham mumkin emas: bilimga qiziqish, qiziquvchanlik, o'z madaniy darajasini kengaytirish istagi, ma'lum ko'nikma va qobiliyatlarni egallash, o'quv va kognitiv muammolarni hal qilish jarayoniga ishtiyoq. O'quv faoliyati nazariyasiga muvofiq, ijtimoiy, kognitiv va ijodiy motivlarni, ularning mazmuni va dinamik xususiyatlarini o'z ichiga olgan ta'lim sohasi motivatsiyasining umumiy tuzilmasi ishlab chiqilgan bo'lib, maktab o'quvchilari yoshi bilan ko'proq bo'ladi, degan fikr ta'kidlangan. ularning ta'lim motivlarida sezilarli o'zgarishlar. O'rta maktab o'quvchilarining o'quv faoliyatida ichki motivlar ustunlik qila boshlaydi, ya'ni. o'z-o'zini tasdiqlash, obro'-e'tibor, burch, bilimga bo'lgan ehtiyoj, yutuqlar va ma'lum natijalar. O'rta maktab o'quvchilarining o'ziga xos xususiyatlari - ularning mustaqilligi, samaradorligini oshirish va kognitiv motivatsiya. Bu bilimga chanqoqlik, insonning dunyoqarashini kengaytirish, chuqurlashtirish, bilimlarni tizimlashtirish istagi.
Mashhur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi, ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari borasida katta, keng qamrovli tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam oziga xos tarzda u yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil boladi.
Motivatsiya tushunchasini turlicha ifodalash, motivatsiyaning mazmuni va energetik tomoni haqidagi muhim savol psixologlar tomonidan ifodalab berildi. Xorij psixologlari uchun motivatsiya tushunchasini xarakterli aniq bir tomonlama energetik faollik manbai sifatida qaraladi, ular mazmunli tomoniga e'tibor bermay, aniq mexanizmlar sifatida energiya, boshqaruv va xulq-atvorga taqsimlaydilar.
Ierarxik, darajaviy tuzilish - bu tizimlilik xususiyatiga ega bolgan hodisalarning bir jihatidir. Shu tufayli shaxs motivasion sohasining ierarxiyasini samarali tadqiq etish uchun uni motivasion hodisalarning boshqa jihatlari bilan aloqadorlikda organish zarur boladi. Motivasion hodisalar tizimliligini tadqiq etishda asosiy e'tibor esa bu hodisalar ortasidagi tizimli munosabatlarni organishga qaratilishi kerak. Bu borada R.S.Vaysmanning shaxs motivasion sohasining tizimliligi haqida bildirilgan fikri alohida e'tiborga loyiq. Uning yozishicha, "Motivasion sohaning tizimliligi - motivasion ozgaruvchilar ortasidagi aloqadorlik, xilma-xil munosabatlar mavjudligida namoyon boladi. Shunday munosabatlardan biri ierarxik munosabatdir. Yana bir turdagi munosabatni "royobga chiqarish" munosabati deb atash mumkin. Bu munosabat shuni anglatadiki, har bir ehtiyojning qondirilishida turli motivlar yigindisining royobga chiqarilishi mumkin. Uchinchi turdagi munosabat shunda namoyon boladiki, har xil ehtiyojlarning qondirilishida bir motiv ishtirok etadi yoki aksincha, bir ehtiyoj qondirilishida turli motivlar qatnashadi. Bunday munosabat "ozaro tobelik" munosabati nomini oldi.
R.S.Vaysman shaxs motivasion sohasidan tizimli munosabatlarning juda qiziq tasnifini keltiradi. Ammo ajratilgan munosabatlar qatorini boshqaruv, tartiblashtirilganlik va shu kabi munosabatlar bilan toldirish mumkin boladi. Qolaversa, R.S.Vaysman motivasion ozgaruvchilar ortasidagi tizim hosil qiluvchi asosiy munosabatni ajratmagan, bir turdagi va har xil turdagi motivasion hodisalarni bir-biridan farqlamagan.
Chet el olimlarining motivatsiya sohasidagi tadqiqotlari orasida G.Olportning motivlar funksional avtonomiyasi nazariyasi alohida orin egallaydi. Bu nazariyada motivlar transformasiyasi, tizimli rivojlanishi jarayon sifatida talqin etiladi. G.Olport oz konsepsiyasida tizimlarning umumiy nazariyasi goyalaridan, ayniqsa, ochiq tizimlar haqidagi goyadan keng foydalangan. Olimning fikricha, shunday motivlar borki, ular yarim yopiq tizimlarning tabiatiga monand faoliyat korsatadi va rivojlanadi, ya'ni funksional avtonomiyaga ega. Bir tizimga kiruvchi motivlarni G.Olport reaktiv, tashqi undovga muhtojlik qonunlariga boysunuvchi motivlar, deb ataydi. Ammo G.Olportning ta'kidlashicha, shaxs ochiq tizimlar kabi ozgaruvchi va rivojlanuvchi motivlar bilan tavsiflanadi, degan fikr haqiqatga yaqinroqdir. Agar avvalgi tizim motivlarning perseverativ funksional avtonomiyasi, deb atalgan bolsa, keyingi tizimni G.Olport propriativ funksional avtonomiya, deb ataydi. Ochiq, yopiq va yarim ochiq tizimlar haqida toxtalar ekan u yopiq tizim modelini shaxs va uning motivatsiyasiga qollab bolmasligini ta'kidlagandi. Ochiq funksional tizim taraqqiyot uchun zamin hozirlaydi, uni esa undovchi muhtojlik doirasida tushuntirib bolmaydi.
G.Olport tomonidan shaxs motivlarining ochiq tizimlar sifatida tahlil etilishi, shaxs va shaxs motivlari taraqqiyoti chegarasiz jarayon ekanligini ta'kidlash uchun imkoniyat beradi.
Shunday qilib, biz shaxs motivasion sohasi haqidagi turli qarashlar, ularda tizimli yondashuv goyalarining aks etishi masalasini korib chiqdik. Mazkur qarashlar motivatsiya sohasidagi zamonaviy tadqiqotlarning ajralmas qismiga aylandi. Korsatib otilganidek, psixolog olimlar tomonidan motivasion soha tizimliligiga oid turli jihatlarni qayd qilinmoqda. Ayni damda motivasion mexanizmlar haqidagi tizimli yondashuvga asoslangan tasavvurlar turli yonalishlarda tadqiq etilmoqda. Biroq tadqiqotlarning barchasini bir yonalish - motivasion hodisalar ortasidagi ma'no hosil qiluvchi aloqa va munosabatlarni tadqiq etish atrofida birlashtirish mumkin.
Kopchilik psixologlar fikricha, motivatsiya muammosi shaxs psixologiyasining markaziy muammosidir. Shaxs psixologik tuzilishining butunligi, xulq-atvor va uni harakatga keltiruvchi kuchlar ortasidagi aloqadorlik motivatsiya muammosini organishda tizimli yondashuvni qollash uchun keng imkoniyat yaratib yeradi.
7
Xorij psixologlaridan neofreydistlar hisoblanmish A.Adler, K.Yung kabilar tomonidan ilgari surilgan motiv va motivatsiya borasidagi nazariyalarga asosiy e'tiborni qaratamiz. A.Adlerning fikricha, insonni harakatga undovchi asosiy kuch uning faoliyati maqsadini aniqlovchi, ularga erishish yollari manbai hisoblanadi. Xornining ta'kidlashicha, inson xulqi motivatsiyasini boshqa motivlar yordamida aniqlash mumkin. Jumladan, birlamchi bezovtalanish atrof-muhitga nisbatan dushmanlik hissini tugdiradi, xavfsizlikka ehtiyoj esa insonni boshqa odamlar tomonidan baholash va oz-ozini baholashga nisbatan ichki intilishini vujudga keltiradi. E.Fromm ham oz qarashlarida libido masalasiga katta e'tibor bermaydi, chunki uni qiziqtirgan muammo inson xulqi jabhalarida ijtimoiy va psixologik omillarning ozaro ta'sir otkazish jarayonidir.
Geshtalt psixologiya maktabi namoyondalari uchun motivatsiya oziga xos talqinga ega bolib, uning mohiyatini eksperimental tarzda organishga nisbatan intilish yuqori korsatkichga ega ekanligi bilan boshqalardan ajralib turadi. K.Levin (1890-1947) motivlarni eksperimental organish metodikasini ishlab chiqib, ularni mutlaqo mustaqil holat sharoitida tushuntirishga harakat qilgan va bu borada muayyan muvaffaqiyatlarga erishgan. Geshtalt psixologiya maktabining namoyondalariga obraz tushunchasi qanchalik ota ahamiyatli bolsa, K.Levinning maydon nazariyasi uchun motiv kategoriyasi xuddi shunday muhim ahamiyat kasb etadi. Obraz va motiv ozaro aloqasiz hukm surishi ta'kidlanadi, motivatsiyani amalga oshiruvchi vaziyatning predmetli ma'noviy mazmuni esa inkor qilinadi.
K.Levin motivni quyidagicha ifodalaydi: motiv - muayyan muvaffaqiyatli mikrointervalda shaxsning bevosita yaqqol muhit bilan munosabatlaridan kelib chiquvchi voqelikdir. Uning mazkur nazariyasida insonda har xil ma'no anglatuvchi ikkita motivasion ozgarish hukm surishi tan olinadi. Geshtalt psixologlarning asarlarida shunday qolatlar ham mavjudki, ularda xulq motivatsiyasi muammolari shaxsning muhim xususiyatlarini tahlil qilish negizidan kelib chiqib qaraladi. Ushbu holat G.Olport konsepsiyasida yaqqol kozga tashlanadi. Uningcha, eng muhim jihat bu inson xulqini ozgarish sabablarini ochishdir. Shuning bilan birga mazkur vaziyatga olib keluvchi motivlar omillarini tekshirishlari ham alohida ahamiyatga ega ekanligini anglab yetish qiyin emas.
Rus psixologlari orasida V.G.Aseevning tadqiqotlarida motivasion tizim masalasi ancha chuqur organilgan. Uning fikricha, inson motivasion sohasining ontogenetik taraqqiyoti davomida bu soha tizimli rivojlanishga nisbatan moyillikni namoyon etadi. Bu moyillik V.G.Aseev korsatishicha, stixiyali shakllanuvchi, undovchi kuchlarning kattaroq motivasion birliklarni ozaro qoshilib hosil qilishda namoyon boladi. Motivasion tizimning birligi sifatida V.G.Aseev undovchi kuchlarni qayd etadi. Bu tushuncha doirasiga u motiv, ehtiyoj, qiziqish, intilish, maqsad, ideal, mayl, motivasion ustanovka va boshqalarni kiritadi. Shunday qilib, V.G.Aseev turli motivasion hodisalar, mayl turlari ortasida tizimli munosabat mavjud deb hisoblaydi. Demak, bunday yondashuvda motivasion tizim komponenti mayl bolib hisoblanadi.
9 Ichki motivatsiya shaxsning o'z ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Tashqi motivatsiya xodimning o'zidan va kasbiy faoliyatidan tashqarida bo'lgan motivlarni o'z ichiga oladi. Tashqi ijobiy motivatsiya inson harakat qilish zarur deb hisoblagan rag'batlarni o'z ichiga oladi.
Ichki motivatsiya - bu o'zingiz xohlagan narsani o'rganish, olish, erishish istagi, chunki siz o'zingizning qadr-qimmatingizni o'zingiz ko'rasiz: o'z qobiliyatingizni his qilish, o'z kuchingiz va niyatlaringizga ishonch, ishingizdan qoniqish, o'zingizni amalga oshirish.
Ichki motivatsiya qilingan ishni maqtash, ma'qullash va e'tirof etish ko'rinishidagi ijobiy fikrlar bilan mustahkamlanadi.
Tashqi motivatsiya ko'pincha tashqi omillar va sharoitlar bilan ishlaydi: bonus olish, taniqli yirik kompaniyada ishlash, mukofot olish va hokazo.Ehtimol, siz birinchi marta bolalikda, ota-onangiz biron bir harakat yoki natijaga erishish uchun mukofot taklif qilganda, tashqi motivatsiyaga duch kelgansiz. Masalan, maktabni bitirgani uchun yangi telefon sotib olishni va'da qilganlarida yoki xonani tozalash uchun cho'ntak pulini to'laganlarida.
Ichki motivatsiya siz biron bir vazifani chin dildan bajarishni xohlaganingizda paydo bo'ladi, chunki u qiziqarli.
Ichki va tashqi motivatsiya sezilarli darajada farq qilsa-da, aksariyat hollarda ular bir-biri bilan chambarchas bog'liq.
Ichki motivatsiya bizga o'zimizdan ustun bo'lishga, o'zimizni yaxshilashga va rivojlanishimizga yordam beradi. Tashqi motivatsiya maqsadlarga erishishga, ko'proq pul topishga va jamiyatda ma'lum bir ijtimoiy mavqega ega bo'lishga yordam beradi.
10
Shaxsning irodaviy sifatlari
Kishining irodaviy sifatlari ya'ni iroda kuchi, mustaqilligi jihatidan ayrim hollarda turlicha namoyon boladi. Irodaviy sifatlarning klassifikasiyasi sxema tarzida quyidagicha ifodalanadi.

Har bir kishida irodaning ayrim sifatlari umr boyi mustahkamlanib, shu odamning xususiy sifatlari (ya'ni doimiy xislatlari) bolib qolishi mumkin. Shaxsning bu oziga xos xususiyatlari xarakter xislatlari deb ataladi. Har bir kishidagi biron bir irodaviy sifatlarning har qanday namoyon bolishi shu kishi xarakterining xislati bolavermaydi.

Ayrim hollarda hatto tasodifiy ravishda kishi kuchli iroda korsatishi mumkin, ayrim hollarda mazkur kishining irodasi, umuman kuchli iroda kuchi shu kishi xarakterining xislati ekanligidan dalolat beravermaydi. Bu kishining irodasi kuchli deb aytish uchun uning iroda kuchini bir marta emas, bir necha marotaba namoyon qilganini bilmoq kerak.
Kishining xarakterini ta'riflaganimizda falon kishi dadillik qildi, rost gapirdi
demasdan, balki bu odam dadil, rostgoy, togrisoz deb ataymiz. Buning ma'nosi shuki dadillik va rostgoylik, togrisozlik shu odamning xususiyatlaridir, xarakter xislatlaridir, tegishli sharoitda bu kishi dadillik, rostgoylik, togrisozlik xislatlariga ega ekanligini namoyon qildi deb aytamiz. Kishi xarakterini, xislatlarini bilib olgach, uning biron ish-harakatda qanday yol tutishini ancha aniq
bilib olamiz, oldindan aytib bera olamiz.
Iroda kuchi va xarakter qat'iyati. Iroda ma'lum kuch bilan yuzaga chiqadi: ba'zi hollarda kishining irodasi kuchli sur'atda namoyon bolsa, boshqa hollarda kuchsiz namoyon boladi.
Iroda kuchi irodaning muhim sifatidir. Iroda kuchining turli darajasi irodaviy jarayonning hamma bosqichlarida korinadi. Iroda kuchi avvalo ehtiyojlarni his qilishda va intilishda korinadi, biz kuchli hamda kuchsiz intilishlarni, kuchli hamda kuchsiz hohishlarni farq qilamiz.
Iroda kuchi ravshan va aniq maqsad qoyishda, shuningdek mazkur maqsadga yetishishga yordam beradigan yol, vosita va usullarni ochiq tasavvur qilishda namoyon boladi. Bu ochiq ravshanlik darajasi esa kishining turmush tajribasiga, bilimiga va umumiy saviyasiga bogliq. Aniq maqsad qoyishda inson tafakkuri va ayniqsa real xayollar (fantaziya)ning taraqqiy etishi xususiyatlari katta rol' oynaydi.
Iroda kuchi tezlik bilan qarorga kela olishda va qarorni mustahkamligida, sabotlilikda korinadi. Yuksak goyaviy tamoyillarga asoslangan oqilona qat'iyatlik va sabotlik kuchli iroda belgilaridandir. Qat'iyatsizlik ikkilanish, qabul qilingan qarorning bajarilishiga shubha bilan qarash va sabotsizlik kuchsiz iroda belgilaridandir.
Iroda kuchi jasorat deb ataladigan dadillikda ayniqsa ravshan korinadi. Jasorat kishining shunday holatiki, bunda kishi tez qarorga keladi va uni bajarishga ahd qiladi. Hatto salomatligini va hayotini xavf ostida qoldirishi mumkinligi hayoliga ham kelmaydi. Jasorat kishining boshqa kishilarga emas, balki oziga bergan amridir. Kishi axloqiy burchining talabiga kora, buyuk maqsadga erishish uchun bir zumda hayot bilan olimdan birini tanlab olsa, bunday jasorat iroda kuchi ekanligini korsatadi.
Jasorat shunday qarorki, u goyo ish-harakatga aylanadi. Bu ish-harakat esa kuchli zor berishni talab qiladi. Xarakter xislati bolgan dadillikda odamning qanchalik puxta oylab ish korishiga qarab, bu dadillik maxsus tusga kiradi.
Puxta oylab ish korishni ozi yuksak goyaviylikka va kishining axloqiy tamoyillariga asoslangan taqdirda ijobiy xislat hisoblanadi. Oylab, shoshmasdan bir qarorga keladigan kishilarni mulohazakor kishilar deb ataymiz.
Odatda ozgaruvchan ayrim hislar kayfiyatlar ta'sirida tez bir qarorga keladigan xarakterli, dadil kishilar ham mavjud. Bular hissiyotga beriladigan tasodifiy kayfiyatli kishilardir. Bunday kishilar odatda sabotsizligi, shoshma-shosharligi va kalta oylashi bilan ajralib turadilar. Kishi uncha ikkilanmasdan oylab, e'tibor bilan togri bir qarorga kelsa va shu qarorni dadil amalga oshira bilsa, dadillik xarakterning ijobiy xislati boladi.
Bir necha imkoniyatdan birini tanlab olishga togri keladigan ish - harakat bir qadar xavf-xatar bilan boglangan bir murakkab vaziyatda dadillik ayniqsa yaqqol korinadi. Qat'iyatsizlik xarakterning salbiy xislatidir, qat'iyatsizlikda kishi sustlik bilan bir qarorga keladi, qabul qilgan qarorini kopincha oz vaqtida bajarmaydi. Bunday odam qabul qilgan qarori togriligiga shubhalanadi, turli imkoniyatlardan birini tanlab olishda ikkilanadi, ayniqsa qiladigan ish-harakatlari xavf-xatar bilan boglangan bolsa, shunday ahvolga tushadi. Shu sababli qat'iyatsiz kishilar kopincha kam faolliklari bilan ajralib turadilar yoki umuman passiv bolib, yalqov, tanbal degan taassurot tugdiradilar.
Sabotlilik dadillikka chambarchas bogliq bolib, xarakterning ijobiy xislati hisoblanadi. Xarakterning bu xislatiga ega bolgan kishilar qabul qilgan qarorlarini odatda ozgartirmaydilar, bekor qilmaydilar va bu qarorlarini bajarmasdan qoymaydilar. Bu kishilar va'dalarining ustidan chiqadilar, aytgan sozlarini albatta qiladilar, ularning gapi bilan ishi bir boladi. Ularga ishonsa boladigan subutli insonlardir.
Qabul qilingan qarorlarini kopincha bekor qiladigan, bergan va'dalarini ustidan chiqmaydigan, aytgan sozidan tonadigan kishilar subutsiz hisoblanadi.
Kishi irodasining kuchi va qat'iyati xarakterning irodaga bogliq bolgan qaysi xislatlarida ifodalangan bolsa osha xislatlar eng yorqin xislatlardan hisoblanadi. Bu xislatlar har bir kishining xarakterida bir qadar namoyon boladi. Ammo hamma kishilarni va har qanday odamni irodasi kuchli, xarakteri kuchli deb bolmaydi. Balki shu sifatlari bilan boshqa kishilardan ajralib turgan odamlargina irodasi kuchli, xarakteri qat'iy deb ataladi. Iroda kuchi va qat'iyati odamning ozini
tuta bilishida, jasurligida, matonatida va chidamliligida namoyon boladi.
Iroda kuchi qabul qilingan qarorni oz vaqtida bajarishda korinadi. Shuning uchun qarorni bajarmaslik yoki uning bajarish muddatini doimo paysalga solish, galdan-galga qoldiraverish, boshlagan ishini oxiriga yetkaza bilmaslik irodaning kuchsizligi alomatidir.

11kauzal atributsiya
(lotinchasiga “kauza" — sabab,
“atrebutsio" — bermoq, qo`shib bermoq ma’nosini bildiradi) deb ataladi. Masalan,
o`qituvchi bilan hamsuhbat bo`lib qolgan odamda suhbat boshidayoq “hozir odob-
ahloqdan dars berishni boshlamasmikan" degan shubha paydo bo`lishi mumkin. Bu
ham stereotip. Bundan tashqari, odamlar birinchi marta ko`rgan odam to`g`risida
tasavvurga ega bo`lish maqsadida uning tashqi qiyofasi bilan xarakteri o`rtasida
bog`liqliklar o`rnatishga harakat qilarkan, shunday bog`liqliklarni aniqlash
maqsadida A.A. Bodalev talabalar guruhiga turlicha qiyofali shaxslarning
fotosuratlarini ko`rsatgan. 72 kishidan 9 tasi iyagi katta kishilar kuchli iroda egalari
ekanligini, 17 tasi peshonasi keng odamlar aqlli ekanliklarini, 3 kishi sochi qattik
odamlarning qaysarroq, qatiy ekanliklarini, 5 kishi kichik bo`yli odamlar
hokimiyatga intilgan, boshqalar ustidan buyruq berishga moyil, chiroyli odamlar
yo o`ta o`ziga bino qo`ygan yoki nodon bo`lishligini aytishgan va hokazo.
Tabiiyki, bunday fikrlar mutlaq to`g`ri emas, lekin kishilar ongida avloddan-
avlodga o`tib kelayotgan tasavvurlar shunday obrazlarni shakllantirgan. Notanish
odam haqida tushunchaning shakllanishida u haqida berilgan birlamchi ma’lumot
katta rol o`ynaydi. Masalan, talabalarning ikki guruhiga bir xil portret ko`rsatib,
birinchi guruhda bu odam yirik olim, ikkinchisida esa, bu — davlat jinoyatchisi
deb, unga ikkala holda ham ijtimoiy-psixologik xarakteristika berishlarini
so`ragan. Ko`rsatmalar har xil bo`lganligi sababli berilgan ta’riflar ham har xil
bo`lgan. Birinchi guruhdagi talabalar bu odam mehnatkash, mehribon, shafqatli,
g`amxo`r, aqlli bo`lsa kerak, deyishgan bo`lsa, ikkinchi guruhdagilar uni –
beshafqat, makkor, qatiyatli deb ta’riflashgan. Birinchi guruhdagilar portretdagi
ko`zlarni dono, muloyim deyishgan bo`lsa, boshqalar ularni yovuz, beshafqat deb
aytishgan.
Shunday qilib, ijtimoiy persepsiya yoki odamlarning bir-birlarini to`g`ri
idrok etish va tushunish jarayoni muloqotning muhim muammolaridan biridir. Bu
jarayon psixologik jihatdan murakkab bo`lib, unda muloqotga kirishayotgan
tomonlarning har biri alohida ana shu idrokning ham ob’ekti, ham sub’ekti bo`lib
faoliyat ko`rsatadilar. Idrokning ob’ekti sifatida shaxs qaralganda, unda hosil
bo`ladigan “boshqa odam obrazi" ning barcha sifatlari va qirralari nazarda tutiladi.
Bunday obraz paydo bo`lishiga xizmat qiladigan belgilarga: o`sha odamning tashqi
qiyofasi, uning kiyinishi, o`zini tutishi, hissiy holati, ovozi, nutqi, qiliqlari, yurishi
va hokazolar kiradi. Lekin shularning ichida odamning
yuzi muloqot mobaynida suhbatdoshga eng ko`p ma’lumot beradigan ob’ektdir. Shuning uchun ham
telefonda suhbatlashgandan ko`ra yuzma-yuz suhbatlashish ancha oson va
axborotlarga boydir.
Kauzal atributsiya
— ijtimoiy persepsiya subyektining boshqa insonlar
xulq-atvori va motivlarini talqin etishidir. Odam kuzatish orqali idrok
etilayotgan kishi haqida batafsil ma’lumotga ega bo'lmasligi tufayli uning
xulq-atvorini determinatsiyalayotgan taxminiy sabablami qidiradi va ulami
asliga noto'g'ri bo'lsa ham persepsiya obyektining xulq-atvoriga «tirkab
qo'yadi». Boshqacha qilib aytganda, kauzal atributsiya hodisalar va insonlar
xulq-atvoriga muayyan sabablami tirkab qo'yish, sababchi deb bilish. G.
Vikipediya bu atamaga quyidagicha taʼrif beradi: sababiy bogʻlanish (lotincha causa — sabab, lotincha attributio — bogʻlash) — shaxslararo idrok etish hodisasidir. Bu uning harakatlarining haqiqiy sabablari to'g'risida ma'lumot etishmasligi sharoitida boshqa shaxsning harakatlarining sabablarini izohlash, bog'lashdan iborat.

12Emotsiya psixologiyasining nazariy yondashuvlari. Hissiyot bu odamning yuksak ehtiyojlarni qondirish yoki qondirilmaslik qobiliyatining mavjudligi va psixik obraz yarata olish natijasida uning tevarak atrofdagi olamga bo’lgan munosabatlarining ongda aks ettirilishidan iborat jarayon. Inson umri davomida borliqdagi narsa, kimsa, voqea va hodisalarga o’zining ijobiy yoki salbiy munosabatini bildiradi bu uning hissiy kechinmalari bo’lib emotsiya orqali namoyon qiladi. Emotsiyasiz inson mavjud emas, har birimizda emotsiya mavjud. Emotsiya kundalik hayotimizni va tajribamizni boyitadi. Hissiyotlar ruhiy jarayonlarning eng muhim tomonlaridan birini tashkil qilib, inson tomonidan borliqni his qilishni xarakterlaydi. Hissiyotlar 2 xil vazifani bajaradi. Bular signal va boshqaruvdir. Signal bizga tashqi muhitdan ta’sir ettirilgan stimul vazifasini bajaradi va biz signalni sezgilarimiz orqali qabul qilamiz. Shu orqali biz ta’surotlarni farqlaymiz va muvofiq ravishda emotsiyamizni ma’lum qilamiz. Shuning bilan birga emotsional reaksiya mavjud bo’lib u quyidagicha tafsiflanadi. Emotsional reaksiyalar yuzaga kelayotgan kechinmalarni, ularni chaqiruvchi tashqi holatlarga bog’liqligi bilan xarakterlanadi. Bunda reaksiyalar bizning borliqqa qanday ko‘z bilan qarashimizga bog‘liq. Kishilar idrok qilayotgan (ko’rayotgan, eshitayotgan), bajarayotgan, o‘ylayotgan, orzu qiladigan narsalarga befarq bo‘lmaydilar. Bir xil predmetlar, shaxslar, harakatlar, voqealar bizni quvontiradi, boshqalari xafa qiladi, yana boshqalari g‘azab-nafratimizni uyg‘otadi. Biz xavf ostida qolganimizda qo‘rquvni his qilamiz. Dushman ustidan g‘alaba qozonish yoki qiyinchilikni yengish bizda zavq uyg‘otadi. Odamlarning o‘zi bilayotgan va bajarayotgan narsaga munosabatini boshdan kechirishi his –tuyg’ular (yoki emotsiyalar) deyiladi. His – tuyg‘ularning manbai biz idrok qiladigan, ish ko‘radigan predmetlar va hodisalarning xususiyatlari vujudga keltiradigan ehtiyojlar, intilishlar, istaklardir. Bizning faoliyatimizni (mehnat, o‘qish, o‘yin) uning muvaffaqiyati va mag‘lubiyatini ham his – tuyg‘ular uyg‘otadi. Hissiyot voqelikni aks ettirilishidir. Odam ayni bir paytda tirik organizm va jamiyat a’zosi bo’lishi bilan birga, o’z miyasida alohida shaxs sifatida, ayrim ob’ektlar bilan qiladigan ob’ektiv munosabatlarni aks ettiradi. Odam miyasida olamning aks ettirishni ana shunday o‘ziga xos tomoni hissiyot sohasi yoki inson shaxsining emotsional tomoni hisoblanadi. Hissiyot odam miyasida uning real munosabatlarining, ya’ni ehtiyojlar sub’ektining uning uchun ahamiyatli bo‘lgan ob’ektlar bilan bo‘lgan munosabatlarning aks ettirilishidir. “Hissiyot” tushunchasini faqat tirik mavjudotlar miyasida ularning ehtiyojlarini qondiradigan va qondirishga qarshilik qiladigan ob’ektlarga bo‘lgan munosabatlarni aks ettirish haqida gap ketganda qo‘llash mumkin. Belgilari xususan, yaqqol namoyon bo`ladigan, hissiyotlarning ichdan kechirishdan iborat bo‘lgan ruxiy jarayon sodir bo`lishining konkret shaklinigina emotsiya deb ataladi. Masalan, vatanparvarlik, muhabbat, javobgarlik hissini emotsiya deb bo‘lmaydi.Chunki ularni biz tashqi tomondan ko’rolmaymiz his qilolmaymiz, bular hissiyot bo’lganligi tufayli faqatgina ichki dunyo orqali his qila olamiz. Ammo affektiv holatda emotsiyani yaqqol sezamiz. Affekt bu – tashqi yoki ichki omillar ta’siriga javoban paydo bo‘luvchi, somatovegetativ ko‘rinishlar bilan namoyon bo‘luvchi, qisqa muddatli, kuchli musbat yoki manfiy emotsiyadir. Shu bilan bir qatorda “Patalogik affekt” ham mavjud. Patalogik affekt – to‘satdan, intensiv ruhiy jarohatga javoban yuzaga keluvchi, ongning jarohatlovchi kechinmalarga konsentratsiyasidir. Ko‘pchilik uchun qiziq va muhim hisoblangan hissiy-emotsional holat bu stressdir. Stress – organizmning noospetsifik reaksiyasidir, har qanday noxush ta’sirga javoban umumiy moslashuv sindromi. Stress - jiddiylik holati. Keskin vaziyat sababli yuzaga keladigan emotsional holatlar stress yoki jiddiylik holati deb ataladi. Stress - turli jismoniy va aqliy ishlar haddan oshib ketib, xavfli vaziyat tug‘ilgan paytlarda, zaruriy choralarni tezlik bilan topishga to‘g‘ri kelganda vujudga keladigan harakatdir. Stress holatining paydo bo‘lishi va o’tishining psixologik xususiyatlarini bilish uchuvchilar, kosmonavtlar, elektrostantsiya operatorlari, dispetcherlar, mashinistlar, haydovchilar, sudyalar, korxona rahbarlari, o‘quvchilardan imtixon oladigan pedagoglar va boshqalar uchun ham muhimdir. Odam tashqi muhitdagi turli-tuman narsa va hodisalarni idrok qilar ekan, hech vaqt bu narsalarga batamom befarq bo‘lmaydi. Odamning aks ettirish jarayoni doimo faol xarakterga egadir. Aks ettirish jarayoni quyidagilarni qamrab oladi:
a) shaxsning ehtiyojni qondirish imkoniyatiga egaligini;

b) qondirishga yordam beradigan yoki qarshilik ko‘rsatadigan ob’ektlarga sub’ekt sifatida qatnashishi;

v) uni harakat qildiruvchi bilimga intiltiruvchi munosabatlar va hokazo.