1. Fagositoz. Pinositoz. Xujayraning ta’sirlanuvchanligi. Xujayraning harakati

Xujayra fiziologiyasi va patologiyasi
Reja:


1. Fagositoz.
2. Pinositoz.
3. Xujayraning ta’sirlanuvchanligi.
4. Xujayraning harakati
5. Xujayra patologiyasi.

Xujayra-ko‘p huyrali organizmning elementar qismdir. U biologik sistema bo‘lib, tashqi muhit bilan uning o‘rtasida doimo modda va energiya almashinib turadi. Ko‘p hujayrali organizmda hujayra uchun tashqi muhit bo‘lib hujayra tashqarisidagi suyuqlik hisoblanadi.

Ko‘p hujayrali organizmda har bir hujayra o‘zining modda almashinuvi darajasi bilan farqlanib turadi. Tashqi muhitdan hujayraga, hujayra ichi tuzilmalarini hosil qilishda ishtirok etadigan plastik hamda hujayrada parchalanib energiya beruvchi moddalar va kislorod kiradi. Yuqorida aytilgan moddalar hamda suv, ionlar vitaminlar, gormonlar (hujayra funksiyasini boshqarib turuvchi) hujayrani tashqi muhitdan ajratib turuvchi plazmatik membrana orqali aktiv va passiv transport yo‘li bilan hujayraga kiradi. Xuddi shu yo‘l bilan hujayra metabolizmi mahsulotlari hujayradan tashqariga chiqariladi. Moddalarning hujayraga ichiga aktiv kirishi (endositoz) va tashqariga chiqarilishi (ekzositoz) energiya sarf bo‘lishi bilan kechadi. Ko‘pgina hujayra membranalarida shu jarayonni ta’minlovchi ATF-aza sistemasi yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Moddalarning hujayra ichiga kirishida hujayra organoidlari, hususan endoplazmatik to‘r, Golji kompleksi ham ishtirok etadi.
Fagositoz. Ko‘p hujayrali organizmlarning hujayralari zarur moddalarni eritmalar holida oladi. Plazmatik membrana orqali hatto yirik molekulalarning hujayralar ichiga kirishi ham elektron mikroskopda ko‘rilgan.
Tirik xujayra hz tarkibini murakkabligi va tuzilishi bilan xaraktеrlanadi.
Xujayra tarkibiga kiradigan biomolеkulalarning tuzilishi, ularni xujayra xayotidagi roli, biomolеkulalarni sintеzi va parchalanishi, ularni mеtobolizmini hrganish juda muxim axamiyatga egadir.
Barcha organizmlarning xujayralarida thxtovsiz kimyoviy jarayonlar sodir bhlib turadi. Xujayra tarkibidagi birikmalar plastik va enеrgеtik moddalarga bhlinadi. Plastik moddalarga oo`sillar, nuklеin kislotalar kiradi. Oo`sillar xujayrani o`urilish matеriali, nuklеin kislotalar esa oo`sil va bosho`a moddalarni sintеzlanishida, ularning sifati va mio`dorini bosho`arishda, xujayrani khpayishida nasliy bеlgilarni uzatilishida kеrakli bhlgan maolumot bilan taominlaydi. Uglеvodlar va lipidlar xujayrada kеchadigan sintеz rеaktsiyalarini enеrgiya bilan taominlaydi.
Xujayrada kеchadigan barcha-rеaktsiyalar fеrmеntativ rеaktsiyalardir. Fеrmеntning hzi maxsus oo`sillardan iborat. Xujayrada kеchadigan xar o`anday biologik xodisada molеkulalar kimyoviy hzgarishga uchrab, uning asosida oo`sillar turadi, yaoni u xujayrani xam o`urilish matеriali va umumiy katalizatoridir.
Xujayrada 27 xil elеmеnt anio`langan. Ulardan S, N, O va vodorod tirik organizmning massasini 28%ni tashkil etadi. Masalan, N-60, 3,0-25,5%, S-10,5-2,42%dir. Shuningdеk bosho`a elеmеntlar Na-0,73%, Sa-0,226%, R-0,134, S-0,132% va x.k. Ulardan tasho`ari K, Cl, Mg, Fe, Cu, Zn, Co, I, Mo, V, Ni, Cr, F, Se, Si, B xam mavjud. Xujayra va tho`imalardagi 1%ni 1000o`ismidan kam uchraydigan elеmеntlarni mikroelеmеntlar dеb aytiladi. Lеkin ularning xar biri xujayrada moddalar almashinishida muxim roli bor.
Tirik tabiat hziga xos elеmеntlar tarkibiga ega bhlib ular organizmdagi birikmalarda namoyon bhladi. Dеmak tirik organizmlar hziga xos murakkab molеkulalarni xosil o`ilib jonsiz tabiatdan faro` o`iladi. Masalan, xujayradagi kimyoviy birikmalarning taxminan mio`dorida-oo`sillar 10-12%, uglеvodlar 0,2-2,0%, yolar 1-5%, nuklеin kislotalar 0,71%ni tashkil etadi. Suv esa 70-80%, bosho`a organik moddalar 1-1,5%ni tashkil etadi.
Suv xujayra massasining asosiy o`ismini tashkil etadi. U organizmda juda muxim axamiyatga ega. Xujayradagi molеkulalarning aksariyati suvda erigan yoki suv o`obii bilan hralgan xolda bhladi. Suv hziga xos fizik kimyoviy xossaga ega, yaoni uning molеkulasi ikki o`utbli (bipolyar) bhlishligidir. Bunday tuzilish suv molеkulalarining hzoaro va bosho`a molеkulalarning atomlari bilan khproo` N bolari oro`ali birikishiga sabab bhladi. Suv juda yaxshi erituvchidir. Juda khp kristallar, tuzlar, isho`or va kislotalar suvda yaxshi eriydi.
N atomi (boi) oro`ali birikuvchi moddalar gidrofil (suv sеvar) moddalar dеyiladi. Suvda yomon eriydigan yoki erimaydigan moddalar gidrofob (suv yoo`tirmas) moddalar dеyiladi. Ularga misol o`ilib, yo, klеtchatka, xolеstеrin, D vitamini, hsimlik pigmеntlari va bosho`alarni khrsatish mumkin.
Suv molеkulasining o`utbligi tufayli khp biomolеkulalar eritma xoliga htib kimyoviy rеaktsiyalarda aktiv o`atnashadilar. Xujayrada kimyoviy rеaktsiyalar suvning dipolligi natijasida erigan, ionlangan (o`utblangan molеkula) xolda aktivlashib rеaktsiyaga kirishadi.
Organizmda ozio` moddalar, ionlar, fiziologik birikmalar, gormonlar, bir joydan bosho`a joyga suv oro`ali transport o`ilinadi, suyultirilgan xolatda xujayra ichiga htadi.
Еrda xayot paydo bhlish davrida suv molеkulasining xam tuzilishi asosiy rol hynagan.
Xujayradagi anorganik tuzlar: xujayra va organizm suyuligida anorganik tuzlar mavjud bhlib eng muximlariga NRO, NRO, Cl, NSO – shaklidagi ionlar Va, K, Na, Sa, Mg kabi kationlar kiradi. Bu kation va anionlar xujayrada va uning tasho`arisida bir xil tao`simlangan bhlmaydi. Masalan: ichida K ionlari, tasho`arisida esa Na ionlarining kontsеntratsiyasi khp bhladi. Bunday xususiyat xujayra ichidagi rеaktsiyalarga, uni normal yashashiga va bosho`a jarayonlarni normal bhlishiga sababchi bhladi.
Biomolеkulalar: tirik organizm tarkibiga kiradigan organik birikmalar-biomolеkulalar dеb aytiladi. Ular tirik organizmni turli o`ismida turlicha joylashgandir. Xujayrani strukturasida, uni enеrgiya bilan taominlashda oo`sillar, nuklеin kislotalar, lipidlar asosiy hrinni egallaydi. Ulardan oo`sillar va nuklеin kislotalar biopolimеrlar dеyiladi. Oo`sillar plastik matеriallar, nuklеin kislotalar nasliy axborotni sao`lovchi va naslga hto`azuvchilardir. Lipid va uglеvodlar esa asosiy enеrgiya manbaidir.
Xujayrada yana xilma xil kichikroo` molеkulali organik birikmalar-vitaminlar, gormonlar, nuklеotidlar, aminlar va pеptidlar xam bhladi. Ularni mio`dori kam bhlsa xam xujayrada kеchadigan jarayonlarni bosho`arishda muxim rol hynay
Yadro hujayralarning eng muhim tarkibiy qismlaridan bo‘lib, u eukariot organizmlar hujayralarning hammasida uchraydi. Faqat ayrim yuksak darajada tuzilgan hujayralardagina (sut emizuvchilarning eritrositlarida) yadro bo‘lmasligi mumkin. Xujayra yadrosini Robert Broun 1831 yilda aniqlagan. Yadro (yunonocha-karyop; lotincha-pusleus) terminini 1833 yilda Broun tarafidan fanga kiritilgan bo‘lib, u o‘simlik hujayralaridagi sharsimon doimiy tuzilmalarni shu nom bilan atagan.
Yadro sitoplazma bilan doimiy o‘zaro munosabotda bo‘lib, u bilan birga hayotiy jarayonlarda ishtirok etadi. Yadrosiz hujayralarning asosiy hayotiy faoliyati to‘xtaydi. Yadrodan mahrum bo‘lgan amyoba oziqlanishi mumkin, ammo uni hazm qilolmay tezda nobud bo‘ladi.
Yadrosiz hujayralarning bo‘linishi to‘xtaydi. Masalan, bir hujayrali suv o‘ti-asetabulyariya ko‘ndalang kesilganda, yadrosiz soyabon qismi halok bo‘ladi.
Yadro juda murakkab faoliyatlarni bajaradi; yadro xujayraning eng zarur qismi bo‘lib, barcha hayotiy jarayonlarni boshqaradi; yadro irsiy belgilarning nasldan naslga berilishida va hujayrada oqsil moddalar sintezlanishida asosiy rol o‘ynaydi; to‘qima, organ va organizm xujayraning bo‘linishi hisobiga o‘sadi va rivojlanadi, ya’ni kariokinez bo‘linishi ta’minlaydi va shundan keyingina hujayra bo‘linib ko‘payadi.
Yadro va uning tarkibiy qismlari Xujayraning interfaza holatida o‘rganiladi. Yadro umumiy tuzilishga ega bo‘lsa ham, ular kattaligi, shakli hamda ichki tuzilmalarining rivojlanishi, ko‘rinishiga ko‘ra farqlanadi. Ko‘pgina hujayralarning yadrosi yumaloq, tuxumsimon shakllarda bo‘ladi. Yadroning shakli xujayraning shakliga mos bo‘ladi, faqat ba’zi hujayralarda noto‘g‘ri shaklda ham bo‘lishi mumkin. Sharsimon, kubsimon, ko‘p qirrali hujayralarda yadro yumaloq shaklga ega. Prizmatik, silindrsimon hujayralarda yadro uzun ellipssimon, yassi hujayrada esa duksimon bo‘ladi. Noto‘g‘ri shakldagi yadrolarga ba’zi bir leykositlarning yadrosi misol bo‘ladi.
Yadro hujayrada asosan bitta (bir yadroli hujayrada) yoki ikkita (ikki yadroli hujayrada) bo‘ladi. Masalan, infuzoriya tufelkasida ikkita yadro, ya’ni katta yadro (makronukleus) va kichik yadro (mikronukleus) bo‘ladi. Ko‘p yadroli hujayralar yoki simplastlar ham mavjuddir. Masalan, karnaychi degan infuzoriyaning yadrosi tasbehsimon, qizil kumikdagi hujayralarda uzuksimon, leykositlarda kolbasimon sigmentlangan bo‘ladi.
Yadroning o‘lchami, kattaligi turlicha bo‘lib, 4 mkm dan (spermatozoid) 40 mkm gacha (tuxum hujayra) bo‘ladi. Yadro o‘lchami sitoplazma o‘lchamiga ko‘pincha to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Yadro va sitoplazmaning xajm nisbati yadro-plazma nisbati deb ataladi.
Yadroning hujayrada joylashishi har xil bo‘lib, xujayraning faoliyati va shakliga bog‘liq bo‘ladi.
Differsiallashmagan hujayralarda yadro geometrik markazda joylashadi.
Hayvon va odamlarning bez hujayralarida yadro hujayralarning bazal qismida joylashib, apikal qismi sekret bilan band bo‘ladi.
Yadro quyidagi asosiy strukturaviy komponentlardan iborat: 1-yadro qobig‘i; 2-xromatin strukturalari; 3-bir yoki necha yadrocha; 4-karioplazma (yadro shirasi) (7-rasm).
7-rasm. A.Xujayra yadrosi ko‘ndalang kesimining sxematik ifodasi:
1-yadro po‘sti; 2-yadro poralari; 3-yadrocha; 4-karioplazma; 5-ichki membrana; 6-tashqi membrana; 7-yadro po‘stining poralari.
B. Yadroning elektron mikroskopda ko‘rinishi.
Yadroning asosiy kimponentlari, xromosomalar DNK dan iborat bo‘lib, o‘zida genetik informasiyani (axborotni) saqlaydi. DNK dan tashqari hujayra yadrosida 3 xil: informasion, ribosomalar va transport RNK bor. Xujayra yadrosi tarkibida yana giston tipidagi oqsillar bo‘lib, DNK bilan tuzlar tipidagi birikmalar hosil qiladi. Shuning bilan birga nogiston Fizik omillar. Mexanik ta’sirlar, ular plazmolemma strukturasi va subxujayra tuzilmalari membranasini buzadi.
Xujayra yashayotgan muxit xarorati, ya’ni haroratning ko‘tarilishi hujayra membranasi o‘tkazuvchanligini oshirib yuboradi. Xaroratning pasayib ketishi esa metabolistik jarayonlarning susayishiga, uzilishiga, hujayra ichki suyuqligining kristallanishi hamda membranalar uzilishiga olib keladi.
Xujayrada osmotik bosimning o‘zgarishi, unda chala parchalangan organik moddala va ionlar to‘planishining natijasidir. Buning oqibatida hujayra bilan uning atrofidagi muhit o‘rtasidagi osmotik gradiyent nisbati buziladi va suyuqlik hujayraga ko‘p kirib, hujayra bo‘kib shishadi va plazmolemma yoriladi. Xujayra ichidagi osmotik bosimning pasayishi natijasida esa hujayra suvsizlanib, burishib qoladi (piknoz) va nihoyat halok bo‘ladi:
Ionlovchi radiosiya ta’sirida erkin radikallar paydo bo‘lib, ularda o‘ta oksidlanih jarayonlari kuchayadi, bundan hosil bo‘lgan mahsulotlar esa membranalarni shikastlab, fermentlarni denaturasiyaga uchratadi.
2. Kimyoviy omillar. Ularga asosan turli ekzogen omillar, ya’ni organik va anorganik kislotalar, asoslar, og‘ir metall tuzlari va buzilgan metabolizm mahsulotlari (endogen omillar) va boshqalar kiradi. Ularning patologik mexanizmi o‘ziga hos bo‘lib, ya’ni kimyoviy tuzilishi bilan belgilanadi, Masalan, dori moddalarni noto‘g‘ri ishlatish ham xujayraning kimyoviy shikastlanishiga olib keladi.
3. Xujayra aksariyat biologik omillar-viruslar, mikroblar, rikketsiyalar, zamburug‘lar, ya’ni patogen mikroblar ta’siridan shikast topadi. Bu xil omillar hujayra faoliyatini, unda kechadigan metabolitik reaksiyalarni, hujayra membranasining o‘tkazuvchanligi va butunligini buzadi. Ular allergik va immun jarayonlar orqali ham hujayrani shikastlaydi.
Demak, hujayrani shikastlovchi omillar endogen (organizmning o‘zida hosil bo‘lgan) va ekzogen (tashqaridan kirgan) bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari infeksion (mikroblar yoki ularning toksinlari) va noinfeksion omillar keltirib chiqargan shikastlanish farq qilinadi.
Shikastlovchi omillar ta’sirida Xujayraning asosiy o‘zgarishi, biokimyoviy o‘zgarishlardan iboratdir. Biokimyoviy ba’zi buzilishlar yuzaga kelgan bo‘lsada, hujayra faoliyati o‘zgargan yoki funksional jihatdan to‘liq meyor atrofida bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha hujayrada funksional rezerv imkoniyat mavjudligi tufayli katta shikastlar ta’sirida ham uning faoliyati keskin o‘zgarmasligi mumkin.
Xujayrada patologik jarayonning umumiy mexanizmlari asosan quyidagilardan iborat.
1. Xujayralarning o‘zida hosil bo‘luvchi energiya bilan ta’minlanish jarayonlarining o‘zgarishlari, ularning shikastlanishi-alterasiya mexanizmida yetakchi rolni o‘ynaydi. Energiya bilan ta’minlanish jarayoni hujayrada ATF sintezi, uni tashish yoki sarflash bosqichlarda buzilishi mumkin. Energiya bilan ta’minlanish jarayonining buzilishi o‘z navbatida hujayra membrana apparatining buzilishiga, fermentlar sistemasi, ionlar nisbati hamda boshqaruv mexanizmlarining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
2. Membrana va fermentlar shikastlanishi esa hujayra faoliyati tiklanish mumkin bo‘lib turgan o‘zgarishlarda uni tiklanmaydigan holatga o‘tishiga sabab bo‘ladi.
3. Transmembran jarayonlaring ro‘y berishi ionlarning hujayra ichidagi va tashqarisidagi nisbatlarning o‘zgarishi, hujayra energiya bilan ta’minlanishi, membranalar shikastlanishi va fermentlarining faoliyatiga bog‘liqdir. Bu jarayonlar membranalarning o‘tkazuvchanligi, qo‘zg‘alishi, elektromexanik hodisalarida ishtirok etadigan kaliy, natriy, kalsiy, magniy, xlor ionlarining holatiga bog‘liq. Ionlar nisbatining buzilishi dastavval kaliy, gel holatga o‘tishi) harakatini sekinlashtirsa, yopishqoqligining pasayishi (geldan zolga o‘tishi) siklozni kuchaytiradi.
Amyobasimon harakat bir hujayrali hayvonlar bilan ko‘p hujayrali hayvonlarning ba’zi hujayralariga xosdir. Amyobasimon harakat qilish oq qon tanachalari-leykositlarga, biriktiruvchi to‘qima hujayralari makrofaglarga taalluqli bo‘lsa ham, ammo regenerasiya davrida organizmning mutloq ko‘pchilik hujayralari shu yo‘l bilan harakat qilishi mumkin. Amyobasimon harakat davrida hujayralar yolg‘onoyoq (psevdopodiya) hosil qilib, shu yolg‘onoyoqlarga hujayra tanasining borliq tuzilmalari quyiladi. Natijada hujayra yolg‘onoyoq uzinligi bo‘yicha harakat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar


1. Atabekova A.I, Ustinova YE I. Sitologiya rasteniy. M. kolos, 1987
2. Boykobilov T. B., Ikromov T. X. Toshkent «O’qituvchi» nashriyoti. J1980.
3. Boykobilov T. Sitologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. Andijon, 1986.
4. Eshnazarov K. Sitologiya. Toshkent–2001.
5. Grin N., Staut U., Teylar D. Biologiya. M.Mir, T1, 1990.