1. Fanning maqsadi va vazifalari, Rivojlanish tarixi
geoxronologik jadvalni, gorizontal, monoklinal va burmalanib yotgan
Download 0.52 Mb. Pdf ko'rish
|
1 Ma\'ruza fanning maqsad va vazifalari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Geologiya fani tarixidan
geoxronologik jadvalni, gorizontal, monoklinal va burmalanib yotgan
tog’jinsi qatlamlarini, kompas bilan ishlash, stratigrafik ustunlar va geologik kesmalar tuzish asoslari bilan tanishtirish; geologik xaritalarni o‘qishga o‘rgatishdan iborat. 1 «Umumiy geologiya» kursi ma’ruzalarining asosiy maqsadi talabalarni hozirgi zamon geologiya fani va geologik ob’ektlar, minerallar, tog’jinslari, geologik regionlar, Yer va Yer geosferalarini, ularning geologik tarixda vujudga kelishini tushunishga o‘rgatishdir. Shu bilan birga uning xalq xo‘jaligidagi va mineral xom ashyo bazasini yaratishdagi atrof muhitni himoya qilishdagi roli ta’kidlab o‘tiladi. Yerning tuzilishi hamda taraqqiyot tarixini o’rganishga asos yaratishdir. Mazkur kursning maqsadi talabalarga geologiya fanini rivojlanishi, endogen va ekzogen jarayonlar xamda tarixiy geologiya asoslari xaqida bilimlar berishdir. Geologiya fani tarixidan Geologiya fan sifatida bundan 200 yil ilgari vujudga kelgan. Lekin Yer, geologiyaga oid hodisalar, foydali qazilmalar haqidagi gajribaga asoslangan ma’lumotlar kishilik jamiya-tining boshlang‘ich davri — ibtidoiy jamoa tuzumidan boshla-nadi. Tajribaga, aniq ma’lumotga asoslangan birinchi geolo-giyaga oid tushunchalar uzoq o‘tmishdagi kishilar ongida ular-ning tabiiy boyliklarga bo‘lgan ehtiyojidan va ularni ishla-tish jarayonida bunyodga kelgan. Haqiqatan ham uzoq o‘tmishdagi odamlar tog’jinslari va minerallardan avvalo tosh asrida sodda qurollar, buyumlar yasab foydalanganliklari bizga ma’lum. Qeyinroq bronza .va temir asrlarida kishilar mis, qalayi, qo‘rg‘oshin, oltin, kumush va temir rudalarini jamiyat taraqqiyotining talablariga muvofiq ishlata boshlaganlar. Kishilarning ongini turli geologiyaga oid jarayonlar, masa-lan, dahshatli zilzila va vulqon otilishi jarayonlari o‘ziga jalb etib kelgan. Bular haqidagi qadimiy odamlarning afso-naviy fikrlari, hikoyalarda va ba’zi rivoyatlarda uchraydi. 1 (John J. Renton, 2006) 4-bet (Mazmun mohiyatidan foydalanildi) Geograflar, geodezistlar va geomorfologlar yer ustki qismining shaklini, relefini o‘rganadilar. Biologlar esa, yerdagi qayotni-yerning qayvon va o‘simliklar rivojlanadigan qismini - biosferani o‘rganadilar. Tuproqshunoslar yerning tirik organizmlar rivojlanadigan ustki tuproq qatlamini tekshiradi. qurilish ishlaridagi mutaqassislar Yerni qurilish asosi va materiali, ya’ni uni qurilish manbai deb qisoblaydilar. Yuqorida qayd etilgan fan sohalari yerning faqat ustki qatlamlarida sodir bo‘layotgan voqea - qodisalarning rivojlanishi o‘zgarishinigina tekshiradilar. Geologiya fani esa, yerning ustki qismini o‘rganishi bilan bir qatorda uning ichki qismini va undagi mavjud qodsalarining rivojlanish qonuniyatlarini qam o‘rganadi. Geologlar yerga turli mineral va tog’ jinslaridan tarkib topgan va doimo o‘zgarib tuzuvchi sharsimon fizik jism deb qaraydilar. Yer po‘sti neorganik qismining paydo bo‘lishi va rivojlanishi qayvon va o‘simliklarning qayoti bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, ularni o‘rganishda yer qatlamlari orasida saqlanib qolgan tamg‘alargina yordam beradi. Shunday qilib, geologiya fani yer qaqidagi maxsus fan bo‘lib, u yer qatlamlari tarkibining tuzilishini va rivojlanish tarixini tekshiradi. Bu masalalarning o‘rganiladigan qajmi va miqdori juda katta bo‘lganligi uchun geologiya fani bir necha maxsus fanlarga bo‘linib ularning qar biri geologiyaning o‘ziga qos soqalari bilan shug‘ullanadi. Yerning ximiyaviy tarkibini mineralogiya (minerallar haqidagi fan) va kristallaografiya (kristallar qaqidagi fan), petrografiya (tog’jinslari haqidagi fan) geoximiya (yer kimyosini o‘rganuvchi fan), paleontologiya (qadimgi organizmlarning tosh qotgan qoldiqlari qaqidagi fan), tuproqshunoslik (tuproq qaqidagi fan) foydlai qazilmalar geologiyasi (mineral hom ashyolarni o‘rganuvchi fan), gidrogeologiya (yer osti suvlari qaqidagi fan) va boshqa fanlar o‘rganadi. Yer yuzasining shakllari ularning paydo bo‘lishi rivojlanishi va taraqqiyotini geomorfologiya fani o‘rgatadi. Bu fan geologiya bilan geografiyani bir-biriga bog‘laydi. Yer sharining ustki shaklini geografiyaning bir qismi bo‘lgan geodeziya tekshirsa, uning fizik xususiyatlarini geofizika, yerning yoshi va qatlamlar munosabatini stratigrafiya, yerning ichki va tog’qosil qiluvchi qarakatlarini geotektonika va strukturali geologiya o‘rganadi. Umumiy geologiya kursida yerning moddiy tarkibi va tuzilishi haqidagi yuqorida ko‘rsatilgan fanlar odatda fizik geologiya degan sohaga birlashtirilgan. Dinamik geologiya yer po‘stini o‘zgartiruvchi va tog’jinslarini qosil qiluvchi (litogenez) jarayon bilan shug‘ullanadi. Nazariy geologiya, geologik razvedka ishlari yer po‘stini geofizik usullar yordamida tekshrish, neft qidirish geologiyasi, muxandislik geologiyasi (geologiyaning qurilishlarda qo‘llanilishi), qarbiy geologiya va boshqa amaliy geologiya fanlari bilan bog‘liqdir. qazilma boyliklarni qazib chiqarish haqidagi birinchi geologik va geografik tushunchalar qadim zamonlardan beri mavjud. Arxeologiya fani odamlar eng oldin tosh qurollar ishlatganligini qadimgi topilmalarga asosan o‘sha davrlar ( neolit)da yasalgan buyumlardan isbot qildi. Odamlar keyinroq mis, qo‘rg‘oshin, qalay, kumush, oltin, undan keyin esa, temir rudasi bilan tanishadilar, asta-sekin mineral va tog’jinslari - yantar, lazurit, feruza va boshqalardan ziynat buyumlari yasay boshlaganlar. qulchilik davrdagi geologik bilimlar, bu davr kishilarining tabiat xodisalari, yer tuzilishi va qazilma boyliklar to‘g‘risidagi tushunchalari juda ham sodda bo‘lib, ularda din ta’siri kuchli edi. Yer qaqidagi yozma ma’lumotlar dastlab vaviloniya davridangina boshlangan. Dunyoning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi dastlabki rivoyatlar Mesopotamiya va Xaldeya shaharlarida topilgan gildan yasalgan doskaga yozib qoldirilgan. Vavilonlarning dunyoni paydo bo‘lishi haqidagi rivoyatlari qadimgi yaxudiylar bibliyasiga xristian va musulmon dinining “muqaddas” kitoblariga qam kirib qoldi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi tabiiy bilimlarning rivojlanishi uchun moddiy baza yaratdi, tabiiy bilimlar Xitoy, Gresiya, Rim, Eron, O‘rta Osiyo davlatlarida ( Xrazimda, So‘g‘diyonada) nisbatan yuksaldi. Tahminan eramizdan avvalgi XX-XIX asrlarda Xitoyda kollektiv bo‘lib yozilgan “San Xey Din” tog’va dengizlar haqidagi qadimgi rivoyatlar degan to‘plam tuzila boshlangan. Oldinroq uning ayrim qismlari suyak, yog‘och, nefritdan qilingan taxtalarga yozilgan. Keyingi asrlarda unga qo‘shimchalar kiritilib tuzilgan “San Xey Din” ning so‘nggi nusxasini yaratilishi eramizdan avvalgi 400 yillarga to‘g‘ri keladi. Bu qo‘lyozmada 17 ta mineral; oltin, kumush, qalay, mis, temir, magnetit, kuprit, aragonit, realgar, yashma, nefrit va boshqalar qaqida ma’lumotlar berilgan. Yaponiya va Sharqiy Xitoy dengizlari orollarida tez-tez bo‘lib turadigan zilzilalar yerli aqolini juda qiziqtirdi va bu xodisani o‘rganish uchun 132- yilda Chjan Xen eng oddiy seysmograf ixtiro qildi. qadimgi greklar Yerni tekis doira shaklida atrofi suv bilan o‘ralgan jism deb tushunganlar. Lekin sinfiy kurashlar natijasida Gresiyada materialistik ilmiy tushunchalarga ega bo‘lgan olimlar qam otilib chiqdilar. Ular dunyoning tuzilishi va tabiat xodisalari qaqidagi to‘g‘ri fikrlarni qo‘rqmay aytdilar. Bu olimlar Fales (eramizdan avvalgi VII-VI asrlar) Geraklit (eramizdan avvalgi VI asr), Demokrit (eramizdan avvalgi V-IV asrlar), Empedokl (eramizdan avvalgi V asr) va boshqalar bo‘lib ular tabiatdagi qamma xodisa va voqealarning sabablarini xudoga emas balki tabiatdagi moddiy kuchlarga uning o‘ziga qos qonuniyatlarga bog‘lab tushuntirdilar. Bu qarashlar diniy qarashlarga butunlay zid bo‘lib, o‘sha vaqtda qurila boshlagan ilm-fanning ulug‘ binosiga qo‘yilgan birinchi g‘isht edi. Bu davr vakillaridan biri Anaksimondir, u (er,av. 611-547 y.m.) birinchi bo‘lib yerning rivojlanishi tarixida qamma organizmlar suvda paydo bo‘lganligi va dunyoning abadiy ekanligi qaqida o‘z fikrini bayon etgan. Gerodot (eramizdan avvalgi 484-466 yillar )Misr yerining paydo bo‘lishi tarixini yozgan. U Misrning O‘rta dengizning o‘tmishda Efioniyagacha cho‘zilgan va keyingi vaqtlarda quruqlikka aylangan qo‘ltig‘i ekanligini shu yerdagi tog‘larda topilgan dengiz chig‘anoqlari va qoldiqlari qamda boshqa faktlar bilan isbotlab bergan. Grek olimi Arastu ( eramizdan avvalgi 384-322 y.y.) geologiya fanlarini rivojlantirishiga o‘z xissasini qo‘shdi. Mashxur geograf Strabon quruqlikda dengiz chig‘anoqlarining topilish sabablarini tushuntirib, yerning dengiz tagidagi qismi qarakat qilib turishini - uning ko‘tarilishi va cho‘kishini natijasida orollar xatto materiklarning qosil bo‘lishini ko‘rsatib o‘tgan. Sitsiliya bir zamonlar Italiya bilan bir -biridan ajralgan deydi. Strabon bu yerdagi vulqon qarakatlari yer po‘stinining tik qarakat qilishining natijasi deb tushuntirgan. Aleksandriya olimlari astronomiyani - osmon jinslari qaqidagi fanni ancha taraqqiy ettirdilar. Aristarx Samosskiy (eramizdan avvalgi 320-250 y.y.) quyosh va Oyning kattaligini o‘lchashga uringanlar, dunyoning markazi Yer emas balki quyoshdir, Yer quyosh atrofidan aylanadi, deb taqmin qilganlar. Ularning qarashlari Nikolay Kopernik g‘oyasidan XVIII asr oldin bayon etilgan. Abu Rayxon Beruniy (979 - 1048 yillar) o‘zining arab tilida yozgan bir qator asarlarida Yer, mineral, ma’danlar, geologik jarayonlar to‘g‘risida juda ajoyib fikrlarni aytib o‘tadi. U yerning dumaloqligiga ishonish bilan birga uning kattaligini qam birinchilar qatorida o‘lchaydi. Uning astranomik traktatidagi sxematik xaritasi Beruniyning eski dunyoni yaxshi bilganligidan qabar beradi. U bu soqada /arb geograflaridan oldinda turgan. Beruniy o‘sha vaqtdagi o‘zining xaritasiga afsonaviy mamlakatlar va Kaspiy mamlakatlarini joylashtirmaydi, balki Xorazm va Xindistonning geologiyasini tiklashga o‘rinib, oqar suvlar faoliyati qaqidagi ilmiy fikrlarni chiroyli qilib tasvirlab beradi. Beruniy ayrim olimlarning xudoning qoqishi bilan ariqdagi suv orqaga qarab oqishi mumkin, degan noto‘g‘ri fikrlarni fosh etib suv oqimining asl ma’nosini yechib va u tabiat qonunlariga mos jarayon ekanligini tasdiqlab beradi. Uning fikricha, suv markazga intilish kuchiga ega, binobarin u pasdan yuqoriga oqa olmaydi. Agar suv tog’bag‘ridan buloq yoki yer tagidan yuqoriga fantan bo‘lib oqar ekan, uni Beruniy yer ostidagi bosim kuchiga bog‘lab tushuntirgan. Daryo yotqiziqlari qaqida esa Beruniy o‘zining “Aqoli yashaydigan yerlar orasidagi masofalarning oxirgi chegarasini aniqlash” degan asarida bunday deydi: “Kimki bu qaqda fikr yuritar ekan u shunday xulosaga keladi: tosh va shag‘allar qamda mayda zarrachalar turli kuch ta’siri tog‘dan ajraladi: keyin ular uzoq vaqt davomida suv va shamol kuchi tufayli qirralari sinib silliqlashadi, qamda yumaloq shaklga kiradi. Ulardan o‘z navbatida mayda donachalar-qum va changlar paydo bo‘ladi.Agar bu shag‘allar daryo o‘zanida to‘plansa orasiga gil va qum kirib bir butun “qamirga” aylanadi. Vaqtning o‘tishi bilan aralashgan narsalar suv tagida ko‘milib ketadi. Agar biz ana shunday dumaloq toshlardan tashkil topgan tog‘larni uchratsak ular albatta yuqorida yozgaimizdek paydo bo‘lgan desak bo‘ladi. Ular yer ustida yoki qatlamlar orasida uchrashi mumkin. Bunday jarayon uzoq vaqtni talab etadi va bizning tasavvurimizdan tashqaridagi doimiy o‘zgarishlar bilan bevosita bog‘langan qolatda yuz beradi”. (Abu Rayxon Beruniy - A.M. Beleniskiy, Leningrad universiteti nashri 1949, 207). Beruniy bu muloqazalarida XVIII asrda M.V. Lomonosov XIX asrda Lyayell tomonidan aloqida kashf etilgan aktualizm g‘oyalarini birinchilar qatorida bayon etgan. Shu asarda Beruniy yana bunday deydi: “Dengiz o‘rni uning quruqlik o‘rni esa dengiz bilan almashadi”. Beruniy XI asr boshlarida birinchi bo‘lib daryo o‘zanlarida cho‘kindilar katta-kichikligining suv oqimi tezligiga qarab o‘zgarishi qonuniyatlarini yaratganligini, bu qonuniyatlarning qanchalik katta aqamiyatga ega ekanligini so‘nggi yillarda, ishlab chiqilgan cho‘kindi qosil bo‘lishining uch bosqichi V.I. Popovning fatsial paragenetik mintaqalariga mos keladi. Beruniy o‘zining “Mineralogiya” degan asarida (IV asrning birinchi yarimi) minerallar qaqida chuqur va aniq ilmiy ma’lumotlar bergan. Minerallarni aniqlash va tasniflashda Beruniy faqat ularning rangi va tiniqligini emas, balki qattiqligi va solishtirma og‘irligidan qam foydalangan. Beruniyning zamondoshi buyuk olim tabiatshunos va faylasuv Abu Ali Ibn Sino (980-1037) qam geologiya fanining rivojlanishiga o‘z qissasini qo‘shdi. Ibn Sinoning geologik dunyoqarashlari uning ilmiy qomusi - “Ashshifo” (qalbni davolash) degan kitobining “Tabiat” degan bo‘limida yoritilgan. Ibn Sinoning toshlarning paydo bo‘lishida zilzila va tog’qulashlari yerlarning o‘pirilishi katta rol o‘ynashini qayvon va o‘simliklarning toshga aylanishini ko‘rsatuvchi ajoyib fikrlari bor. Ibn sino tomonidan temir va tosh materiallarning paydo bo‘lishi qaqida aytilgan fikrlari juda qiziqarlidir. Ibn Sino qozirgi aqoli yashaydigan o‘lkalar o‘tmishda qayotsiz yerlar va dengiz osti bo‘lgan degan progressiv fikrlarni ilgari surdi. Mashqur ozarbayjon matematigi- astronomi Muqammad Nasriddin tabiatshunoslik soqasidagi juda ko‘p ishlari bilan birga minerallar qaqida “Javoqirnoma” degan asarni yaratdi. Bu asarda 34-mineral: zumrad; l’al, shpinel, feruza, azurit, agat, yashma va boshqa minerallar tasvirlangan. Ularning fizik qossalari - rangi, yaltiroqligi, qattiqligi solishtirma og‘irligi, tiniqligi, mo‘rtligi batafsil bayon etilgan.Ibn Sino va Beruniyning mineralogiya traktatlaridan keyin Muqammad Nasriddin asari o‘z zamondoshlarining aytganlarini takrorlagan qimmatli ilmiy ma’lumotlar bilan to‘lgan birdan-bir asar bo‘ldi. 1445 yilda polyak olimi N. Kopernik “Osmon jinslarining aylanishi to‘g‘risida” nomli asarida Yer o‘z o‘qi atrofida va boshqa planetalar bilan esa, birgalikda quyosh atrofida aylanishini isbot etdi. Mirzo Ulug‘bekning matematika va astronomiya fanlarining taraqqiyotiga qo‘shgan qissasi cheksizdir. U osmon jismlari tarqalish qonuniyatini, qarakatini, sonini aniqlash masalalarini to‘g‘ri talqin qilib bergan buyuk olimdir. Rus olimi M.V.Lomonosov geologiya faniga ulkan xissa qo‘shgan. Uning “Er qatlamlari qaqida” asari juda katta aqamiyatga ega. V.M.Severgin “Mineralogiya lug‘ati” ni yaratdi. XVIII - asr oxirlarida Jems Smit stratigrafiya va paleontologiyaga asos soldi. Ingliz olimi Ch.Layell “Geologiya asoslari” degan kapital asarida aktualizm uslubini asoslab berdi. Fransuz olimi Eli-de-Bomon Yerning tektonik yo‘l bilan paydo bo‘lishi qaqidagi kontraksiya gipotezasini yaratdi. XIX asrning oxirlarida O‘rta osiyo geologiyasini yaxshi o‘rgangan buyuk rus olimlari I.V. Mushketov, G.D.Romonovskiylar Turkistonning birinchi geologik qaritasini tuzganlar. O‘zbekistonni geologiyasini o‘rganish 1950 nchi yillaridan keyin niqoyat rivojlanib, uning beqosob yer osti boyliklari birin-ketin qidirib topila boshladi. Mashqur o‘zbek geolog olimlaridan X.M.Abdullaevning nomini uning asarlarini aloqida ta’kidlab o‘tish diqqatga sazovordir. Ma’danlarning intruziyalar bilan genetik bog‘liqligi” Daykalar va ma’danlanish”, “O‘rta Osiyoda magmatizm va ma’danlanish” kabi asarlar foydali qazilmalarni qidirishda asosiy qo‘llanmalar qisoblanadi. Gidrogeologiya va muxandislik geologiyasi soqasida /.A.Mavlonov, litologiya soqasida O.M. Akramxo‘jaev, V.I.Popov, petrografiya soqasida I.K. Xamraboev, T.N.Dolimov tektonika soqasida O.M. Borisov, M.O. Axmadjonov kabi yirik olimlarning nomini qayd etish va ularning O‘zbekiston Respublikasi yer osti boyliklarini qidirib topish borasidagi ishlari aloqida e’tiborga sazovordir. O‘zbekiston qazilma boyliklarining ko‘pligi jiqatdan dunyo mamlakatlari ichida eng yuqori o‘rinlardan birida turadi. Bunda o‘zbek geolog olimlarining qissalari salmoqli o‘rinni egallaydi. YERNING FIZIK XOSSALARI Erning tuzilishini bilish uchun uning fizik va kimyoviy xu-susiyatlari haqida tushunchaga ega bo‘lish zarur. Sayyoramizning fizik xossalariga uning tog‘tish kuchi, shakli, zichligi, bosimi, harorati, magnetizm va radiaktivligi kiradi. Yorning tog‘tish va og‘irlik kuchi. Sayyoramiz tog‘tish kuchining miqdori hamma joylarida turlicha. Masalan, tog‘lik oblast-larda normal holatdan kamroq, pasttekislik va o-keanlarda esa normal holatdan oshiq, chunki okean cho‘kmalaridagi cho‘kindi jinslari og‘ir bo‘lib, zichligi 3,5 sm3/g. Qit’alardagi jinslar esa yengilroq — zichligi 2,57 sm3/g. Qutbdan ekvatog‘gacha tog‘tish va og‘irlik kuchining kamayib borish mobaynida ularda musbat yoki manfiy gravitatsiya anomaliyasi maydonlari uchraydi. Gravitatsiya yoki og‘irlik kuchi Yer yuzasiga tik yo‘nalgan bo‘lib. tog‘tish markazigacha bo‘lgan masofa kvadratiga teskari propor-sional. Yer yuzasida og‘irlik kuchining taqsimlanishini gravi-metriya (lotincha, gravis — og‘ir va yunoncha metro — o‘lchayman) o‘rgatadi. Og‘irlik kuchi Yer umumiy massasining hosilasidir. Shu sa-babli og‘irlik kuchining miqdoriga sayyoramiz tik kesimidagi massalar hajmini o‘zgarib turishi ta’sir e.tadi. Sayyoramiz o‘z o‘qi atrofida aylanishi natijasida bunyodga kelgan markazdan qochuvchi kuch ta’sirida qutblarning Yer markaziga tomon tog‘ti-lib egilishidan og‘irlik kuch miqdori o‘zgaradi, Qutblarda og‘ir- lik-kuch miqdori ekvatog‘dagiga nisbatan 0,5% ko‘p. 1-Rasm.Yerning ichki tuzilishi. Oy va Quyoshning tog‘tish kuchi ta’sirida Yerda og‘irlik kuchi miqdori o‘zgaradi va sayyoramizda to‘lqinlanish deformatsiyasi (og‘irlik kuchining oy va quyosh variadiyasi) ro‘y berib suyuq va qattiq qobiqlarning shakliei o‘zgartirishi ro‘y beradi. Download 0.52 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling