1. Fermer xo‘jaliklarini tashkil etish yo‘llarini ayting? Javob

Xitoy qishloqlari islohoti – biz uchun qanday dars?
Xitoydagi qishloq xo‘jaligi islohoti mukammal bo‘lmagan – bir qancha juz’iy kamchiliklari bo‘lgan va hozir ham yo‘q emas. Zero, mazkur islohotlar kommunistik g‘oya tamoyillari bilan murosa qilishni doim taqozo etib kelgan va kelyapti.
Biroq bu islohotlardan olinadigan muhim xulosalar bor va aynan shu xulosalarni anglash, sanab o‘tish bizning joriy holatimiz uchun muhim.
Lo‘nda qilib aytadigan bo‘lsak, Xitoy qishloq xo‘jaligida amalga oshirilgan birgina tuzatish (shunchaki jamoa bo‘lib ishlatilgan yerlar oilalarga bo‘lib berildi) ulkan o‘zgarishlarni keltirib chiqardi – «zanjirli reaksiya»ni paydo qildi.
Moddiy manfaatdorlik qancha ko‘p bo‘lsa, ishlar shuncha yaxshi bo‘lishini kuzatgan Xitoy rahbariyati tajribani iqtisodiyotning sanoat sohasiga ham tatbiq etdi va bunda hatto g‘oyaviy «cheklovlar»ga qarab o‘tirishmadi — yo‘llarni (imkoniyatlarni) ochib berishdi. Oqibatda Xitoyda millionlab xususiy korxonalar vujudga keldi!
Qishloqlarning iqtisodiy faollashuvi shaharni ham «tortib ketdi» – shaharlarda sanoat rivojlandi.
Ko‘ryapmizki, Xitoy rahbariyati vaziyatni to‘g‘ri baholadi. Kompartiya rahbarlari ichida turli qarashdagi kishilar o‘rtasida tortishuv bo‘lganiga, yakdillik bo‘lmaganiga qaramay, to‘g‘ri o‘zgarishlar qilishga qaror qilindi.
Yana shuni aytish kerakki, Xitoy hukumatidan qishloqlarni isloh qilish deyarli hech narsa talab qilmadi, axir, shunchaki kolxozlarga barham berilib, yerlar oilalarga bo‘lib berildi. Sohada ijobiy o‘zgarishlar esa o‘z-o‘zidan keldi – dehqonlarning faollashuvi orqali.
Bu kabi islohot O‘zbekistonning yaqin tarixida ham yuz bergan. Mustaqillikning ilk damlarida, sobiq ittifoq davrida shakllangan iqtisodiy tizim buzilib, endilikda mustaqil bo‘lgan mamlakatlar og‘ir iqtisodiy ahvolda qolgandilar. Vaziyatdan chiqib ketish uchun O‘zbekistonda qishloq aholisiga oz-ozdan bo‘lsa ham yer ajratilgandi, sobiq kolxozlar yerlari esa oilaviy pudrat asosida oilalarga bo‘lib berildi.
Davlat rejasini bajarib qo‘ygandan keyin yer oilaning ixtiyorida qoladigan bo‘ldi, pudratchi oilalar oyoqqa tura boshladi, qolganlar davlat bergan tomorqalardan foyda ko‘ra boshlashdi.
Aynan shu qarorlar mamlakatni vujudga kelgan ijtimoiy taranglik va iqtisodiy tanglikdan chiqarib olgandi. Chunki bir necha million oila o‘z yeriga «yopishdi» – qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtira boshladi. Minglab yakka tadbirkorlar mahsulotni mamlakat bozorlariga tashib sotishdi, ortganini MDH mamlakatlariga olib borib sota boshlashdi. Qishloqlarda iqtisodiy hayot «qaynadi». Mamlakatga valuta kira boshladi. (O‘sha paytda vodiy va aholisi zich boshqa hududlarda, qishloqlarda yashaganlar buni yaxshi eslashadi).
Bu hol davlat tomonidan hech qanday mablag‘ sarflanmasdan, shunchaki aksari yerda ishlashga mushtoq bo‘lib turgan qishloq oilalariga yer (imkon) berish bilan bo‘ldi.
Tabiiyki, moddiy ahvoli yaxshilangan qishloq ahli ishlab topgan pullariga o‘ziga kerakli mollarni sotib ola boshladi, bundan esa shaharlarning ahvoli yaxshilandi – sanoat, bozorlarda savdo rivojlandi. Xuddi Xitoydagi kabi zanjirli reaksiya ishga tushayotgan edi.
Biroq, O‘zbekistonda mazkur ijobiy tajribadan tegishli xulosa chiqarilmadi – erishilgan natijani mustahkamlash, ya’ni yerda ishlayotganlarni tobora davlat rejalaridan ozod etish, ularni mustaqil dehqonlarga aylantirib borish, yer egalari sonini ko‘paytirish o‘rniga, aksincha, kamaytirish, rejali qishloq xo‘jaligi salmog‘ini esa ko‘paytirish yo‘lidan borildi.
Yerlarni to‘g‘ri istifoda etish orqali qishloqlarda imkon qadar ko‘proq iqtisodiy faol qatlamni yuzaga keltirish imkoniyatidan foydalanilmadi.
Keyinroq yuzaga kelgan mehnat migratsiyasining «poydevori» o‘sha paytda tashlangan edi.
Buning ustiga, meva-sabzavotni chetga chiqarib sotish qiyin bo‘lib qoldi (chegara qo‘qqisdan yopiladigan bo‘lib qoldi), iqtisodiy siyosatda salbiy o‘zgarishlar bo‘ldi, erkin konvertatsiya bekor qilindi va h.k.
Ya’ni ishlar oldinga emas, ortga qarab ketdi. Meva-sabzavot eksporti qimorga o‘xshab qoldi: chegara ochiq bo‘lganda dehqon foyda ko‘radi, yopilib qolsa narx tushib ketib, xonavayron bo‘ladi. Hozirda qishloqlarda ba’zilar tomorqalarida ekin ekishdan ko‘ngillari soviganining sababi shu – dangasalik emas. Chunki tavakkalchilik ancha katta.
O‘zbekistonda tashkil qilingan fermerchilik esa sobiq sovet ittifoqida yo‘lga qo‘yilgan, ma’muriy boshqaruv bilan yuritilgan qishloq xo‘jaligining biroz o‘zgartirilgan shaklining bozor iqtisodiyoti sharoitida tatbiq qilinishi bo‘ldi. Tabiiyki, bir tuzum uchun o‘ylab topilgan iqtisodiy shaklni mohiyatan boshqa tuzumda joriy qilish xato bo‘ldi. Natijani ko‘rib turibmiz: huquqlarning buzilishi, kam foyda, millionlab mehnat migratsiyasi, tubi ko‘rinmaydigan ijtimoiy muammolar.
Qishloq xo‘jaligini isloh qilishning muvaffaqiyatli Xitoy tajribasi «mamlakatimizni isloh qilishda nimadan boshlash kerak?» degan savolga javob go‘yo – islohot zanjirining bosh halqasi biz uchun nima ekanini ko‘rsatib beruvchi ko‘rgazma.
Xitoy millionlab hayot uchun kurashayotgan dehqonlariga yer berib, islohot motorini ishga tushirib yubordi. Bu yo‘lda Xitoy rahbarlari ahamiyati past e’tirozlarga e’tibor berishmadi, chunki tarozining bir pallasida muhimroq narsa turgan edi – qishloq oilalarini iqtisodiy faol qatlamga aylantirish. Va butun Xitoy bundan yutdi.
Bizning vaziyatimiz, miqyos ko‘p barobar kichik bo‘lsa-da, Xitoynikiga o‘xshash: bizda ham millionlab o‘z Vatanida, bolalari va ota-onasi oldida yashab, ishlashni istaydigan (ammo chet elda ishlashga majbur bo‘layotgan, o‘zga iqtisodiyotlarga arzon ishchi bo‘lib xizmat qilayotgan) qishloq yoshlari bor.
Bu yoqda esa iqtisodiy nonsens – aholisi zich hududlarda 100 gektarlab yer bir kishiga biriktirilgan, sovet tuzumi ortda qolganiga qaramay, dehqonlar paxta va bug‘doy rejasini bajarishga «safarbar» etilgan. Minglab tadbirkorlik (dehqonchilik) iqtidorini o‘zida olib yurgan yoshlarimiz «qora ishchi» tamg‘asini ko‘tarib o‘zga yurtlarda yurishibdi. Holbuki, bunday toifa yoshlar – har qanday millatning bebaho boyligi, ularga imkon berish kerak.
Ammo aytish kerakki, yoshlarga yer berish masalasi hozirgidek, ya’ni faoliyat yuritib turgan fermerlar yerlarining ma’lum qismini bir necha sotixdan qilib yoshlarga bo‘lib berish bilan ijobiy hal bo‘lmaydi.
Masala kompleks hal etilmog‘i lozim: yoshlarga yer uzoq muddatga va huquqlari ta’minlangan holda berilishi lozim. Yoshlar «mana bu mening yerim», deya olsin. Yosh dehqon yerini yaxshi ko‘rsin, yaroqsiz holga keltirib qo‘yishdan qo‘rqsin, har bir qarichini asrab-avaylasin, novatsiyalar, intensiv uslublar borasida izlansin. Hayotini yer bilan bog‘lasin.
Bu esa qishloq xo‘jaligi sohasida tub o‘zgarish qilishimizni – aholisi zich mintaqalarimizda fermerchilikning hozirgi shaklidan voz kechishni, kichik oilaviy dehqon xo‘jaliklarini yuzaga keltirishni, davlat rejasiga muvofiq ishlashdan voz kechishni, nihoyat sohada to‘liq bozor munosabatlariga o‘tishni taqozo qiladi.
Aminmanki, shundagina mehnat migratsiyasi bilan bog‘liq hozirgi ahvol yengillashadi, qishloqlarimizda iqtisodiy faol o‘rta sinf yuzaga keladi.
Bu esa hozirda faqat davlat egnida bo‘lib kelayotgan qishloqlarni obod qilish masalasi – ko‘lami tubsiz ijtimoiy-iqtisodiy muammolar yukini yengillashtiradi. Zero, bu yukning sezilarli qismini o‘sha iqtisodiy faol qatlam o‘z-o‘zidan, birov buyurmasa ham o‘zining egniga oladi.
Qishloqlardagi muammolar: buzuq yo‘llar, eskirib ishdan chiqqan infrastruktura, eskirgan maktablar, qarovsiz qolgan nochor oilalar, nogironlar – bu muammolarni hal qilishda aynan mana shu faol qatlam davlatga ko‘makdosh bo‘ladi, hali aytganimizdek, buyruq va chaqiriqlarsiz.
Qishloqlarda ta’limni rivojlantirish muammosi ham aslida mana shu masalaga – o‘ziga to‘q oilalar sinfini yuzaga keltirishga bog‘liq. Otasi Rossiyada qora ishchi bo‘lib yurgan, onasi yakka o‘zi ming tashvishni egniga olgan bolaning ta’lim-tarbiyasi qanaqa bo‘ladi-yu, har taraflama oyog‘ida mustahkam turgan tadbirkor ota-onaning tarbiyasini olish nima degani? Bilamizki, tadbirkor ota-ona ko‘pincha maktab bergan ta’lim bilan cheklanmasdan, farzandiga qo‘shimcha ta’lim berishga moyil bo‘ladi.
Xullas, hozirda qishloqlarda iqtisodiy faol o‘rta sinfni yuzaga keltirishdan ulkanroq maqsadning o‘zi yo‘q. Bu sinf avvalida shunchaki «dehqonlar» deb atalsa ham, ertaga ularning ichidan ko‘plab novator-tadbirkorlar yetishib chiqadi. Keyinchalik bu dehqonlar o‘z manfaatlarini ko‘zlab, ixtiyoriy ravishda, evolyutsion tarzda birlashishadi: kooperativlarga, assotsiatsiyalarga, aksionerlik jamiyatlariga. Bu tabiiy – Xitoyda aynan shunday bo‘lgan va bu Xitoy qishloqlarda millionlab xususiy korxonalar yuzaga kelishiga olib kelgan.
Ammo, bu marralarga yetishish uchun ba’zi shartlarni bajarish lozim, bajarish shart.
Avvalo, hammasi bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq bo‘lishi kerak. Ya’ni dehqonlarning ishlariga hech kim aralashmasligi kerak: nima ekishni, kimga sotishni o‘zlari hal qilishlari lozim. Meva-sabzavotni eksport qilish imkoniyatlari maksimal yengillashtirilishi kerak.
Meva-sabzavot eksporti bilan faqat xususiy firmalar shug‘ullanishi kerak. Bunday firmalar ko‘p bo‘lishi, ular o‘rtasida raqobat bo‘lishi uchun ularni ro‘yxatdan o‘tkazishni yengillashtirish lozim. Aslo monopoliya bo‘lmasligi kerak. Yetishtirilgan mahsulot sifatini tekshirish uchun maxsus laboratoriyalar sonini ko‘paytirish kerak bo‘ladi.
Paxta sanoati ham to‘liq bozor munosabatlariga o‘tishi kerak: paxtani uni yetishtirgan dehqon sotishi, savdolar birja orqali bo‘lishi, to‘qimachilik fabrikalari uni o‘sha birjalar orqali sotib olishi kerak. Mana shu paxta sanoati rivojini ta’minlab beradi, uni majburlov shaklidan tabiiy, moddiy manfaatdorlik bilan yuritiladigan shaklga keltiradi.
Yana shuni aytish kerakki, mazkur tadbirlar ko‘plab yukni davlat egnidan soqit qiladi. Zero, davlat tanasiga kana bo‘lib yopishib olgan ma’muriy tizim hajmini qisqartirish imkonini beradi. Shunda hokimlar-u, ichki ishlar xodimlari, prokurorlarga yig‘im-terimni nazorat qilish uchun dalaga chiqishiga, majburiy mehnatga ham hojat qolmaydi. Bizni majburiy mehnatda hech kim ayblamaydi. Soha ko‘zni quvontiradigan holga keladi.
Suv taqchilligi muammosi ham shu yo‘l bilan hal bo‘ladi – oyog‘ida mustahkam turib olgan mustaqil dehqonlar o‘z manfaatlarini ko‘zlab, suvni iqtisod qiluvchi tizimlarni o‘zlari joriy qiladilar. Davlat faqat, deylik, 10 yildan keyin sug‘oruv suvining narxini sezilarli oshiramiz deb e’lon qilsa bo‘lgani. Kamida 50 foiz suv tejalishini tasavvur qilishning o‘zi ajib xayollarga yetaklaydi. Hozirgi holatda esa suvni iqtisod qiluvchi tizim joriy qilinishini tasavvur qilib ham bo‘lmaydi. Davlat bunga katta mablag‘ ajratgan taqdirda ham, natija bo‘lishi dargumon – mablag‘larning katta qismi odatdagidek talon-taroj bo‘lishi ehtimol.
Xitoy tajribasi voqelikka mos qarorlar qabul qilish: aholi sonini hisobga olgan holda kichik dehqon xo‘jaliklari sinfini yuzaga keltirish, moddiy manfaatdorlikni ko‘paytirish, dehqon va tadbirkorni ozod etib, ularga nisbatan ma’muriy bosimni yo‘q qilish va bu yo‘lda muntazam ildam borish – bizning holatda rivojlanishning yagona omili ekanining yorqin ko‘rgazmasi. Shu yo‘ldan borishimiz kerakka o‘xshaydi.