1-Fonetika. 2-Sesler haqqinda tusinik

Fonetikanin’ izertlew usillari.

Fonetika anaw yamasa minaw seslik qubilisqa fonologiyaliq ko’z-qarastan qaraytug’in bolsa, ol til biliminin’ leksikologiya, morfologiya ha’m sintaksis tarawlari qollanatug’in usillardan paydalanadi. Aytayiq, fonemalardin’ so’zlerde tu’rli kombinatsiyalarda jumsaliwi, fonetikanin’ leksikologiya ha’m grammatika menen baylanisi, fonetikaliq qubilislardin’ o’z-ara baylanisi ha’m t.b. jo’ninde so’z etilgende janli tildin’ faktlerine tiykarlaniladi.

Fonetikada tiykarinan eki tu’rli usil - ob’ektivlik ha’m sub’ektivlik usillar bolip, olar bir-birin toliqtirip otiradi. A’dette seslik qubilislardin’ sirlarin esitiwimiz arqali ha’m so’ylew ag’zalarimizdin’ ha’reketi arqali biliwge tirisamiz. Bulay etip baqlaw ju’rgiziw sub’ektivlik usil tiykarinda boladi.

A’dette awizeki so’ylew barisinda ushirasatug’in ko’p g’ana seslik qubilislar so’ylewshi ha’m tin’lawshi ta’repinen elestirilmeydi. So’zlerdegi sesler burinnan da’stu’r boyinsha qa’liplesip qalg’an ko’nligiwler tiykarinda qabil etiledi. Misali’ at, bet, ot, o’t so’zlerindegi t fonemasinin’ to’rt tu’rli ekenligin, balalar degen bir so’zdin’ o’zindegi birinshi, ortan’g’i ha’m son’g’i buwinlardag’i a dawisli fonemasinin’ sozimlilig’i ha’m akustikaliq sipati jag’inan u’sh tu’rli ekenin so’ylewshi de, tin’lawshi da itibarg’a almaydi. Bunday seslik ayirmashiliqlar fonetikada u’lken a’hmiyetke iye. O’ytkeni usinday ha’r qiyli seslik ayirmashiliqlar kem-kem o’tkirlesip, keleshekte jan’a fonema do’reliwi mu’mkin. Sana salasina tikkeley ele o’tpegen, fiziologiyaliq ha’m fizikaliq tarawda bolip atirg’an ayirim qubilislar lingvist ushin og’ada u’lken a’hmiyetke iye boliwi mu’mkin. O’ytkeni ol qubilis keleshek o’zgerislerdin’ nishani bola otirip, waqittin’ o’tiwi menen tillik oylawdin’ qaramag’ina o’tiwi itimal».

Til seslerinin’ ta’biyatin toliq biliw ushin sub’ektivlik usil ele jetkiliksiz. Ob’ektiv o’mir su’riwshi seslik qubilislar ob’ektivlik usillar tiykarinda izertleniwi za’ru’r. Basqasha aytqanda, olar tu’rli eksperimentler ja’rdeminde izertleniwi kerek. Til seslerine qoyilatug’in eksperimentler, a’lbette, eksperimental’liq fonetikada izertlenedi. Eksperimental’liq fonetika til biliminin’ fonetikasinin’ ayriqsha tariyxiy fonetika, salistirma fonetika, sipatlama fonetika siyaqli tarawi emes, al seslik qubilislardi ha’r tu’rli a’spablar ja’rdeminde izertleytug’in usil bolip tabiladi.

Ha’zirgi da’wirde fonetikaliq izertlewlerde tu’rli apparatlardin’ ja’rdeminde g’ana anaw yamasa minaw seslik qubilislar jo’ninde aniq juwmaqqa keliw mu’mkin. A’sirese seslerdin’ aytiliwi ha’m esitiliwi ma’selelerin teksergende eksperimental’ usil ku’ta’ za’ru’rli boladi. O’ytkeni «...ha’tte na’zik seslerdi esitiwge u’yrengen, shiniqqan qulaqtin’ o’zi sol seslerdi sol qa’lipte emes, al jeke oylawi negizinde ko’nligiwi boyinsha qabil etedi» dep jazg’an edi akademik L.V.Sherba.

Eksperimental’liq fonetikada tiykarinan to’rt tu’rli usil qollaniladi’ grafikaliq usil (kimogramma, ostsillogramma siziqlari), seslik usil (plastinka, magnitafon plenkasi), somatikaliq usil (foto-rentgen, palatogramma su’wretleri), spektrografiyaliq usil (spektrogrammalar).

Paydalanilgan Adebyatlar.

1-Qaraqalpaq tili toplami.
2-lex. Uz
3-ziyo net.
4-vikipediya