Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

KIRISIW
Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw — tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı. Bul qaǵıyda Jáhán tariyxınıń barlıq bólimleri, atap aytqanda, áyyemgi Shıǵıs mámleketleri tariyxı ushın májburiy bolıp tabıladı.
Áyyemgi Shıǵıs mámleketleri tariyxı tariyxtanıwshılıqtıń anaǵurlım jas bólegi bolıp tabıladı. Bul XIX ásirdiń áwladı — áyyemgi Shıǵıs jazıwlarınıń quramalı sistemaların oqıw ásiri, áyyemgi Shıǵıs tsivilizatsiyasiniń kóplegen oraylarınıń jarqın arxeologiyalıq ashılıwlarınıń asiri bolıp tabıladı. Áyyemgi Shıǵıs civilizatsiyalariniń jaqın aralıqta jáhán tariyxtanıwshılıǵına kiritiliwi, quramalı jazıw sistemaların oqıw qıyınshılıǵı, derekler menen islesiw dástúri bolmay turıp dereklerdiń faktlik materiallarınıń keskin artıwı, áyyemgi Shıǵıs hújjetlerin derektanıw tarawı boyinsha analiz qılıwdıń málim bir múddetke keshigiwine alıp keldi. XIX hám XX ásirlerde de maman shıǵıstanıwshı qánigeler aldında, birinshi náwbette, dereklerge tariyxıy jaqtan túsindirme beriw menen bir qatarda, tekstlerdi túsiniw hám durıs oqıw, jazba dereklerdi qániygeler tárepinen dáslepki halatında baspadan shıǵarıw, materialdı arxeologiyalıq jaqtan úyreniw salasında — onı jarıtıp beriw máseleleri turǵan. Tekstlerdi deshifrovkalaw hám olarǵa túsindirme beriw, olardıń dáslepki halatında qayta islew ushın úlken kúsh sarplandi. Áyyemgi Shıǵıs derektanıwshılıǵınıń rawajlanıwına Jaqın Shıǵıs tariyxınıń Bibliyadagi ráwiyatlardıń abırayı menen jaqın baylanısları sıyaqlı faktorlar tásir kórsetdi. Múqaddes kitapda yamasa Bibliya tariyxı menen baylanıslı bolǵan orınlarda qazıw jumıslarınıń alıp barılıwı kóplegen derekler taypaları átirapındaǵı sensaciyalar hám albırawshılıqlar ilim rawajlanıwına unamsız tásir kórsetdi. Bul bolsa, ayırım hújjetler toparları yamasa ayırım arxeologik komplekslerge unamsız itibarda bolıwıǵa alıp keldi, basqaları bolsa umıtıldi. Áyyemgi Shıǵıs mámleketleri tariyxı ushın derektanıwshılıq ilmi rawajlanıwınıń toqtap qalıwı kolonizatorliktiń (Indiyada bolǵanı sıyaqlı ) yamasa yarım kolonializmniń (Qıtayda bolǵanı sıyaqlı) keri tásiri menen baylanıslı hám bul bolsa milliy tariyxtanıwshılıqtıń Evropa tariyx iliminen úzilip qalıwına alıp keldi.
Áste-aqırın tariyxtı materialistik túsiniw hám derektanıwshılıqtı rawajlandırıwǵa, sonıń menen birge, dereklerdi qayta islew usılları hám olardıń túrli taypaların sintetik paydalanıwǵa úlken tásir kórsetdi. XX ásirde arxeologiyalıq jumıslar átirapında sensaciyalıq hám albırawshılıq ortalıǵı payda boldı, Ínjıl abroylılarınıń tásiri kemeydi. Filologiyalıq izertlewlerdiń róli ele de úlken bolsa-da, muzeylerde saqlanatuǵın materiallardı baspaǵa shıǵarıw hám qayta islew mashqalası ele zárúrli áhmiyetke iye bolıp, mámilege kiritilgen derekler endi tereń tariyxıy analizlerge dus kelgen edi. Haqıyqatında da, bul tariyxıy pánler sistemasında zamanagóy derektanıwshılıqtıń ulıwma rawajlanıwı hám birinshi náwbette, empirik derektanıwshılıqtıń tarqaq baqlawların organikalıq tárzde birlestirgen derektanıwshılıqtıń teoriyalıq tiykarların islep shıǵıwı, derektanıwshılıq hám basqa arnawlı tariyxıy pánler, ulıwma, tariyxıy pánler ortasındaǵı tereń baylanıslardı ashıp berdi. Zamanagóy derektanıwshılıq jetiskenlikleriniń áyyemgi Shıǵıs tariyxın úyreniwge nátiyjeli tásirin atap kórsetiw kerek. Zamanagóy teoriyalıq derektanıwshılıqta tariyxıy derek degen ne, bir tárepden, onıń tariyxıy haqıyqatqa baylanısı nede hám basqa tárepden onıń awdarmashısınıń roli qanday?
"Tariyxıy derekler- tuwrıdan-tuwrı barlıq tariyxıy procesti sáwlelendiredi hám insan jámiyeti tariyxın úyreniw imkaniyatın beredi. Mısalı materiallıq mádeniyat ob'ektleri, jazba estelikler, ideologiya, etika, úrp-ádetler, tiller yaǵnıy, ulıwma aldın insan jámiyeti tárepinen jaratılǵan hám búgingi kunge shekem saqlanıp qalǵan hámme nárseler" (Sovet tariyxıy ensiklopediyasi, T. 6, Terektanıwshılıq). Arnawlı bir haqıyqattıń izi retinde tariyxıy derek tariyxıy haqıyqattı sáwlelendiredi yamasa óz ishine aladı, ob'ektiv mazmunga iye boladı hám sol sebepli tariyxıy haqıyqattı biliw ushın isenimli qural bolıp tabıladı. Kóp sanlı qatnaslardıń tariyxıy deregi bolıp ob'ektiv haqıyqat penen baylanısadı hám onı túrli múyesh hám jobalarda sáwlelendiredi. Derektanıwshılıq uqıpı, izertlew metodikasın jetilistiriw hám pánniń ulıwma rawajlanıw munasábetlerinıń jańadan qırların ashıp beredi. Usı mánisten alıp qaraǵanda, derek bul izertlew ushın tawsılmas bolıp esaplanadı hám tariyxshılardıń hár bir jańa áwladı jańa maǵlıwmatlardı aladı, tarıyxtı bilıw procesin tereńlestiriw arqalı jańa qırlardı, jańa jobalar hám haqıyqatlıqtı dereklerde kóredi. Usınıń menen birge, hár qanday derek adamlardıń jaratqanları bolıp sub'ektiv baslanıwdı óz ishine aladı.
Zamanagóy derektanıwshılıqtıń tiykarǵı máselelerinen biri – dereklerde sub'ektiv baslanıwdıń roli sonıń menen birge keń mániste – dereklerdıń isenimliligi mashqalası bolıp tabıladı. Derektegi subyektivizm kóplegen kórinislerde sáwlelenedi: ayriqsha suwretler, sózler, tek ózine tiyisli bolǵan avtordıń ayriqsha háreketleri, onıń tájiriybesi, kásiplik tayarlıq dárejesi, ortalıqtıń tásiri. Bul, ásirese, avtorlıq jumıslarda kózge taslanadı. Gerodotdıń Misr logosın Manefon yamasa Ktesiy Knidskydiń "Parsı tariyxı" shıǵarmalarınan, Syma Ciannıń ullı shıǵarmasın – Ban Gu jılnamaları yamasa Polibiydıń shıǵarmańarınan hám basqalardı ańsatlıq penen ajratıwǵa boladı. Áyyemgi Shıǵıs ádebiyatın úyrengen waqıtta áyyemgi Shıǵısta tariyxıy gúrriń janrinıń tómen rawajlanǵanın kórsetedi (áyyemgi Qıtaydı esapqa almaǵanda). Áyyemgi Mısrda yamasa Mesopotamiyada tariyxıy ráwiyattıń baslanıwı dástúriy usılda negizinde qayta islengen bolıp ádetde jeke avtor atları kórsetilmegen, ibadatxanadaǵı qurbanlıqlar yamasa qayır-saqawat penen húkimdarlıq jazıwları formasında sáwlelengen, olar sub'ektiv principke iye, Palermo tası xronikasınıń qısqa dizimin Tutmos III dıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı qayta islengen "Annallari" nan ańsatlıq penen ajıratıp alıwǵa boladı, bul jerde názik hám jarqın sáwlelendiriw usılı anıq kórsetilgen hám siyasiy kontseptsiya menen birlestirilgen.
Kóplegen húkimdarlıq jazıwları hám Assiriya húkmdarlarınıń dizimleri dástúriy tárzde jazılǵan bolıp, mıń, bir yarım mıń jıldı óz ishine aladı, bıraq ulıwma alǵanda, olar individual ayrıqshalıqlarǵa iye: hádiyselerdiń ápiwayı diziminen uzaq tariyxǵa shekem, jeńis ushın anıq kórsetpeler, basqarıp atırǵan patshanıń kóplegen ájayip maqtawları menen toltırıladı, standart sırtqı kórinislerge hám sheklengen terminologiyalarǵa bay bolıp esaplanadı.
Subyektiv baslanıwdıń basqa bir kólemi derek túrine hám bul derektiń tariyxıy haqıyqattı sáwlelendiretuǵın kózqarasına baylanıslı. "Piramida tekstlerinde" yamasa "Ipuser sóylewi" nde, "Gilgamesh eposı" yamasa "Xammurapi nızamlari" nda, payǵambarlardıń wazlarında yamasa atlardı baǵıw haqqındaǵı qollanbada ol basqasha kóriniske iye. Biraq, tariyxıy derektiń sub'ektiv baslanıwı qansheli áhmiyetli bolsa-da, derekte anıqlanatuǵın ob'ektiv yadronı pútkilley ısırıp shıǵara almaydı. Basqasha aytqanda, tariyxıy izertlewler ushın hesh nárse bermeytuǵın kereksiz derektiń ózi joq. Hár qanday derekte málim bir tariyxıy haqıyqat haqqında maǵlıwmat boladı hám tariyxshınıń tiykarǵı waziypası onı túsiniw, bul maǵlıwmattı alıw qábileti bolıp tabıladı. Tariyx pániniń rawajlanıwı derekler sanınıń kóbeyiwi, olardıń jańa túrlerin jańalıq ashıw menen bir qatarda derekte keltirilgen maǵlıwmatlardı qayta islew texnikası, derektanıwshılıqtı analizlew usılların rawajlandırıw, tariyxshınıń bilim qábiletin de tereńlestiredi. Izertlewshiniń ózi de, óziniń dúnyaǵa kóz qarasınıń ayriqsha qásiyetleri hám tariyxıy derekler menen islewde sub'ektiv máselege óz elementlerin kiritedi. Onıń professional hám filosofiyalıq tayarlıǵı hám izertlew maqsetleri onıń qanday maǵlıwmatqa iye bolıwına baylanıslı. Ásirese, bul mashqala áyyemgi Shıǵıs civilizatsiyalari tariyxınıń derektanıwshılıǵında aktual bolıp tabıladı.
Bul jerde tekstler, hám taǵı basqa derekler haqqındaǵı materiallardıń interpretaciyalaw qıyınshılıqları (birinshi náwbette, bólekleniw hám dereklerdiń tolıq emesligi) hám áyyemgi Shıǵıs civilizatsiyalarınıń principlik túsiniksizligi haqqındaǵı koncepciya, sol dáwirdegi adamlardıń pikirlew usılı (gónergen hám umıtılǵan civilizatsiyalar, házirgi waqıtta jasalma túrde ilimpazlar qálemi menen tiriliwi) úlken rol oynaydı.
Haqıyqatında da, tariyxıy haqıyqattı jeterli dárejede biliw múmkin emesligi haqqındaǵı qararlar hám ólik civilizatsiyalar dep atalatuǵın ótmishti (hesh bolmaǵanda olardıń mádeniyatı hám dinleri mısalında), kúshli derekler kompleksine iye bolǵan hám derektanıwshılıq izertlewiniń júdá jetilisken usıllarına iye zamanagóy ilim-pánniń bilim múmkinshiliklerin bahalamaw halatları kózge taslanadı. Solay etip, hár bir derekte tariyxıy haqıyqat haqqında anıq maǵlıwmat berilgen. Bunnan tısqarı, bul maǵlıwmat úsh qıylı bolıwı múmkin: 1) derekke kózaba, sanalı túrde kiritilgen maǵlıwmatlar; 2) jaratıwshısı tárepinen názerde tutılmaǵan maǵlıwmatlar ; 3) haqıyqıy dúzilisin sanalı yamasa nadurıs aytılıwı elementleri, yaǵnıy tiykarınan haqıyqıy emes maǵlıwmat, yaǵnıy nadurıs maǵlıwmatlar.
Mısal ushın, Ramses II niń saray xatkerine tiyisli jazıwında belgili Kadesh sawashına tariyp bergen bolıp , bul jerde ulıwma úsh túrdegi xabardı anıqlaw múmkin: qorshap alınǵan Mısr áskerlerinıń awır jaǵdayı, faraon Ramzestiń sawashta ózi qatnasıwǵa májbúr bolǵanı hám úmitsiz topılısı, mısrlıqlar túsip qalǵan kritikalıq jaǵdaydı ustalıq penen jasırıwı, faraon hám quday Amondı ullılaw, kóp sanlı dushpanlardıń ólimine hám faraonnıń jeńisine kórsetpe retinde kózabaǵa nadurıs maǵlıwmatlar beriw.
Bobildi qolǵa alıw haqqındaǵı Kirdiń belgili manifestin kórsetip ótiw orınlı bolıp tabıladı, bunda eramızǵa shekemgi VI ásir ortalarında Bobilning ishki jaǵdayı haqqında, Bobil ruxaniylerınıń pozitsiyasi hám usı waqıtta Nabonid jáne onıń siyasatınıń ulıwma jónelisiniń xarakteristikası haqqında maǵlıwmatlar berilgen. Dereklerdi analiz qılıwdıń zárúrli maqseti dereklerde (tiykarınan, túsindiriw) derektıń kelip shıǵıwı hám ekilemshi dereklerdi ajıratıw, olardıń salıstırmalı isenimliligin anıqlaw bolıp tabıladı. Dáslepki derek xronologik tárepten ekinshi dárejeli dereklerge salıstırǵanda aldında júredi, tariyxıy haqıyqattı yamasa hádiyseni ǵárezsiz túrde sáwlelendiredi hám sol sebepli hár qanday izertlewdiń baslanǵısh tochkası bolıp tabıladı. Biraq, bul jerde tiykarǵı derek hár dayim ekinshi dárejeli dereklerden kóre isenimli degeni emes. Tariyxıy haqıyqattı sáwlelendiriwdiń jeterliligi tekǵana derektiń sinxronizatsiyasına emes, bálkim sáwlelendirilgen haqıyqatqada baylanıslı. Soǵan qaramay, hár qanday derekte hár qıylı xronologik qatlamlardı (hám birinshi náwbette, dáslepkisin) ajıratıw izertlewshiniń eń zárúrli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı.
Áyyemgi Shıǵıs derektanıwshılıǵı ushın bul úlken áhmiyetke iye, mısalı, ullı grek hám rim tariyxshıları (Gerodot, Fukidid, Polibiyi, Tit Libiy, Tacit) derek materiallardı sheberlik penen hám dóretiwshilik túrinde qayta islegen hám olar kóbinese tarqaq baslanǵısh dereklerge qaraǵanda kóbirek anıq hám isenimli maǵlıwmatlardı beredi. Áyyemgi Shıǵısda, baslanǵısh tariyxtanıwshılıqta, basqarip atırǵan húkimdardı ullılaw wazıypalarına baǵınıwı jaǵdayında hám ádetde dástúriy formulalar hám suwretlerde, túp dereklerdiń roli júda úlken bolıp tabıladı.
Mısal ushın, Akkadlıq Sargonnıń húkimdarlıq dizimlerinde hám eramızǵa shekemgi II—I mıń jıllıqlarǵa tiyisli basqa da kórkem ádebiyatlarǵa baylanıslı tekstlerde (Jańa Vavilon dáwirine shekem), ayırım ápsanawiy dástúrlerge hám ayırım jaǵdaylarda birinshi náwbettegi dereklerde tiykarlanıwımız, onıń húkimranlıǵı tariyxın qayta tiklew ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Házirgi kunge kelip, áyyemgi Shıǵıs tariyxınıń izertlewshileri qolında júdá kóp hár túrli derekler bar. Sol sebepli teoriyalıq derektanıwshılıqta dereklerdi ilimiy klassifikaciyalaw máselesi zárúrli áhmiyetke iye bolıp tabıladı. Dereklerdi zamanagóy klassifikaciyalawdıń tiykarında mazmunınıń fundamental túsinikleri jatadı (yaǵnıy, informaciya deregine kiritilgenleri) hám forması (yaǵnıy hádiyseler hám qubılıslarda sáwlelengen faktlerdi shólkemlestiretuǵın ishki baylanıslar). Bul kriteryalarǵa tıykarlanıp, barlıq dereklerdi úlken taypalarǵa bóliiw múmkin — túrlerge. Tariyxıy dereklerdiń túrleri bir-birinen informaciyanı kodlaw hám saqlawdıń tiykarǵı principleri menen parıq qıladı. Bul maǵlıwmattı túrli táreplerden hám hár qıylı tariyxıy haqıyqattı sáwlelendiretuǵın jazba belgiler, materiyallıq estelikler, awızeki sóylew sózleri, namalar hám oyınlar, dástúrler, til maǵlıwmatları hám basqalar kórsetiwi múmkin. Sol sebepli tómendegi tariyxıy dereklerdi ajıratıp kórsetiwge boladı: 1) jazba derekler, 2) materiyallıq estelikler, 3) etnografikalıq derekler, 4) awızsha folklor kórkem óneri estelikleri (folklor), 5) til maǵlıwmatları, 6 ) antropologıyalıq materiallar, 7) insannıń islep shıǵarıw iskerligi tásiri astında payda bolǵan geografiyalıq ortalıqtaǵı ózgerisler. Hár qıylı belgilerdi birlestiretuǵın derekler bar bolıp. Mısal ushın, epigrafikaliq derekler jazba hám sonıń menen birge materiallıq estelikler bolıp tabıladı hám Epigrafist jazba hám arxeologiylıq materiallar menen islew metodologiyasin biliwi kerek boladı. Dereklerdi hár qıylı túrlerge bolıw, hár bir túrdegi jumıs penen islewdiń ayriqsha metodların islep shıǵıwdı óz ishine aladı, bul bir-birinen sezilerli dárejede parıq qıladı hám arnawlı tayarlıqtı talap etedi.
Jazba estelikler hám arxeologik dereklerdi tariyxıy izertlewde, tariyxıy bilimlerdiń bul tiykarlarınıń áhmiyeti hám rolin bólek atap ótiwdiń hájeti joq. Biraq áyyemgi Shıǵıs tariyxın izertlew ushın basqa tariyxıy dereklerdiń túrlerin úyreniw zárúr ekenligin ayrıqsha atap ótiwdi qáler edim.
Hár túrli kóp sandaǵı etnik toparlar, qáwimlerden quralǵan, hár túrli tillerde sóyleytuǵın hám rasalıq toparlarǵa bólinetuǵın Áyyemgi Shıǵıstıń úlken aymaǵı júdá quramalı etnogenez, etnik baylanıslardıń quramalı suwreti hám olardıń óz-ara munasábetleriniń ájayip nátiyjeleri menen ajralıp turadı. Sonıń ushında hár bir áyyemgi Shıǵıs jámiyetiniń tariyxıy haqıyqatın qayta tiklew ushın bul tiller zárúrli áhmiyetke iye: taponimika, onomastika hám basqalar. Jazba belgilerdiń forması, tiykarınan yeroglifler, qızıqlı materiallardı beriwi múmkin. Mısal ushın, yeroglif jazıwınıń ayriqsha forması, bir ashıq formadaǵı tórtmuyesh bir úydi ańlatadı hám awıllar -sheńber formasında sáwlelenedi, Misr tariyxınıń eń áyyemgi dáwriniń haqıyqıy úyin hám soǵan uyqas túrde awılların ańlatadı hám sol dáwirdegi haqıyqıy úyler hám awıllardıń arxeologiyalıq tabilǵan zatları menen tastıyıqlanadi. Eramızǵa shekemgi I mıń jıllıq Qıtay yeroglifleri naǵısın analiz qılıw, eramızǵa shekemgi II mıń jıllıqqa tiyisli ásbaplar, qurallar, úy-ruwzıger buyımları qásiyetlerin bahalaw hám social terminlerdi jaqsıraq túsiniw imkaniyatın beredi.
Áyyemgi Shıǵıs tariyxına tiyisli hár qıylı derekler arasında bizge shekem jazıwlar xalıq áwzeki folklor dóretpeleri qatań hám kóp ásirlik qayta islengen formada jetip kelgen. Áyyemgi Shıǵıstıń jetekshi mámleketleri jarqın, bay epik poeziya, kóplegen ertekler, mifologiya tárepinen islep shıǵılǵan sózler hám naqıllar jıynaqları menen ajralıp turadı. Áyyemgi Mısrdıń ertekleri, apsanalar, ańızlar, Múqaddes Bibliyanıń eski kitabındaǵı qosıqlar, áyyemgi Mesopotamiyanıń epik gúrrińleri, áyyemgi Hındıstannıń "Mahabharata" hám "Ramayana" ullı epik qosıqları, áyyemgi Qıtay dástúrı hám taǵı basqalar tariyxıy dereklerdiń eń bay túri bolıp esaplanadı. Olardıń ayriqshalıǵı tariyxıy haqıyqattı sáwlelendiriw táreplerinen biri bolıp, avtorları belgisiz, jetkerip beriwshi hám qayta islewshilerdiń kollektivizmin óz ishine aladı, bul jeke avtordıń pozitsiyasınan parıq qıladı.
Xalıq dóretpelerinde ózleriniń materiallardı shólkemlestiriw sisteması, ózleriniń qaharmanlardıń bar ekenligi haqqındaǵı janr nızamları bar ekenligin itibarǵa alıw kerek: mısalı kóplegen waqıt qatlamları hám olardıń shártli háreket waqtındaǵı ájayip bir-birine baylanısıwları, pútkil tariyxıy dáwir bir epizodqa jıynalıp ketgenge shekem waqıyalar hám qaharmanlardıń qosılıwı, geografiyalıq hám waqtınshalıq kórsetpelerdiń shártli tábiyatı kiredi. (mısalı, jeti, úsh yamasa toǵız sanlarınan paydalanıw hám basqalar). Sol munasábet penen, tariyxıy tárepten isenimli yadronı anıqlaw, arnawlı bir xronologik shegaralardı belgilew júdá qıyın, bunda awızsha folklor kórkem óneri esteliklerin úyreniwdiń arnawlı usılın talap etedi.
Áyyemgi Shıǵıs tariyxi boyınsha hár túrli tariyxiy derekler arasında jáhán tariyxınıń basqa bólimlerine qaraǵanda, tábiy ortalıqqa insan aralasıwı izleri hám anrtopologiya maǵlıwmatları úlken áhmiyetke iye.
Shóllerde úlken dariyalar yaki oazislerdiń alliyuviyal alapların rawajlandırıw, jetekshi awıl xojalıǵı tarawları (kanallar, plotinalar, biyiklikler, tas jarıwshılar hám basalar) birinshi náwbette insan paydasına tábiy ortalıq ózgeriwine alıp keldi hám keyin unamsız áqibetlerge sebep boldı (Tigr hám Evfrat dariyaları dárejesin kóteriw, olardıń basındaǵı shógindiler, jer astı suwlarınıń kóteriliwi hám topraqtıń progressiv shorlanıwı, Xuanxe ózeniniń ózgeriwi hám apatli suw tasqınlari) tábiy bolıp qalmastan tariyxiy bolıpta esaplanadı, insan jámiyetiniń ómirine tásir kórsetti, onıń oraylarınıń háreketine alıp keldi, ayırım jaǵdaylarda qáwim háreketine sebep boldı.
Áyyemgi Shıǵıs jámiyetleriniń geografiyalıq ortalıqtı úyreniw úlken maydanlardıń kartasın dúziwge, olardıń ulıwmalıq kompleksinde kóplegen obektlerdi anıqlawǵa hám staciyonar arxeologiyalıq qazıwlar hám tábiy ráwishte jazba derekler maǵlıwmatların isletip, eń qızıqlı tariyxıy juwmaqlar shıǵarıwǵa imkan beriwshi arxeologiyalıq hawada suwretke alıw usılların ózlestirgennen soń bay nátiyjelerge erisildi. Mısal ushın XX ásirdiń 20-30-jıllarında frantsuz alımı A. Poadebar Siriya shólinde alıp barılǵan jumıslar hám ásirese Tir hám Sidon Finikiya portların úyreniw port imaratların qayta tiklew ushın qımbatlı maǵlıwmatlar berdi hám bul qalalardıń ulıwma jobası kishi hám iri xalıq punktleri, jol tarmaqları hám Siriya shólindegi basqa obektlerdiń quramalı suwretin anıqladi. XX ásirdiń 60-jıllarında R.Adams tárepinen Qubla Mesopotamiyada kishi hám iri xalıq punktleri hám qalalar, kanallar hám dáryalar tarawları, jol tarmaqları sisteması hám hátte áyyemgi maydanlar arasındaǵı ızlerdıń pútkil kompleksin súwretke alıw hám kartalawdan paydalanıp jobalı tárizde izertlewler alıp barǵanınıń nátiyjesinde, Mesopotamiya oypatlıǵınıń qonıslawı, áyyemgi qalalardıń payda bolıwı hám rawajlanıwı haqqında kem ushraytuǵın maǵlıwmatlar keltirildi.
Áyyemgi Shıǵıs tariyxı derlik neolit penen baslanıp, eramızǵa shekemgi I mıń jıllıqtıń ortalarına shekem dawam eter eken, 4-5 mıń jıl ishinde uzaq múddetli rawajlanıwın túsindiriw ushın intensiv qáwim háreketi, quramalı etnogenez hám milletlerdiń qáliplesiwi haqqındaǵı maǵlıwmatlar zárúrli áhmiyetke iye, sol sebepli antropologıyalıq izertlewler úlken áhmiyetke iye boladı. Mısal ushın, áyyemgi Uzaq Shıǵıs qáwimleri tariyxı ushın bunday maǵlıwmatlardıń ilimiy aylanısqa kirgiziw etnik aǵımnıń baǵdarın, mádeniyatlardıń qáliplesiwiniń kóplegen táreplerin hám olardıń óz-ara tásirin, mámleketshilikti anıqlawǵa járdem beredi.
Tariyxıy dereklerdiń túrleri taypalarǵa bóliniwi múmkin – mısalı, jazba derekler eki túrge bóliniwi múmkin: túsindiriwshi (húkimdarlıq dizimleri, xronikalar, broshyuralar, ómirbayanlar, qudaylarǵa júzleniw, qollanbalar, kórkem óner dóretpeleri, diniy ádebiyatlar hám basqalar ) hám hújjetli (ekonomikalıq esabat materialları, huqıqıy buyrıqlar, jeke xatlar, ǵalabalıq jariyalawlar, basqarıw kórsetpeleri hám basqalar). Bul bóliniw óz basımshalıq penen rubrikatsiyanıń rásmiy qolaylıǵı emes, bálkim dereklerge tán bolǵan ishki ayırmashılıqlardı sáwlelendiredi. Bul túrdegi dereklerde qanday artiqmashlıq bar ekenligin anıqlaw menen baylanıslı:, gúrriń dereklerinde bolǵanı sıyaqlı, yamasa onıń tımsalı, hújjetli dereklerde bolǵanı sıyaqlı haqıyqattıń sáwleleniwi bolıp esaplanadı. Tuwrı, haqıyqattı sáwlelendiriw yamasa onıń ilajınıń túsinikleri ortasında anıq shegara joq. Solay etip, hár qanday húkimdarlıq jazıwları, mısalı, Assiriya patshalarınıń júrislerin tariyplewdiń barlıq dástúriyligi hám standartı hám olardıń maqtawları málim bir tariyxıy ortalıqta payda boladı hám turmıstıń hújjetli materialları sıyaqlı birdey tımsalı bolıp tabıladı. Basqa tárepden, áyyemgi Shıǵıs mámleketlerinde keń tarqalǵan nızamlar jıynaqları dep ataw múmkin, olar ózleriniń ishki mazmunı boyınsha hám hújjetli, hám gúrriń estelikleri bolıp esaplanadı.
Materiallıq dereklerdiń úlken hám barǵan sayın artıp baratırǵan materialları bir neshe túrlerge bóliniwi múmkin: mısalı, músinshilik, súwret, arxitektura, qala ansamblı, kishi plastik sıyaqlı kórkem suwret bolǵan qurılıs kompleksi bolǵan estelikler; ótken turmıstıń tikkeley qaldıqları, mısalı, ıdıslar, keramika, ásbap — úskeneler hám islep shıǵarıw iskerligi-turaq-jaylar, qorǵanlar hám basqalar menen baylanıslı bolıwı kerek, qábirler, sıyınıw ob'ektleri hám basqalar usıǵan kiredi. Materiallıq estelikler túrleri ishinde basqa túrleride bar bolıp. Álbette, bul túrler ortasındaǵı ayırmashılıqlardı ulıwma joq etiw múmkin emes, sebebi hár birinde elementler hám basqa túrler bar. Mısal ushın, dástúr gúzeshilik — tekǵana tikkeley turmıstıń qalǵan bólegi emes, bálkim kórkem óner shıǵarması da bolıp Isis, Marduk yamasa Bodhisattva, Mısr faraonı yamasa Assiriya patshası sıyınıw háykeli — tekǵana kórkem óner shıǵarması emes, bálkim dúńyaǵa kózqaras tártibiniń ob'ekti bolıp esaplanadı. Ulıwmalıq elementler hár bir tipdegi esteliklerdiń barlıq túrlerine baylanıslı bolıp tabıladı, biraq qanday da bir tárep túrlerge bóliniw zárúrshiligin keltirip shıǵaratuǵın orınǵa iye boladı.
Taypa bul túr ishindegi bólim bolıp, ol óz gezeginde, kishi taypalarǵa bóliniwi múmkin bolǵan júdá kóp dereklerdi óz ishine aladı.
Tariyxıy derekler túrleri mazmunı menen emes bálkim informaciya dereginde jaylasqan harakterine qarap anıqlanadı (mısalı, medicina yamasa tariyxıy xronika boyınsha shıǵarmalar), usınıs etilgen materialdıń arnawlı shólkemlestiriliwi boyınsha (kórkem suwretlew yamasa diniy ideya átirapında) hám forması boyınsha (paragraflar menen birlestirilgen nızamlar jıynaqları yamasa ekonomikalıq esabat boyınsha ılay taxtashalardaǵı qısqa jazıwlar). Mısal ushın, úlken túrdegi jazba derekler tómendegi túrlerge bóliniwi múmkin: tariyxıy xronikalar (húkimdarlıq dizimleri hám olarǵa jaqın miynetler), kórkem óner dóretpeleri, diniy hám filosofiyalıq dóretpeler, ilimiy qollanbalar (mısalı, medicina, astronomiya) hám basqalar. Hújjetli materiallar tómendegi túrlerge boliniwi múmkin: huqıqıy estelikler, ekonomikalıq esabat hújjetleri, xatlar, orakular hám boljawlar. Kórkem materiallıq esteliklerdi músinshilik hám terakota, súwret, arxitekturalıq ansambiller, qala qurılısı kompleksleri sıyaqlı túrlerge bóliniw múmkin. Hár túrli dereklerdi anıqlaw ushın olardıń sırtqı forması úlken áhmiyetke iye.
Materiyallıq esteliklerden basqa jazba dereklerdiń túrleri málim bir sırtqı ayırmashılıqlarǵa iye bolıp, olar uqsas tilde sóyleydi, bular standart burılıslarında, qurılıs texnikası hám basqalarda kózge taslanıwı múmkin, soǵan qaramastan tiykarǵı túrdegi parq tariyxıy haqıyqat haqqındaǵı informaciyanı shólkemlestiriwdiń ayriqsha qásiyetleri bolıp tabıladı. Ózleriniń taypalarǵa bóliniwi hám túrleri basqa barlıq tariyxıy dereklerge has bolıp tabıladı.
Hár qıylı túrler, taypalar hám derek túrleri ob'ektiv tariyxıy haqıyqattı sáwlelendirgenlıgi sebepli, bul taypalardıń hár biri sub'ektiv hám ob'ektiv qatnasqa iye bolıp, bul bolsa hár qıylı derekler taypaların úyreniw ushın teń bolmaǵan usıldı óz ishine aladı. Derektanıwshılıqta tekstler, materiallıq estelikler, etnografik maǵlıwmatlar, folklor, lingvistik hám antropologıyalıq maǵlıwmatlar, geografiyalıq ortalıqtaǵı ózgerislerdi analiz qılıw usılları bar.
Tariyxıy dereklerdiń hár qıylı tipleri, taypaları hám túrlerin xarakteristikalawda olardıń tariyxıy haqıyqatın sáwlelendiretuǵın yamasa ózinde jámlegen ob'ektler retinde olardıń tiykarǵı teńligin atap ótiw kerek hám sol sebepli ayırım taypalar (yamasa olar ishinde bir topar hújjetlerdi) áhmiyetli bolǵanlıǵı sebepli ayrıqsha itibar talap etedi, basqaları bolsa kemrek áhmiyetke iye bolıp, olardı izertlew hesh qanday nátiyje bermeydi. Bul, álbette, tariyxıy dereklerdiń barlıq taypaları arnawlı bir izertlewler ushın birdey áhmiyetke iye degeni emes. Bul soraw hár bir bólek jaǵdayda bólek sheshiledi. Áyyemgi Shıǵıstıń derektanıwshılıq tariyxında bir kishi jazıwdıń ózi eń qımbatlı derekke aynalǵan jaǵdaylar da ushırasqan. Mısal ushın, Urdıń Mes-anni-pad-dy hám A-anni-pad-dy birinshi húkimdarları atları menen eki qatar jazıwdıń tabılıwı zárúrli áhmiyetke iye edi hám Shumer patshalıǵınıń diziminiń eń áyyemgi bólimleri tariyxıylıǵı boyınsha ilimpazlardıń pikirlerin qayta kórip shıǵıwǵa májbúr etdi.
XIX ásir aqırı— XX ásir baslarında Sima Ciyannıń "Tariyxıy jılnamalar" ında Yin úrim-putaǵında júz bergen waqıyalar haqqında júdá tolıq maǵlıwmat. tań qalǵanday dep esaplanǵan, biraq 1914 de tabılǵan.
XIX ásir aqırı— XX ásir baslarında Sima Ciyannıń "Tariyxıy jılnamalar" ında Yin úrim-putaǵında júz bergen waqıyalardıń júdá tolıq bayanı apsana dep esaplanǵan, biraq 1914 -jılda suyek ústinde Van Xay atı jazılǵan qısqa jazıw tabılǵan, keyin bolsa basqa Yin hukmdarlari atları tabılıwı ullı Qıtay tariyxshisi maǵlıwmatlarınıń isenimliligin tastıyıqladi hám Qıtaydıń eń áyyemgi tariyxın úyreniwde burılıs tochkası boldı.
Solay etip, ulıwma tariyxıy processti túsiniw ushın barlıq tariyxıy derekler, ótken dáwir hújjetleri retinde tiykarınan, birdey áhmiyetke iye. Isenimli kartinanı tek tariyxıy dereklerdiń barlıq túrleri, taypaları hám túrleri járdeminde alıw múmkin. Dereklerdiń bul sintetik kompleksli paydalanıwı, ásirese, áyyemgi Shıǵıs tariyxı ushın waqıt ótiwi menen, jáhán tariyxınıń basqa bólimlerine qaraǵanda kemrek derekli bazaǵa iye bolıp, interpretaciyası hám ayrıqsha bólekleniwi menen ajralıp turadı.
Dereklerdiń tiypı, taypaları hám túrleri boyınsha klassifikaciyalaw túsinigi menen bir qatarda, úlken materiallardı shólkemlestiriw hám tártipke salıw ushın ámeliy derektanıwshılıqta hár qıylı dereklerde olardı sistemalastırıw qollanıladı. Sistemalastırıw principlerı klassifikaciyalawdıń tiykarǵı kriteryalarınan parıq qıladı hám málim bir úyreniw ushın zárúrli bolǵan xarakterge iye bolsa da, rásmiy bolıp esaplanadı. Mısal ushın, dereklerdi tómendegishe toparlarǵa bóliw múmkin: áyyemgi tariyx dárekleri hám áyyemgi Shıǵıs tariyxı boyınsha derekler. Bul keń bólimlerde regionlıq hám xronologiyalıq ayrıqshalıqlar boyınsha dereklerdi sistemalastırıw qabıllandı, mısalı: áyyemgi Mısr tariyxı derekleri, áyyemgi Mesopotamiya tariyxı, Oraylıq Aziya hám Iran tariyxı, kishi Aziya hám Kavkaz tariyxı, áyyemgi Indiya hám áyyemgi Qıtay tariyxı. Bul aymaqlar ishinde dereklerdi xronologiyalıq tiykarda birlestiriw múmkin: Mısrdaǵı áyyemgi, Orta, jańa patshalıqlar tariyxı hám basqalar. Solay etip, dereklerdi klassifikaciyalaw hám sistemalastırıw bir-biri menen bekkem baylanısqan hám óz-ara bir-birin tolıqtıradı.
Sonıń menen birge, málim bir yamasa basqa bir mámleket ushın jat bolıp esaplanatuǵın bir topar derekler de belgili bolıp, olarǵa : áyyemgi Mısr tariyxı boyınsha Assiriya derekleri materialları yamasa áyyemgi Qıtay tariyxı boyınsha hind hújjetleri maǵlıwmatları. Áyyemgi dúnya derekleri toparına, áyyemgi avtorlardıń dóretpeleri: Gerodot, Ksenofont, Megasfen, Strabon hám basqalar áyyemgi Shıǵıs materiallarınan parq qıladı hám ayrıqsha áhmiyetke iye.
Zamanagóy tariyx pániniń ayriqsha ózgesheligi derektanıwshılıqtıń jedel rawajlanıwı bolıp, ol hár qıylı dereklerdiń muǵdarı hám sanın kóbeytiwde, sonıń menen birge, jańa usıllar olardı qayta islewdiń payda bolıwında hám ilimpazlar ilgeri gúman astına alǵan maǵlıwmattı anıqlawda kórinedi. Ásirese, áyyemgi Shıǵıs mámleketleri tariyxı boyınsha dereklerdiń toplanıwı jedel rawajlanıp atır. Shıǵıs Orta jer teńizi tariyxı eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqtıń ekinshi yarımı haqqındaǵı ideyalarımizdı sezilerli dárejede keńeytiretuǵın 16 mińnan aslam hár qıylı hújjetler tabılǵan Ebledegi tásirli patshalıq arxivınen tabilǵan zatları bul aqırǵı hám jarqın dálillerden biri bolıp tabıladı. Hind, protoelam, protoshumer sıyaqlı jazba sistemalardı oqıw boyınsha keyingi jumıslardan sezilerli nátiyjeler kútsek boladı.
Dereklerdiń bazasın keńeytiw hám áyyemgi Shıǵıs civilizatsiyaları haqqındaǵı qımbatlı maǵlıwmatlardı alıw boyınsha arxeologiyalıq izertlewlerdiń jana usılları (úzliksiz aymaqlardı úyreniw, hawa fotosuwretin qóllaw, anıq stratigrafiya), arxeologiyalıq materiallardı qayta islewdiń jańa usılları (zamanagóy sánelerdi anıqlaw usılları, tábiy pánler usılların qóllaw, metalografiya, spektral analiz, matematikalıq hám statistikalıq analiz usılları, kompyuterlerden paydalanıw hám basqalar) úlken ról oynaydı. Házirgi waqıtta bul usıllar járdeminde dereklerde keltirilgen maǵlıwmatlar anıǵıraq hám hár qiylı usıllarda qollanıladı. Materiallıq dereklerdiń informaciyalılıǵı eksperimental usıl, sistemalı analiz hám arxeologik izertlew tártibin jetilistiriw menen artıp baradı, bul bolsa óz gezeginde materiallıq mádeniyat esteliginıń izertlewshisi ushın tariyxıy xarakterde (mısalı, social hám siyasiy institutlarda) arxeologiiyalıq faktlerdiń ápiwayı tariypinen juwmaqlawshı ulıwmalastırıwdı ámelge asırǵanında, olardıń sın pikir hám túsindiriw basqıshınan ótip, tiykarınan artefaktlerdiń kóp basqıshlı payda bolıwına itibar bermey, materiallıq esteliktegi kristallizaciya, qayta islew processinde jańalıq ashıw, sistemalastırıw hám jazıwdı esapqa alǵan halda, ilgeri arxeologiyada húkimranlıq etken ápiwayılastırılgan sxemadan waz keshiwge múmkinshilik beredi. Házirgi waqıtta esteliklerden alınǵan maǵlıwmatlardıń tolıqlıǵı hám hár túrliligi áyyemgi Shıǵıs tariyxınıń jazıwdan aldınǵı dáwirleri tariyxın burınǵıdan qaraǵanda kóbirek anıqlıq penen uyrenilip atır. L. Vulliydıń Urdagi qazıwlari jáne onıń arxeologiyalıq materiallar menen islew usılları eramızǵa shekemgi IV mıńjıllıq Mesopotamiya tariyxın ekonomikalıq xarakteristikası, social shólkemniń elementleri, siyasiy institutlar, mádeniyat hám tiykarǵı dáwirlerdi ajıratıw, dinamikalıq rawajlanıw menen tereń jarıtıp beriwge múmkinshilik berdi. Arxeologiyalıq materiallardıń zamanagóy izertlewleri Jaqın Aziyadaǵı kóplegen tarawlardıń tariyxın qayta tiklewge múmkinshilik beredi: Nil jaǵaları, Palestina, Batıs Kishi Aziya hám Arqa Mesopotamiya oypatlıqları eramızǵa shekemgi VIII mıń jıllıqtan baslap jazba tariyx baslanıwınan aldın, sonıń menen birge, dúnyanıń bul regioninda birinshi insaniy civilizatsiyalarınıń nege tap usı jerde erte qáliplesgenin túsindirip beredi.
Zamanagóy ámeliy derektanıwshılıqta, yaǵnıy arnawlı bir tip, taypa hám derek túrleri menen islewde kóplegen analiz usılları bar, mısalı: túsindiriwshi yamasa hújjetli tekstlerdi, túrli taypa daǵı materiallıq esteliklerdi, folklor maǵlıwmatların yamasa til qaldıqların, etnografiyalıq materiallardı yamasa antropologıyalıq maǵlıwmatlardı qayta islew hám bul óz náwbetinde arnawlı qánigelikti, maqsetli hám tereń tayarlıqtı talap etedi. Biraq, jazba esteliklerdi analiz qılıwda eń tolıq kólemde ámelge asırilatuǵın, ulıwma alǵanda hár qanday túrdegi dereklerdi anıq analiz qılıw ushın ush izbe-iz basqıshtı óz ishine aladı, hám bul sonıń menen birge basqa barlıq dereklerge de bir tárepten tiyisli bolıp ta tabıladı.
Birinshiden, dereklerdi sırtqı sın pikir bıdırdıw basqıshın ajıratıp kórsetiwge boladı, mısalı: arnawlı bir mashqalanı úyreniw ushın kerekli materiallardı toplaw, tekstti ornatıw (tekstti anıq oqıw), onı qosımshalar hám jalǵannan tazalaw, lakundı toltırıw, redakciya qosımshaların anıqlaw, dástúriy ańlatpalar, dáslepki hám ekinshi dárejeli tekstti anıqlaw, derektiń kelip shıǵıwı (kompilyatsiya waqıtı, avtorlıq, jazılǵan ornı, derek dúziwdiń maqseti hám shártleri). Áyyemgi Shıǵıs dárekleriniń sırttan sın pikir bildiriw júdá qıyın bolıp tabıladı. Materiallıq estelikti sırtqı sın pikir bıdırdıwdıń ayriqsha usılları tómendegishe: rásmiy xarakteristika, kompleks sheńberinde baylanıslardı anıqlaw, funktsional maqset hám basqalar.
Dereklerdi analiz qılıwdıń ekinshi basqıshı bul derektiń ishki sın pikiriniń basqıshı bolıp oǵan: eger ol jazba derek bolsa, bunday jaǵdayda bul avtordıń jeke óz dáwiriniń wákili sıpatında anıqlaması, onıń dúnyaǵa kóz qarası, siyasiy baǵdarı, qaysı qatlamǵa tiyislılıgi, kásiplik tayarlıǵı, maǵlıwmatlardıń tolıqlıǵı, olardıń isenimliligi hám anıqlıǵı, faktlardı falsifikaciylawı, maǵlıwmatlardıń tolıqlıǵı , túp derekler hám ekilemshi derekler bar ekenligi, derektegi túrli xronologik qatlamlardı anıqlaw kiredi. Bulardıń barlıǵı " Ipuser sóylewi" sıyaqlı qızıqlı derektiń materialında suwretlengen bolıwı múmkin. Bul hújjet avtorınıń klasslıq hám professional baylanısı hesh bir gúmansız bolıp tabıladı - bul, itimal, ruxaniylerden biri, húkimran klasstıń joqarı bóleginiń wákili, faraonnıń kúshli hákimiyatın qollap quwatlaytuǵın, ádetiy tártipti saqlawshı bolıwı múmkin. Bul hújjettiń xronologiyası úlken qıyınshılıqlarǵa alıp keledi, ayırım izertlewshiler bul maǵlıwmatlar orta patshalıq dáwirniń aqırına, basqaları bolsa birinshi ótiw dáwirine tiyisli dep esaplaydı. Sovet ádebiyatında "Ipuserdiń sóylewi" eń zárúrli dereklerden biri bolıp esaplanadı, ol qosıq formada bolıp Mısrda baslanǵan iri xalıq kóterilisiniń xarakteristikaın beredi. Eger siz onı kórkem ádebiyatqa baylanıslı estelik, diniy misteriya yamasa haqıyqıy turmıs penen baylanıslı bolmaǵan abstrakt boljawlar menen (mısalı, B. A. Turaev pikrine qaraǵanda) messiyanistik ádebiyattıń jumısı retinde qarasańız, bul derektiń mazmunı ulıwma basqasha boladı. Derekti ishki sın pikir bıdırdıw processinde hár qıylı ótirik hám jalǵan zatlardı anıqlaw áhmiyetli bolıp tabıladı. Bul jerde tek ǵana Amerikadaǵı Finikiya jazıwlar, yamasa Ekinshi nızamnıń besinshi kitabınıń ataqlı nusqası, yamasa skif patshası Saitafarnanıń ataqlı tajınıń nusqası, ayırım jazıwlar nusqaları sıyaqlı zamanagóy nusqalar haqqında gáp ketip atırǵan joq. Bunday nusqalar júdá tez anıqlanadı. Derek penen isleytuǵın qánige áyyemgi dáwirdıń ózinde islengen bir qatar hújjetlerdiń jalǵan nusqalarına dus keledi hám olardı anıqlaw júdá qıyın. Mısal ushın, oqıw qıyın bolǵan Mısr jazıwlarınan birinen nusqa kóshirgen amerikalıq egyptolog Vilbur, onı awdarmalaǵanda mazmunın túsinbegen.
Tereń izertlew (alım taǵı plastinka ornatılǵan jerge barıp, jazıwdı túp nusqası menen salıstırıwǵa májbúr boldı), jazıw shama menen eramızǵa shekemgi XVIII ásrge tiyisli bolıp, jergilikli xram ruxaniylerınıń jalǵan kóshirmesi ekenligi anıqlandı hám bul eramızǵa shekemgi II asirde jer uchastkasına bolǵan huqıqlardı tiykarlaw ushın uyıstırılgen. Bunday jalǵan zatlardı jaratıw — derektiń jarqın ishki sın pikiriniń úlgileri bolıp eaplanadı. Dereklerge ishki sın pikir bıdırdıw, hújjette hár qıylı redakciya hám xronologik qatlamlardı, atap aytqanda, kóbirek yamasa kemrek keń túsindiriw tekstlerin anıqlawdı óz ishine aladı hám bunday jumıstıń nátiyjeleri tariyxıy izertlewge úlken tásir kórsetiwi múmkin. Mısal retinde, biz orta ásir Vetnam jılnamaların analiz qılıwımız múmkin.
Uzaq waqıt dawamında tariyxtanıwshılıqta Vetnamlıq xronikalar X asrge shekem ózleriniń milliy dástúrlerine tayanbasdan erte Qıtay xronikalarin kóshirgen hám Vetnam patshalıqlarınıń áyyemgi tariyxına isenimli derek bola almaydı dep esaplaǵan. Álbette, bunday juwmaqlar tekǵana Vetnamnıń áyyemgi tariyxın izertlewin sheklep qalmastan, bálkim oǵan anıq jónelis berdi. Usınıń menen birge, Vetnam xronikasi máselelerin tolıq úyreniw sonı kórsetdi, orta ásirler degi Vetnam toplamlarında áyyemgi zamanlarda kóterilgen bir neshe waqtınshalıq qatlamlar gúzetiledi hám eramızǵa shekemgi III ásirdiń ekinshi yarımına tiyisli maǵlıwmatlar joqarı dárejede isenimliligi menen ajralıp turadı. Tek XIV—XV ásirlerde Vetnam jılnamalar toplamı neokonfucion ruwxında qayta islengen hám Qıtay xronikalari tásiri artadı. Bulardıń barlıǵı áyyemgi Vetnamnıń ayriqsha tariyxın úyreniw ushın jańa múmkinshiliklerdi ashdı.
Derektanıwshılıq analiziniń aqırǵı, juwmaqlawshı basqıshı sırtqı hám ishki sın pikirdiń sintezi bolıp tabıladı: derekler hám olardıń túrleri ortasındaǵı baylanıslardı anıqlaw, dereklerdi isenimliligi dárejesi, sub'ektiv baslanǵısh hám ob'ektiv yadronıń roli, joǵalǵan baylanıslardı anıqlaw, faktlerdiń pútkil muǵdarın anıqlaw, arnawlı bir mashqala ushın basqa dereklerdi tańlaw. Endi derektanıwshı yamasa basqa izertlewshi tayarlanǵan materialdı arnawlı bir yamasa ulıwma tariyxıy izertlewler ushın isletiwi múmkin, tariyxıy haqıyqattı qayta tiklew, biziń waqıtımizǵa shekem saqlanıp qalǵan dereklerde sawleleniwi múmkin.