Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§ 5. Ekonomikalıq hújjetleri
Ekonomikalıq hám xojalıq hújjetleri mixxat dereklerinıń basqa barlıq gruppalarına qaraǵanda júdá úlken. Olardıń kópshiligi ibadatxana hám saray arxivlerinen alınǵan, biraq kóplegen jeke hújjetler de saqlanıp qalǵan. Eń áyyemgi ekonomikalıq arxivler Uruk hám Jemdet-Nasrda tabılǵan. Bul planshetlerde arxaik belgilerde jazılǵan ekonomikalıq esabatları bolip olardı ashıw qıyın. Ekonomikalıq hújjetlerinıń úlken arxivleri; Sargonǵa shekem bolǵan dáwir Lagash, Girsu, Shuruppak, Ur, Adaba qazılmalarında anıqlanǵan. Akkadlar dáwirinen Ebladan úlken patsha arxivi (mińlaǵan ekonomikalıq hám ekonomikalıq hújjetleri) hám Gasurdan kishi arxiv saqlanıp qalǵan. III Ur dinastiyası dáwirine tiyisli Mesopotamiyanıń túrli qalalarınan alınǵan on mıńlaǵan ekonomikalıq tekstler tabılǵan.
Ibadatxana hám saray arxivlerinen alınǵan xojalıq esabatı hújjetleri tiykarınan ónim hám buyımlar, materiallar, ásbaplar, sharwa buyımları hám qullardıń qabıl etilgenligi yamasa berilgenligin dizimnen ótkeriwshi kvitanciyalar, jumıs xatları, basqarıw buyrıqları hám olardıń atqarılıwı tuwralı esabatlar bolıp tabıladı. Geyde ekonomikalıq hújjeti qápelimde zárúrli siyasiy waqıyalarǵa anıqlıq kiritedi. Maselen, Ur patshası Shu-Suen sarayi arxivinen Elamnan kelgen elshi Girnammǵa birneshe qoshqar tapsırılǵanlıǵı belgilengen taxta tabildi. Biraq bizdi ekonomikalıq hújjetlerdi dereklerdiń eń qımbatlı qatlamı retinde kórip shıǵıwǵa májbúr etetuǵın bunday túrdegi bólek xabarlar emes. Ilimpazlardı bul túrdegi dereklerdiń ǵalabalıǵı hám olardaǵı maǵlıwmatlardıń isenimliligi ózine tartadı. Óz-ózinen, hárbir hújjet júdá sheklengen hám júdá qánigelesken maǵlıwmatlardı óz ishine aladı, biraq bunday hújjetlerdiń pútkil kompleksin úyreniw bizge mábad yamasa saray xojalıǵınıń quramalı mexanizminıń islewin túsiniwge hám túrli gruppalardıń múnásibetlerin kóriwge múmkinshilik beredi. Xalıq olar menen baylanısqan. Bul birdey sıyaqlı tuyılatuǵın materialdan keń paydalanbastan turıp, [74] Áyyemgi Mesopotamiyadaǵı ekonomika jáne social-ekonomikalıq múnásibetlerdi úyreniw múmkin emes. Biraq sonı este tutıw kerek, mábad hám saray arxivleri hújjetleri tiykarında alınǵan súwretti tolıq etip bolmaydı: mámlekettiń ekonomikalıq turmısında bul hújjetlerde iskerligi derlik yamasa hátteki, tolıq sáwlelendirilmegen tarmaqlar bolıwı múmkin.
Fizikalıq adamlardıń hújjetleri – túrli shártnamalar, sawda vekselleri, vekseller, xatlar áyyemgi Mesopotamiyanıń ápiwayı adamınıń dúnyasına kirip barıw, ol dus kelgen mashqalalardı, onıń qızıǵıwshılıqları hám quwanıshların túsiniwge múmkinshilik beredi. Belgilengen formadaǵı xojalıq hújjetlerinde pitimlerdiń mánisi hám shártleri qısqasha hám tuwrı kórsetilgen; xatlardı aytıw kútá úlken dárejede qıyınlaw, sebebi olar kóbinese tek qabıl etiwshi hám jiberiwshi málim bolǵan zatlar hám jaǵdaylar menen baylanıslı.
Ulıwma alǵanda, ekonomikalıq hújjetleri haqqında sóylegende, sonı aytamız, izertlewshi ushın geyde olardıń mazmunı emes, bálki áhmiyetsiz bolıp tuyılatuǵın tolıq maǵlıwmatlar – sáne, xatkerdiń atı yamasa gúwalar dizimi de qımbatlı bolıp tabıladı. Keliń, bir mısal keltireyik. Túrli qalalar Urda qabıl etilgen tanısıw hújjetleri sistemasınan waz keshkenliklerinen kóre (Eshnunda – Ibbi-Suen húkimdarlıǵınıń ekinshi jılında, Susada – úshinshi, Lagashda – besinshi jılda, Ummada – 2-jılda, altınshıdan, Nippurda – jetinshide), siz Ur III dinastiyası patshalıǵınıń qulawı tariyxın baqlawıńız múmkin.
68

69 ekinshijılında, Susada – úshinshi, Lagashda – besinshijılda, Ummada – 2-jılda, altınshıdan, Nippurda – jetinshide), siz Ur III dinastiyasishahlıǵınıńqulawıtariyxınbaqlawıńızmúmkin.

Shınjazıwlıhújjetlerdeádetdetekqarıydar, satıwshı, pitimgúwalarıhámtaǵıbasqalaremes, bálkiolardıńkásibiyamasalawazımı, ata-babalarınıńismleri de kórsetilgen. Bir dáwirtiyisli, birorınnankelipshıqqan, birdeyshaxslarolyamasabulmártebede (qarızberetuǵın, miyrasxorhámbasqalar )iskerlikjúrgizetuǵınkópsanlıhújjetlerge iye bolǵanhalda, buladamlardıńkóbisinińata-teginanıqlawmúmkinemes. Lekinolardıńnekehámekonomikalıqbaylanısları, párawanlıqdárejesi, kásiptiatadanbalag’aótkeriwdedawametiwwaqtıyamasaonıńjoqekenligi. Bulprosopografikalıqizertlewlerdeiyesinińatıjáneonıńlawazımı, ata-babalarınıńismlerihámbasqalaroyılǵankóplegencilindrsıyaqlımórler, sonıńmenenbirge, ılaytaxtalardabundaymórlerdińtásirleniwleriúlkenjárdemberedi.
Etnikalıqózgeshelikbelgisiretindeismlarbólekmásele: akkadyamasashumeratınıńózionıńiyesinin’ akkadyamasashumerekenliginańlatpaydi. KóbineseShumerismleribalalarǵa Akkad ismleribolǵanata-analartárepinenberilgenhámkerisinshe. Solay etip, ShumerMalikasi [75] Ku-Baba balasınaakkadsha at - Puzur-Sin beredihámolbalasınashumershe Ur-Zababaatınqoyadı. Mesopotamiyada, keyingidáwirlerdińhújjetlerinekóre, sırtelqullarıkóbinesejańajergilikliatlardıaldı.