Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§1. Klinopis jazıwları, Krit-Miken hám basqa sırt el jazıwları hám hújjetleri.
Áyyemgi hám Orta patshalıqlar dáwirinde Mısr hám Mesopotamiya mámleketleri ortasındaǵı baylanıslar haqqında tuwrıdan-tuwrı maǵlıwmatlar joq.Hátte bul mámleketler ortasındaǵı tikkeley bolmaǵan baylanıslar házirge shekem birden-bir "Olbrayt sinxronizmi" menen belgilenedi (eramızǵa shekemgi XVIII -ásirdiń birinshi yarımı).Ebla arxivı baspadan shıǵarılıp hám úyrenilgende kóp materiallar málim boldı. Mısır tarıyxı haqqındaǵı mixxat(sına jazıwı) derekleri (Jańa patshalıq dáwirinen) eki qıylı: 1)Mısırdaǵı mixxat jazıwı (diplomatik) arxivı (Tell al-Amarna) hám Mısır patshası, patsha shańaraǵı aǵzaları hám abroylı adamlardıń Buǵazkaydaǵı Xet arxivındaǵı mixxat jazıwları 2)Mısır tarıyxı menen baylanıslı bolǵan xet jazıwları, vavilonlılar, ossuriyalılar, parsılardıń mixxat tekstleri kiredi. Tell-Amarna hám Buǵazkay diplomatik arxivları haqqında kópshilikke málim. Buǵan biz, mısalı, Tel-Amarna arxivınan Vavilon tekstleri tabılǵanlıǵın aytıp ótiwimiz múmkin: Adapa hám Qubla samalı haqqındaǵı mifologiyalıq epostıń úzindileri, jer astı húkimdarı Ereshkigal jáne onıń zayıbı, quday Nergallardı aytıwǵa boladı. Bul tekst úzindilerinde mixxat jazıwın úyrengen Mısırlı alımlardıń miynetleri baxalı bolıp tabıladı. Tell al-Amarnadaǵı jeke menshik úydi qazıw waqtında, Mısırda jasaǵan hám Mısır tilin úyrengen adamǵa tiyisli bolǵan Ossuriya-Mısır sózligi tabılǵan.
Ekinshi túrdegi mixxat dereklerine kelsek, biz XVIII-dinastiya húkimranlıǵınıń aqırı, XIX-dinastiya hukimranlıǵınıń baslarındaǵı jıllarda Mısır hám Xetlerdiń mápleri soqlıǵısqan Arqa Siriyadaǵı siyasiy jaǵday haqqında súwretlewshi Xet patshaları arxivınan Mısır tarıyxı ushın qımbatlı maǵlıwmatlardı tabamız. Bul maǵlıwmatar júda qımbatlı, sebebi XVIII-dinastiya aqırına tiyisli Mısır dereklerinde Aziyadaǵı áskeriy háreketler, Mısırǵa alıp ketilgen tutqınlardıń súwretleri hám taǵı basqa maǵlıwmatlar bayanlanǵan.
Mısır tarıyxı - bul siyasiy krizis dáwirinde, er adam miyrasxorları bolmaǵan patsha Bibhururiyanıń qaytıs bolǵanlıǵı menen júzege kelgen (Xettlerdiń Mısır taxtına dawagerlik jumısı). Bibhururiya kimligi haqqında ele da tartıslı pikirler bar: Ehnaton (shártli oqılıwında onıń quyash atı Nefer-xeprura, tiykarınan Nafhuprurya yamasa Nifhupruriya) yamasa Tutanxamon (shártli oqılıwında onıń quyashlı atı Neb-xeprura, tiykarınan - Nibhuprurya). Ossuriyanıń Mısır menen baylanısların tastıyıqlaytuǵın birinshi Ossuriya hújjetleri Tell Amarna arxivında saqlanadı.Jańa patshalıq aqırında Mısırdıń xalıq aralıq abıroyınıń tómenlewi Tiglatfalasar I (eramızǵa shekemgi XII ásir) jazıwlarında atap ótilgen.
Eramızǵa shekemgi I-mıń jıllıqtıń birinshi yarımında Mısır hám Kushtıń Ossuriya menen qarama-qarsılıqları eramızǵa shekemgi IX-VII-ásirlerdegi Ossuriya patshalarınıń Salmanasar III, Tiglatpalasar III, Sargon II, Sinaxerib, Esarxaddon hám Ashshurbanapal jılnamalarında óz kórinisin tabadı. Bul jılnamalarda Siriya hám Palestinadaǵı áskeriy soqlıǵısıwlar, sońınan assiriyalıqlardıń Mısırǵa bastırıp kiriwi hám Ossuriya húkimranlıǵınıń ornatılıwı haqqında aytıp ótilgen.Ossuriyanıń Mısır menen qatnasıqlarınıń keyingi basqıshı, yaǵnıy Ossuriyaǵa qarsı Vavilon-Midiya urıs ashqan waqtında oǵan Mısırdıń járdem beriw ushın keliwi Jańa Vavilon hújjetlerinde óz sáwleleniwin tapqan ("Vavilon jılnaması", "Shahzada" Navuxadonosor xatı).
Mısır tarıyxın jarıtıp beriwshi qımbatlı tarıyxıy derekler - Kushit yamasa Efiopiyanıń mámleketti basıp alıwı hám XXV-Efiopiya dinastiyası patshalarınıń húkimranlıǵı dáwiri, Taharkanıń tas jazıwları hám Pianxin ieroglif jazıwı, Napata, Gem-Aton hám basqa Kushit sıyasıy hám diniy oraylarında tabılǵan Tanutamonnıń "Uyqı stellası"n aytıp ótiwge boladı.
Parsı patshalarınıń tekstli jazıwları, birinshi náwbette, Dara I (eramızǵa shekemgi VI-V ásirler) Mısırdıń parsılar tárepinen basıp alınıwı hám onıń quramında bolıp parsı satraplıǵı haqqında bayan etedi. Olar arasında Mısır faraonı Nexo II dáwirinde baslanǵan Nil dáryasınan Qızıl teńizge shekem qazılǵan kanal haqqında gúrriń etiwshi Suvaysh jazıwları qızıqlı. Sonıń menen birge, Dara I diń Naqshi Rústem hám Behistun jartas jazıwlarıda qunlı áhmiyetke iye bolıp, bul jazıwlarda Mısır satraplıǵı ayırıqsha orın iyelegen Parsı mámleketiniń úlken territoriyalarınıń dańqlı kórinisi súwretlengen. Dara I dıń Tel-Masxut jazıwı hám onıń háykelindegi jazıwlar 1972- jılda Suzadan tabılǵan bolıp, ol jerden parsı patshasına dástúriy túrde miyrasxor retinde Mısır faraonı ataǵı berilgen hám parsı patshalarınıń mixxat jazıwları ádette, úsh tilde: parsı, elam hám akkad tilinde bolǵan, jáne de bul háykelge áyyemgi Mısır tilinde úlken ieroglif jazıwı túsirilgen.
Mısırtanıwshılar mixxat jazıwınan tısqarı, basqa dereklerden jańa patshalıq dáwirindegi Krit-Miken arxivlarınan kóp nátiyjeler kútken edi, biraq Mısır menen baylanıslar haqqında házirge shekem júdá kem maǵlıwmatlar tabılǵan. Bul materiallarda "Mısırlıq" (aiguptios) etnoniminıń payda bolıwı dıqqatqa ılayıq. Mısırlılardıń sırt elde bolǵanlıǵı tuwrısındaǵı ayırım maǵlıwmatlar Xet dereklerinde (Buǵazkaydan alınǵan mixxat taxtası xetlardan bolǵan Mısırlı táwiplerge tiyisli), Ossuriya (Ashshurbanapal kitapxanası Mısırlı din ulamaları, táwipler, sıyqırshılar hám ruwxaniylar dizimi), Vavilon eramızǵa shekemgi VI-V ásirlege tiyisli ekonomikalıq hám huqıqıy hújjetleri, Siriya jazıwları (mısalı, Zakar - Xamat hám Luasha patshası, Kilamuva hám Barrakiva – Samal patshası hám basqalar) hám Finikiya (Biblos, Sidon patshaları sarkofagındaǵı jazıwlar), olar Mısır tarıyxınan tuwrıdan-tuwrı materiallardı tolıq bere almaydı hám bunı bul dáwirdiń (eramızǵa shekemgi I-mıń jıllıqtıń birinshi yarımı) mámleket sırtqı siyasatın úyrenip atırǵan hár bir izertlewshi esapqa alıwı kerek.
Qımbat bahalı derek sıpatında- bul júdá kóp sanlı ibraniy ostrakonları (Palestina aymaǵında jaylasqan ), sonday-aq Mısır ieratik jazıwında sanlar hám bir qansha belgiler (mısalı, Tell Araddan tabılǵan eramızǵa shekemgi VII ásirge tán ostrakon), Demiy hújjetleri (tiykarınan parsı tilinde) sıyaqlı Mısır tarıyxı boyınsha derekler kóplep ushıraspaqta hám házirde birdey Elephantinler koloniyasi menen shegaralanbaǵan halda, olar óz ishine júdá kóp dereklerdi aladı. Mısır hám Nubiya jazıwlarında, sonıń menen birge, úyreniliwi kerek bolǵan Vadiy Hámmemat, Abu Simbel, sonday-aq, Sinay ieroglif jazıwları (jańa patshalıq dáwiri) graffitlerinde qunlı maǵlıwmatlarǵa iye bolıp, olar áyyemgi Jaqın Shıǵıs álipbesiniń kelip shıǵıwı hám dinastiyalarǵa baylanıslı máselelerdi analizlew ushın zárúrli.
Grek hám kariyalılardıń Mısırdaǵı jallanba áskerleri, sawdagerler hám ónermentler qol jazbaları, kórkem óner buyımları hám shıǵarmaları, sıyınıw orınlarında ózlerinen tekstli jazıwlardı qaldırıp ótken. Ásirese b.e. sh VI ásirge tiyisli grek jazıwı qızıq syujetlerge bay bolıp, onda Abu Simbel qalasındaǵı úlken Ramses II háykeliniń shep ayaǵında, Psammetich I jallanba áskerleriniń uzaq Nubiyaǵa sayaxat etkenligi aytıladı.
Bibliya Mısır tarıyxınıń áhmiyetli derekleriniń biri bolıp tabıladı. Izrail hám yahudiy patshalıqlarınıń Mısır hám Efiopiya menen qatnasıqları haqqında gúrriń etiwshi basqa materiallıq jılnamalar (patshalar kitabı, jılnamalar) hám payǵambarlardıń bir birdeyligi: tınısh qatnasıqlar, urıslar, ayırıqsha waqıyalar hám basqalar Zabur kitabında bayan etiledi. Payǵambarlar kitabında bolsa yahudiylerdiń Mısırdaǵa turmısı haqqında sóz etedi. Biraq yahudiylerdıń Mısırdaǵı tutqınlıq jılları derlik tolıq Mısırǵa arnalǵan "Shıǵıw" kitabında tolıq suwretlep berilgen. Mısırtanıwshı ushın, kitaptıń aqırǵı bapları Baslanıw, Yusuf dep atalǵan bólimleri, jámiyetlik turmıs bayanı qaysı, Mısırdıń tábiyǵiy apat nátiyjesinde túskinlikke túsiwinıń avtor tárepinen bayanı, ashlıq dáwirinde faraon ámeldarları tárepinen azıq-awqat esabına Mısır xalıqlarınan barlıq gúmis, sharwa buyımları hám jerlerin, hám basqa mal-múlkin tartıp alıwǵa umtılısların jaqsı biliwi kerek.
Mısırtanıwshı ushın "Xalıqlar katalogi" (Nuh nasiliniń ata tegi) qızıqlı bolıp, bunda Mısır, Kush (Efiopiya) hám Put (Liviya ) násilleriniń ulıwma kelip shıǵıwı menen birlesiwi atap ótiledi. Put (liviya) xalqı haqqında sonı aytıp ótiw orınlı, bul katalog arqalı Mısırdaǵı Liviya húkimranlıǵı dáwirinde, bálkim onıń aqırǵı shereginde, Put hám Kush xalıqları Mısırdı jawlap alıp, Aziyaǵa jol alǵanın bilip alıw imkaniyatın beredi. Izertlewshilerdiń úyrengen ibraniy tilindegi kitaplarında ("Patsha Sulayman Hikmetler hám "táliymatı, Amenemopetıń Mısırdaǵı iskerligi"), Mısır hám Palestina ortasındaǵı múddetli baylanıslar, Mısırdıń sırtqı qarızları haqqında bayanlanadı.