1. Hisob to‘g‘risida tushuncha, uning turlari

3-§. Buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan o‘lchov birliklari

Korxona va tashkilotlarda mavjud mablag‘lar faoliyat ko‘rsatish davomida o‘zining tuzilishinigina emas, balki miqdoriy holatini ham o‘zgartirib boradi. Hisob turlarini to‘g‘ri belgilash kuzatilayotgan hodisa va jarayonlarni to‘g‘ri nazorat qilish imkonini berish bilan birga, ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni ta’minlaydi. Hisobda qo‘llaniladigan o‘lchov birligi kuzatilayotgan jarayonni tashkil qilish, uning oldiga qo‘ygan maqsadiga ham bog‘liqdir. Iqtisodiy informatsiyalarni qayta ishlash, ularni tartibga solishda, xo‘jalik faoliyatini boshqarishda o‘lchov birliklaridan to‘g‘ri foydalanish talab qilinadi. Hisob ishlarida turli o‘lchov birliklaridan foydalaniladi, o‘lchov birliklarini ifodalashda qaysi hisobda qanday o‘lchov birliklaridan foydalanish bevosita kuzatilayotgan yoki amalga oshirilayotgan xo‘jalik operatsiyalariga ham bog‘liqdir. Umuman olganda, hisob ishlari turli o‘lchov birliklarida, shu jumladan, dona, kilogramm, litr, so‘m ko‘rsatkichlarida ifoda etiladi. Yuqoridagi o‘lchov birliklarini uch asosiy guruhga bo‘lish mumkin. Birinchisi —natural o‘lchov birliklari, ikkinchisi — mehnat o‘lchov birliklari, uchinchisi — pul o‘lchov birliklari. Korxona xo‘jalik faoliyatini to‘g‘ri baholashda, son va sifat jihatdan iqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘rganish turli o‘lchov birliklaridan foydalanishni talab qiladi. Agar iqtisodiy ko‘rsatkichlar tegishli o‘lchov birliklarida ifoda etilgan bo‘lsa, bunday ko‘rsatkichlarni iqtisodiy axborot ko‘rsatkichlari deb hisoblab bo‘lmaydi. Demak, har qanday amalga oshirilgan (mashg‘ulot) hodisa hisob ko‘rsatkichlarida aks ettirilmaydi. O‘lchov birligi hisobning asosiy belgilaridan deb hisoblanadi. Hisob ishlarida qo‘llaniladigan o‘lchov birliklaridan foydalanishda natural ko‘rsatkichlardan, mehnat va pul o‘lchov birliklaridan alohida-alohida foydalanish mumkin. Shunday xo‘jalik jarayonlari amalga oshiriladiki, ularda bir vaqtda natural va pul o‘lchov birliklaridan foydalaniladi. O‘lchov birliklarini qo‘llash, birinchidan, hisob turiga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, amalga oshirilayotgan xo‘jalik jarayoniga ham bog‘liqdir. Hisob turlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘lchov birliklaridan foydalanish imkoniyati yaratiladi. Ayrim hollarda bajariladigan ish va xizmatlar hajmini to‘g‘ri aniqlashda murakkab — natural o‘lchov birliklaridan foydalaniladi. M isol uchun, elektroenergiya sohasida kilovatt-soat, avtomobillarda esa tonna-kilometr kabi o‘lchovlarda hisoblanadi. Mehnat o‘lchov birligi mahsulotni ishlab chiqarish yoki ma’lum bir mahsulotga sarf qilingan mehnat sarfini o‘lchashda ishlatiladi. Mehnat o‘lchov birligi ko‘p hollarda bir turli xo‘jalik munosabatlarini o‘rganishda qo‘llanadi. Pul o‘lchov birligi. Korxona va tashkilotlar bajarilgan ish va xizmatlar bo‘yicha o‘zaro hisob-kitobini yuritadilar. Bunday hisob-kitoblar, asosan, pul o‘lchov birligida olib borilishi bilan birga, bajariladigan ish va xizmatlarning natura yoki mehnat o‘lchov birliklarida ko‘rsatilishini talab qiladi. Pul o‘lchov birligi bevosita tovar - pul munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Тovar ishlab chiqarish va qiymat qonunining amal qilishi bilan bog‘liq pul o‘lchov birligi hozirgi sharoitda korxonalar o‘rtasidagi to‘lov vositasi sifatida qo‘llanilib kelmoqda.Hisobda pul o‘lchov birligining ko‘proq qo‘llanishi, boshqa o‘lchov birliklariga nisbatan ko‘proq ishlatilishi hisob mazmunini pasaytirmoqda. Pul o‘lchov birligi hisob ishlarida keng qo‘llanishiga asosiy sabablardan biri —bu har xil o‘lchov birliklarida umumlashtirish imkonini bersa, ikkinchisi, korxonalar o‘rtasidagi hisob-kitoblarni bir me’yorda yuritish imkonini beradi. Hisob xo‘jaliklarda amalga oshirilgan jarayonlarni hisobga olish bilan birga, korxona va tashkilotlarning bir me’yorda ishlashini ta’minlashda o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri ishga solishda, iqtisodiy o‘zgarishlarning xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liqligini ta’minlashda amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalarini umumlashtirishda, nazoratni tashkil qilishda yaqindan yordam beradi.