1. Hisoblash tizimlari dasturiy ta’minoti ot rivojlanish bosqichlari

4-chi davr (1980dan – hozirgi vaqtgacha). Kompyuterdan alohida 
foydalanuvchilar foydalanishi imkoni yuzaga keldi, va shaxsiy kompyuterlar davri 
boshlandi. 
Arxitektura jihatidan, shaxsiy kompyuterlar, minikompyuterlar tiplari 
sinflaridan xech narsasi bilan farq qilmas edilar, faqat ularning baholarida farq 
bo’ldi. Agar minikompyuter korxona va universitet bo’limiga shaxsiy hisoblash 
markaziga ega bo’lishiga imkon bergan bo’lsa, shaxsiy kompyuter esa bunday 
imkoniyatni alohida inson uchun yaratdi. 
Kompyuterlar hisoblash texnikasi sohasida mutaxassis bo’lmaganlar ham keng 
ko’lamda foydalana boshladilar, bu esa o’z navbatida “do’st” dasturiy ta’minotni 
yaratishni talab etdi, bu dasturchilarni alohida o’rnidan qo’zg’atdi. 
80-yillar o’rtalarida, tarmoq yoki taqsimlangan OT lar boshqaruvchi ostida 
ishlaydigan shaxsiy kompyuterlar keskin tarzda rivojlana boshladi. 
Tarmoq OT larida, foydalanuvchi tarmoqda boshqa kompyuterlar mavjudligi 
haqida bilishlari va boshqa kompyuterga uning resurslaridan, asosan fayllaridan 
foydalanish uchun boshqa kompyuterga mantiqan kirishlari kerak.
Tarmoqdagi har bir mashina, kompyuterning avtonom operasion tizimidan 
tarmoqda ishlashga imkon beradigan qo’shimcha vositalarga ega bo’lgan, lokal 
operasion tizimini bajaradi. 
Tarmoq OTi, bir prosessorli kompyuter OT idan asosli farq qilmaydi. Ularning 
tarkibida, albatta, tarmoq interfeysini qo’llovchi (tarmoq adapteri drayveri) va shu 
bilan birga tarmoqdagi boshqa kompyuterlarga masofadagi kirish vositalari va 
masofadagi fayllarga murojaat vositalari mavjuddir, ammo bu qo’shimchalar 
operasion tizimni strukturasini tubdan o’zgartirmaydi. 
Hisoblash tizimlarini rivojlanishi bosqichlarini ko’rib chiqib, biz rivojlanish 
jarayonida mumtoz (klassik) OT lar bajargan 6 ta asosiy funksiyalarni ajratishimiz 
mumkin: 
– topshiriqlarni rejalashtirish va prosessordan foydalanish; 
– dasturlarni kommunikasiya va sinxronizasiya vositalari bilan ta’minlash; 
– xotirani boshqarish; 

---

– fayl tizimini boshqarish; 
– kiritish-chiqarishni boshqarish; 
– xavfsizlikni ta’minlash. 
Har bir keltirilgan funksiyalar odatda OT tarkibidagi komponetalaridan biri 
sifatida amalga oshirilgan. Ular boshidanoq, OT tarkibiy qismi sifatida yaratilgan 
emas, ular rivojlanish jarayonida yuzaga keldi. Inson yaratgan hisoblash tizimi 
rivojlanishi (evalyusiyasi) shu yo’ldan ketdi, ammo hyech kim bu yo’l 
rivojlanishning yagona mumkin bo’lgan yo’li deb isbot qilolmaydi. 
OT lar, shu ayni vaqtda ularning mavjudligi-hisoblash tizimidan oqilona 
foydalanishdir, shuning uchun ham ular mavjud. 
Birinchi dasturlar bevosita mashina kodlarida yaratilgan. Buning uchun, 
mikroprosessor arxitekturasini va uning asosidagi tizimni mukammal bilish zarur. 
Hisoblash texnikasining rivojlanishi borasida, ko’p uchraydigan amallarni 
(operasiyalarni) ajratib, ular uchun dasturiy modullar yaratilib, keyinchalik ulardan 
dasturiy ta’minotda foydalana boshladilar. Shunday qilib, 50-chi yillarda, birinchi 
dasturlash tizimlarini yaratishda kiritish chiqarish amallari uchun, keyinchalik 
matematik amal va funksiyalarni hisoblash uchun modullar yaratildi. Keyinchalik, 
rivojlanish yuqori darajadagi translyatorlarni yaratilishiga olib keldi, ya’ni 
operatorlar o’rniga zaruriy funksiyalarni chaqiriqlarni qo’yish imkoniyati kelib 
chiqdi. Kutubxonalar soni oshib bordi. Natijada, amaliy dasturiy ta’minot ishlab 
chiquvchilaridan tizim arxitekturasini mukammal bilish talab qilinmay qoldi. Ular, 
dasturiy tizimga mos chaqiriqlar bilan murojaat va ulardan kerakli servis va 
funksiyalarni olish imkoniga ega bo’ldilar. Bu dasturiy tizim OT dir.
Zamonaviy OT asosiy tashkil etuvchilari – bu yadro, kiritish-chiqarish tizimi, 
komanda prosessori, fayl tizimi. Yadro masalalar va resurslarni boshqarish, 
sinxronlashtirish va o’zaro bog’lanishi bo’yicha asos funksiyalarni ta’minlaydi. 
Komanda prosessori, komandalarni qabul qilish va ularga ishlov berish, 
foydalanuvchi talabi bo’yicha mos xizmatlarni chaqirishni ta’minlaydi.
Kiritish va chiqarish tizimi, tashqi qurilmalar bilan ma’lumotlarni kiritish va 
chiqarish masalasini ta’minlaydi.
OT kutubxonalarida bu funksiyalarning mavjudligi, har bir ularni dasturlash 
tizimi vositalari bilan har bir dasturga qo’shmaslik imkonini beradi. Dasturlash 
tizimlari faqat, kiritish-chiqarish tizimi kodlariga murojaatni generasiya qiladi va 
kattaliklarni tayyorlaydi. KCh tizimi, kiritish-chiqarish qurilmalari turlari ko’p 
bo’lgani uchun eng murakkab hisoblanadi. Bunda, nafaqat samarali boshqarish, 
balki amaliy dasturchilarga qurilmalardan abstraktlashtirishga imkon beradigan 
qulay va samarali virtual interfeysni ta’minlaydi. Boshqa tomondan, parallel 
bajariladigan talay masalalarni kiritish-chiqarish qurilmalariga murojaatni 

---

ta’minlash talab qilinadi. Ba’zi KCh dasturchilaridan ba’zilari qurilmalardan 
mustaqildir, ularni KCh ko’pgina qurilmalariga, qo’llash mumkin. 
Fayl – bir xil tuzilishga ega bo’lgan yozuvlar majmuasi ko’rinishida tashkil 
etilgan ma’lumotlar to’plamidir. 
Fayl tizimi, foydalanuvchiga ma’lumotlar tuzilishining mantiqiy darajasi va 
amallar bilan ish ko’rish imkonini beradi. Fayl tizimi, ma’lumotlarni diskda yoki 
boshqa ma’lumot jamlamasida tashkil qilish usulini belgilaydi.