1. Hisoblash tizimlari dasturiy ta’minoti ot rivojlanish bosqichlari

Ikkinchi davr (1955-1965 yillar). Shu yillarda birinchi alogritmik tillar 
yuzaga keldi va natijada birinchi tizimli dasturlar-kompilyatorlar ham yaratildi. 
Prosessor vaqti qiymati (narhi) oshdi, bu esa dasturlar orasidagi vaqtni qisqartirishni 
talab qildi. 
Birinchi paketli ishlov berish tizimlari yuzaga keldi, bu tizimlarda dasturlarni 
ishga tushirish ketma-ketligini avtomatlashtirildi va shu bilan birga prosessor 
yuklanish koeffisiyenti oshdi. Paketli ishlov berish tizimlarini zamonaviy OT 
larining birinchi variantlari deyish mumkin, chunki ular hisoblash tizimini 
boshqarishga mo’ljallangan birinchi tizimli dasturlar edi. 

---

Paketli ishlov berish tizimlarini amalga oshirishda, topshiriqlarni boshqarish 
formallashgan tili ishlab chiqildi, uning yordamida dasturchi tizimga va operatorga
hisoblash mashinasida qaysi ishni bajarmoqchi ekanligi haqida ma’lumot beradi. 
Bir nechta topshiriqlar majmuasi, qoida bo’yicha perfokartalar “koloda”si 
ko’rinishida bo’lib topshiriqlar paketi nomini oldi. 
Uchinchi davr (1965-1980 yillar). Hisoblash mashinalari rivojlanishida 
keyingi muhim davri shu yillarga to’g’ri keladi. dasturiy-mutanosib mashinalar 
g’oyasini umum tan olindi. 
Dasturiy mutanosiblik OT larni ham mutanosibligini talab qildi. Bunday 
operasion tizimlar ham katta EHM da ham, kichik hisoblash tizimlarida ham, turli 
periferik qurilmalarning kam soni va ko’p soni bilan ham, tijorat sohasida ham, 
ilmiy-tadqiqot sohalarida ham ishlay olishi kerak.
Shunday hamma qarama-qarshi talablarni qondiradigan asosda quriladigan 
operasion tizimlar juda murakkab “monstr”lar bo’lib chiqdi. Bu avlodning eng katta 
erishgan yutuqlaridan bir multidasturlashni amalga oshirishdir. 
Multidasturlash – bu hisoblash jarayonning tashkil qilish usuli bo’lib, bitta 
prosessorda navbat bilan bir nechta dastur bajariladi. 
Bitta dastur kiritish-chiqarishni amalga oshirguncha keng dasturlarni oldingi 
ketma-ket bajarilishdagi kabi (bir dasturli rejim), prosessor to’xtab turmaydi, balki 
boshqa dasturni bajaradi (ko’p dasturli rejim). Bunda har bir dastur operativ 
xotiradagi bo’lim deb ataluvchi o’z qismiga yuklaydi. 
Boshqa yangilik – spuling (spooling) deb ataladi. Spuling u vaqtda hisoblash 
jarayonini tashkil etish usullaridan biri bo’lib, unga mos ravishda topshiriq 
perfokartadan diskga hisoblash markazida paydo bo’lish tartibida yoziladi, keyin esa 
navbatdagi topshiriq tugallanishi bilan, yangi topshiriq diskdan bo’shagan bo’limga 
yuklanadi.
Paketli ishlov berishni multidasturlashli amalga oshirish bilan birga, OTlarning 
yangi tipi –vaqtni ajratish tizimlari yuzaga keldi. Ajratilgan vaqt tizimlarida
qo’llaniladigan multidasturlash varianti, har bir foydalanuvchi uchun hisoblash 
mashinasidan yagona foydalanish tasavvurini hosil qilishga imkon beradi. 
Multidasturlashni yuzaga kelishi x.t. tuzilishiga chuqur o’zgartirishlar kiritishni 
talab qiladi. Bunda asosiy rolni apparat tomonidan qullanish katta rol o’ynaydi, 
uning asosiy xususiyatlari quyida keltirilgan: MD xususiyatlari: 
– 
Ximoya mexanizmini amalga oshirish. Dasturlar mustaqil ravishda resurslarni 
taqsimlash imkoniga ega bo’lishi kerak emas, bu imtiyozli va imtiyozsiz 
komandalarni kelib chiqardi. Imtiyozli komandalar OT tomonidan bajariladi. 
– 
Uzilishlar mavjudligi. Tashqi uzilishlar OT ni asinxron xodisa, m-n kirish-
chiqish operasiyasi tugallanganligi haqida ogoxlantiradi. Ichki uzilish, OT 

---

aralashuvi zarur bo’lganda yuz beradi, m-n himoyani buzishga xarakat yoki nolga 
bo’lish. 
– 
Arxitekturada parallelizmni rivojlantirish. Xotiraga bevosita murojaat va 
kirish-chiqish kanalini tashkil etish, markaziy prosessorni qiyin operasiyalarni 
bajarishdan xalos etadi. 
Vaqt ajratish tizimlarida foydalanuvchi, dasturni interaktiv rejimda sozlash 
imkoniga ega bo’ldi, bunda u ma’lumotli diskga perfokarta orqali emas, bevosita 
klaviaturadan kiritish mumkin bo’ldi. On-line fayllarni yuzaga kelishi rivojlangan 
fayl tizimlarini ishlab chiqish zaruriyatini keltirib chiqardi.