1. Ilk o‘rta asrlar davri Sug‘d tangalari. Ilk o‘rta asrlar davri Choch tangalari

Ilk o‘rta asrlar davri Choch tangalari. Arxeologik tadqiqotlar natijasida qo‘lga kiritilgan ilk Shosh tangalarida yurib ketayotgan sher, ayrisimon belgi va sug‘d bitiklari mavjud. Ilk o‘rta asrlar davrida Chochda «buxorxudot usuldagi» draxmalar va old tomonida chapga (kam holatlarda o‘ngga) qarab turgan hukmdorning boshi va chap tomonidan turli ko‘rinishdagi tamg‘alar va sug‘dcha bitik tasvirlangan mis tangalari zarb qilingan. Shuningdek, orqa tomonida ayrisimon belgilar va orqa tomonidan hukmdorning gavda qismi yoki oyog‘i ko‘tarilgan sher tasvirlangan tangalar ham Choch tangalari qatoriga kiritilgan. Orqa tomonidagi sug‘diy bitikda hukmdorning unvoni, uni Chochdan ekanligini qayd etgan holda ko‘rsatilgan. Kabarnada orqa tomonidan murakkab besh qirrali yulduz tasvirlangan tangalar zarb qilingan bo‘lsa, Farankatda esa «Buxoro tamg‘asi» usulidagi va Buxoro Sug‘di tangalarida tasvirlangan olov mehrobining sxematik tasviriga o‘xshash chiziqlar tangalarga tushirilgan.
VI–VIII yuz yilliklardagi Choch tangalarining katta qismi Teginlar ( ) va Tudunlar ( ) sulolasi tangalaridan farqli tamg‘alar ( ) bilan bostirilgan bo‘lib, ularning ba'zi tiplarida c’cynk xwv (“Choch hukmdori”), ba'zilarida esa faqat xwvw (“hukmdor”) so‘zi uchraydi.
Mutaxassislar VI–VIII yuz yilliklarda Choch markaziy hukmdorga bo‘ysunuvchi va o‘zining alohida tanga zarbiga ega bir nechta kichik o‘lka (udel)larga bo‘linib ketganligi to‘g‘risida xulosa chiqarishgan. Jumladan, E.V.Rtveladze ilk o‘rta yuz yilliklarga oid Choch tangalaridagi 6 xil shaklli tamg‘alarga tayanib, vohada 6 ta kichik o‘lka (udel) bo‘lganligini ilgari surgan. Shu bilan u tangalardagi sug‘diy yozuvlardan Kabarna, Banokat, Tunukand (Tunkat), Farnkat kabi toponimlarni topishga uringan va ularni vohadagi ma'lum bir hokimliklarning markazlari deb talqin qilgan.
Biroq keyingi yillarda Toshkent vohasidan topilgan yuzlab tangalardagi yozuvlarning qayta o‘qilishi tufayli Chochda zarb qilingan tangalar aslida 7 guruh bo‘lganligi, ulardan 3 tasi G‘arbiy Turk xoqonligiga, qolgan 3 tasi esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri Choch sulolalari (teginlar, tudunlar va mahalliy sulolalar)ga tegishli ekanligi oydinlashdi. Faqat ulardan bir guruhining yozuvi hali to‘liq tiklanmaganligi uchun qaysi sulolaga tegishli ekanligi aniqlanmay qolmoqda.
VI–VIII asrlarga taalluqli Choch tangalarining ma'lum bir qismi G‘arbiy turk xoqonlariga xos tangalar ekanligi aniqlangan. Bu tangalardagi sug‘diy yozuvli «Tardu xoqon”, “Jabg‘u-xoqon tangasi” kabi jumlalar hamda tangalarda aks etgan hukmdor, hukmdor va malika, otliq, ot, tuya tasvirlari orqali o‘z tasdig‘ini topgan.
G‘arbiy Turk xoqonligining ilk tangasi deb hisoblayotganimiz o‘ng tomonida shaklli langarsimon tamg‘a va uning ustida sug‘diy yozuvda “Tardu”, teskari tomonida esa “xoqon ” so‘zlari aks etgan. G‘arbiy Turk xoqonligining eng mashhur hukmdori Tun yabg‘u-xoqon (618–630) tangalari o‘zining ikonografik jihatlariga ko‘ra uch xil bo‘lib, ulardan birida taxtda chordona qurib o‘tirgan hukmdor, birida hukmdor va malika portreti, birida esa ot tasvirlari va orqa tarafida tamg‘a o‘rin olgan. Chordona qurib o‘tirgan hukmdor tasvirli tangalarda uzun sochli xoqon o‘ng tomonga yuzlangan bo‘lib, bir qo‘li nimagadir ishora qilayotgandek yuqoriga ko‘tarilgan holatda, bir qo‘lida esa qilich ushlab turibdi. Hukmdorning yelkasidan teparoqda yarim oy va yulduz tasvirlari joy olgan. Bu tip tangalarning ba'zi variantlarida hukmdor o‘tirgan taxtning ikki chetidagi ustunlari zoomorf (balki bars boshi?) shaklida ishlangan. Ushbu tasvirlarga diqqat qilinsa, ularning barchasi o‘sha davr siyosiy-mafkuraviy hayoti bilan uzviy bog‘liq ekanligi ayon bo‘ladi. Avvalo, hukmdorning taxtda chordona qurib o‘tirgan holda tasvirlanishi turkiylarga xos odat bo‘lib, unga o‘xshash holatni markaziy osiyolik turli sulolalarga tegishli ilk va o‘rta asrlarga mansub devoriy suratlar, kumush laganlar, miniatyuralar va boshqa tasvirlarda uchratish mumkin. Mutaxassislar tomonidan shartli ravishda «turkiy hukmdor o‘tirishi” deb nomlanadigan bu usul shubhasiz o‘sha davr an'anasini o‘zida mujassam etgan. Bundan tashqari, qilich, yarim oy va yulduz tasvirlari qadim davrlardan beri dunyoning ko‘plab xalqlarida hokimiyat ramzlaridan bo‘lib kelgan.
O‘ng tomonida hukmdor va malika tasviri – qo‘shaloq portret joy olgan. Qo‘shaloq tasvirli tangalarda xotun uch muguzli bosh kiyimida tasvirlanishi esa o‘sha davr mafkurasi bilan chambarchas bog‘liqdir. VII–VIII asrlarga taalluqli uch mo‘guzli iloha shaklidagi loy haykalchalar aksariyat xollarda qadimgi turkiylar e'tiqodidagi Umay (Umay ona, Umay ene) bilan bog‘lanadi.
Choch vohasining G‘arbiy Turk xoqonligiga taalluqli boshqa tangalarida, orqa tomonida yolqinlangan olov aks etgan otashdon va uning yonida G‘arbiy Turk xoqonligi tangalariga xos tamg‘a o‘rin olgan. Choch vohasi tangalarida otashdon ilk bor faqat shu tipdagi tangada uchratiladi. Otashdon tasviri asosan Sosoniylar va Buxoroning turli tangalariga xos bo‘lib, u zardushtiylik bilan bog‘liq ramziy belgi hisoblanadi. Xoqonlikka xos tangalarda otashdonning joy olishi esa zardushtiylikning G‘arbiy Turk xoqonligi mafkuraviy hayotidagi o‘rnidan darak beradi.
Choch vohasi tangalari orasida old tomonida o‘ngga yuzlangan ikki o‘rkachli tuya va orqa tomonida rombsimon tamg‘a o‘rin olgan tangalar ham uchraydi. Tuya Markaziy Osiyo xalqlari mifologiyasida muqaddas hayvon sifatida joy olgan bo‘lib, xoqonlik tangalaridan tashqari Buxoro vohasi tangalarida ham uchraydi. Faqat ularda Choch tangasidan farqli o‘laroq, tanganing bir tomonida zardushtiylik timsollaridan biri – otashdon aks etgan va tuya o‘ngga emas chapga yuzlangan. Shu bilan birgalikda, “xoqon” unvoni bilan chiqarilgan mazkur Choch tangalarining aynan o‘xshashi yaqinda Qanqa xarobasi (Toshkent viloyati)dan topilgan mis muhrda uchrab, tanga va muhrning ham o‘lchami, ham zarb texnikasi bir xil. Bu esa mazkur muhrni ham xoqonlikka aloqador deb talqin qilishga asos beradi.
Choch tangalari orasida Xitoy tangalariga taqlidan o‘rtasi to‘rtburchak teshik shaklda zarb qilingan tangalar ham uchrab turadi. Bunday tangalarni zarb qilish G‘arbiy Turk xoqonligining Xitoy imperiyasi asoratiga tushib qolgan davri, ya'ni 658- yildan keyingi davrlarga to‘g‘ri kelsa kerak.
Qadimgi turk tangalari Yettisuv (Issiqko‘l havzasi va Chuy vodiysi, qadimgi Taraz joylashgan Talas vodiysi) va Movarounnahrning Sirdaryo bo‘yi havzalarida – O‘tror atroflari (qadimgi Farob), Choch va Farg‘ona, Buxoroda muomalada foydalanilgan. Xronologik jihatdan tangalar katta davrni VI asrdan Ikkinchi Turk xoqonligining tanazzulga yuz tutish davrini o‘z ichiga oladi.