1. Internet yaratilish tarixi

Internet (lotincha: inter – aro va net – tarmoq) – standart minimal internet protokoli (I) orqali maʼlumot almashuvchi kompyuter tarmoqlarining butunjahon va omma uchun ochiq toʻplamidir. Bu maʼlumotlarning asosiy tashuvchi protokoli TCP/IP dir. TCP/IP oʻzaro bogʻliq protokollar yigʻindisi boʻlib, internetda maʼlumot tarqalishida asosiy oʻrin egallaydi. Internet tarmogʻini minglab akademik, davlat, tijorat va xonadon tarmoqlari tashkil etadi. Internet elektron pochta, chat hamda oʻzaro bogʻlangan sahifalar va boshqa Butunjahon oʻrgimchak toʻri servislaridan tashkil topadi.
Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini oʻzaro bogʻlovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik oʻrni, zamon va makondan qatʼiy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar oʻzaro hamkorlikda global informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan boshqariladigan barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda isteʼmolchilarga maʼlumotni saqlash, eʼlon qilish, joʻnatish, qabul qilish, izlash va maʼlum boʻlgan barcha variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va b. koʻrinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi.
Internet tizimi 20-asr. 60-yillarida paydo boʻldi. Oʻsha paytlarda Amerika mudofaa departamenti tashabbusi bilan kompyuterlar telefon tarmoqlariga ulana boshladi. Dastlab, bunday faoliyat takomillashtirilgan loyihalar agentligi (AKRA) tadqiqotlari doirasida olib borildi. Bu tadqiqotlar sovuq urush avj olgan davrga toʻgʻri keldi. AQSH mudofaa departamenti urush boʻlib qolgan taqdirda oddiy kommunikatsiya vositalari ishdan chiqqudek boʻlsa, oʻrniga yangi qoʻshimcha kommunikatsiya vositalarini izlash bilan faol shugʻullandi. 60-yillar oxiri va 70-yillarda Internet tarmogʻi uncha keng rivojlanmadi. Dastlabki oʻn yillik xalqaro tarmoq, asosan, harbiylar va yirik olimlarning shaxsiy elektron liniyalari faoliyati doirasi bilan cheklandi. Internetning beqiyos rivojlanish surʼati davlat, taʼlim, akademik va ijtimoiy tuzilmalarning oʻziga xos umumiy moliyaviy va intellektual ulushiga bogʻliq boʻldi.
20-asr 70-yillarida turli tarqoq kompyuterlar tarmoqlari orasida informatsiyani uzatish va almashinish qoidalari tizimi ishlab chiqildi. Bular oʻzaro hamkorlikka doir qaydnomalar – Internetworking protocols (IP) boʻlib, global tarmoqni takomillashtirish uchun qulay muhit yaratdi. IP oʻrnatgan tartibga koʻra, har qanday alohida tarmoq informatsiyani koʻp tarmoqlar orqali "birinchi punktdan to oxirgi punktgacha" yetib borishini nazorat qilishi lozim. Shuning uchun Internet negizini tashkil qiladigan qaydnomalar tizimi, xususan, Transmission Control Protocol (TCP), File Transfer Protocol (FTP) ichida IP muhim qaydnomalardan biri hisoblanadi.
Internet rivojlanishining dastlabki bosqichida uni, asosan, AQSH mudofaa departamenti mablagʻ bilan taʼminlagan. 70-yillar oxiriga kelib esa, asosan, uch taʼminlash manbai ajralib turdi: xukumat, universitetlar va tadqiqot laboratoriyalari (shu jumladan mustaqillari ham).
80-yillarda Internet oʻziga xos tarzda universal koʻlamlargacha rivojlana boshladi. Oʻsha davrda Internet vositasida uzatiladigan informatsiyaning oʻsishi "oyiga 20 foizdan koʻpaytirib borish" shiori ostida bordi. Masalan, AQSH ning asosiy tarmogʻi bir sekundda 165 mln. bayt informatsiyani qayta ishlaydi va uzatadi. Bu surʼat bir sekundda "Brittanika" ensiklopediyasi"ni uzatish uchun yetarli. 80-yillar oʻrtalarida Internetni jamoat va tijorat tarmoklariga ulash natijasida Internet tizimi ham koʻlam, ham sifat jihatidan rivojlandi. 90-yillarda Internet tizimini boshqarish borasida tub oʻzgarishlar yuz berdi.
Internet standartlar tizimi hisoblanadi. U oʻz faoliyatida oʻzini oʻzi rostlab turish, oʻzini oʻzi boshqarish falsafasiga rioya qilib foliyat yuritadi. Hozirgacha uni boshqarib turadigan yagona tashkilot yoʻq. Uning faoliyatiga doir qoidalar kirish mezonlari sifatida ishlab chiqilgan. Texnik masalalar esa "Internet Engineering Forse (IETL) kompaniyasining faol ishtirokida hal qilinadi, barcha standartlar "Internet Architecture Board" (IAB) kompaniyasi tomonidan qabul qilinadi. 20-asrning oxirgi oʻn yilligida Internet tizimi beqiyos darajada oʻsdi. Agar 80-yillar oxirida Internet tizimiga taalluqli 28000 dan ortiq asosiy kompyuterlar faoliyat koʻrsatgan boʻlsa, 90-yillar oxiriga kelib ularning soni oʻnlarcha mln.gayetdi. Internet xizmatidan foydalanuvchilar soni butun yer yuzi boʻyicha 160 mln. kishini tashkil qildi (1999).
Shveysariyadagi yadro tadqiqotlari markazlaridan biri multi-media tizimining tarqoq kompyuterlarini yagona tarmoqqa "bogʻlash"ning ancha takomillashgan usulini ishlab chikdi. U "World Wide Web" ("Jahon oʻrgimchak uyasi") tizimida oʻz aksini topdi. Bu tizim Internetni oʻziga xos ommaviy axborot vositasiga aylantirdi hamda u informatsiya texnologiyalari, radio eshittirish va telekommunikatsiya imkoniyatlariga ega boʻldi. Endi Internet faqat matnni emas, balki tasvirni, suratlarni, rasmlarni, tovush va videotasvirlarni ham uzatishga, voqea yuz berayotgan joydan toʻgʻridantoʻgʻri olib berishga ham qodir.
Internet barcha anʼanaviy informatsiya tizimlari – telekommunikatsiya, teleradioeshittirish, informatsiyalarni xalqaro miqyosda faol almashtirish va h. k.ning texnologik imkoniyatlarni uygʻunlashtirib qoʻllanganligi uchun u bir necha vazifani – informatsiya va bilimlar manbai; ommaviy axborot vositasi, insoniyat faoliyatining barcha sohalari (shu jumladan, taʼlim-tar-biya, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, sayyohlik va h. k.) ga taal-luqli informatsiya xizmatlari tizimi; istiqbolli bozor va milliy kom-paniyalarning xalqaro informatsiya maydoni va jahon bozoriga eng tejamli va tezkor usulda qoʻshilish imko-nini beradigan vosita vazifasini oʻtaydi.
Jamoat va tijorat tuzilmalari uchun Internetdan foydalanish imkoniyati oshgan sari provayderlar (Internet bilan aloqa oʻrnatishga xizmat koʻrsatadigan kompaniyalar), Internet informatsiyasi isteʼmolchilari soni ham koʻpaymoqda, informatsiya manbai va ommaviy axborot vositasi sifatida Internet ommalashmoqda. Bularning barchasi noshirlar, jurnalistlar, informatsiya agentliklari, i. ch. xamda savdo kompaniyalari va firmalari muhitida raqobatning shakllanishiga ijobiy taʼsir qiladi. Telefon simlaridan tashqari, optik tolali kabellar, radio tarmogʻi yoki sunʼiy yoʻldosh orqali Internetga chiqish mumkin boʻldi. Buning uchun Internet bilan aloqa oʻrnatishga xizmat koʻrsatadigan kompaniyalar – provayderlar boʻlishi lozim. Oʻzbekistonda Internetga ulashga doir informatsiya xizmatlari 1997-yildan koʻrsatila boshladi. Dastlab Naytov (http://www.naytov.com), Uznet (http://www.uznet.net Wayback Machine saytida arxivlandi (2013-02-16).) yoki Istlink (http://www.eastlink.uz Wayback Machine saytida arxivlandi (2020-06-12).) kabi provaydkompaniyalar faoliyat boshladi (1999). Oʻzbekistonda jadal rivojlanayotgan kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish sohalari Internet tarmogʻining aloqa funksiyasidan keng foydalanishga imkon beradi. Internetga ulangan abonent uydagi yoki ishxonadagi kompyuter orqali, aytaylik, AQSH, Avstraliya yoki Afrikadagi kompyuterlarga kiritilgan xilma-xil mavzudagi maʼlumotlarni matn, surat yoki videotasvir koʻrinishida olishi mumkin. Bu maʼlumotlar Internet tizimiga oldindan kiritiladi. Dunyoning turli chekkalarida joylashgan maxsus ixtisoslashgan kompaniyalar qidiruvni tezlashtirishga yordam beradi. Ular "qidiruv dvigateli" deb ataladi, maʼlumotlarning mundarijasini maʼlumotnoma (spravochnik) kabi saqlaydi va oʻsha maʼlumotlar joylashgan "Internet adresi"ni abonentga beradi. Mazkur adres boʻyicha maʼlumotlar "Internet varaqchalari" da saqlanadi. Abonent biror maʼlumotni, mas, "paxta" soʻzini qidiruv dvigateli orqali qidirsa, shu soʻzga tegishli maʼlumotlarni, paxta bilan ish olib boradigan kompaniyalar roʻyxatini yoki jahon birjasida paxtaning narxini abonent kompyuterida chiqarib beradi. Internet varakchalari shaxsiy va rasmiy boʻlishi mumkin. Shaxsiy varaqchalar alohida shaxslar tomonidan tuziladi va shu shaxslar haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. Rasmiy varaqchalar idoralar, tashkilotlar, kompaniyalarga tegishli boʻladi, ularda hukumat idoralariga doir maʼlumotlar saqlanadi. Internet orqali savdo-sotiq ishlari, kom-paniyalar xizmatlarini yoki mahsulotlarni reklama qilishni keng yoʻlga qoʻyish, Internet varaqchalarida suratlar bilan berilgan mahsulotlarni xarid qilish mumkin.
Xalqaro Internet tizimida Oʻzbekiston haqida ham maʼlumotlar bor. Rasmiy varaqchalardan Oʻzbekiston hukumati varaqchalari, Oʻzbekistonning AQSH dagi elchixonasi varaqchalari va b. koʻplab rasmiy varaqchalar mavjud. Ularda Oʻzbekiston Respublikasiga tegishli deyarli barcha maʼlumotlar bor. Bulardan tashqari, Oʻzbekistonga taalluqli shaxsiy varaqchalar ham mavjud: "Umid" varaqchasi, oʻzbek estradasi haqidagi varaqcha va boshqa 2000-yil fevral oyidan boshlab Internet efiriga Oʻzbekiston televideniyesi (Oʻz TV)ning "Axborot" dasturi chiqa boshladi, Oʻz TV sayti tuzilgan va takomillashtirilmoqda. Informatsiya resurelariga oid koʻp masalalarni respublikadagi yirik kutubxonalar shu sohadagi Internet tarmogʻi koʻlamiga suyangan holda hal qiladi. Mas, Tibbiyot kutubxonasi, Respublika ilmiy-texnika kutubxonasi, Oʻzbekiston fanlar akademiyasining Asosiy kutubxonasi va boshqa.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Internet"ning xalqaro axborot tizimlariga kirib borishni taʼminlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori (2001) Oʻzbekistonning bu borada xalqaro miqyosda oʻz mavqeiga ega boʻlishiga xizmat qiladi. Oʻzbekistonda maʼlumotlarni uzatish milliy tarmogʻi OʻzPAK Davlat kompaniyasi va OʻzNET tarmogʻidan iborat.
Internetdan foydalanuvchilar soni, mas, AQSH da 55 mln., Xitoyda 55 mln., Yaponiyada 8 mln.dan oshib ketdi. Keyingi oʻrinlarni Angliya, Kanada, Germaniya davlatlari egallagan, RF millionli chegarani egallamoqda. Oʻzbekistonning deyarli barcha hududlarida xalqaro Internet tarmogʻiga ulanish Oʻz PAK Davlat kompaniyasining xalqaro kanallari orqali taʼminlanadi. Respublikada 50 ga yaqin Internet-provayder roʻyxatga olingan. Oʻzbekistonda Internetdan foydalanuvchilar soni 300000 dan ortiq. Internet tizimida Oʻzbekistonning 300 dan ortiq sayti faoliyat koʻrsatmoqda
Internet bu XX asrda kashf etilgan telekommunitsion va kompyuter tarmoqlar majmuidir. Uning tarixi 1960 yillaridagi Karib majorasidan so’ng, AQSHning ilmiy markazlaridan biri bo’lgan RAND CORPARATION korxonasi birinchi marta butun mamlakatni qamrab oladigan markazlashmangan kompyuter tarmog’ini yaratishni taqlif qilgandan boshlanadi. Bu loyihani amalaga oshirishdan Maqsad harbiy muassasalar, ilmiy va o’quv markazlari kompyuterlarni bir tarmoqqa birlashtirib, boshqarishni markazlashtirish edi. Maqsad yadro quroli xujumiga ham, tarmoqning bir necha qismi ishdan chiqkan holda ham ishlash faoliyatini saqlab qoladigan tizimni yaratish edi. Bunday tizimni tarmoqlar soni ko’p bo’lgandagina amalga oshirish mumkin edi. Shunday qilib Internetga asos solindi.
1964- yili 4 tarmoqdan iborat AQSH ning eng nufo’zli tekshirish institutlarida joylashgan ARPANET tarmog’i yaratildi. Boshida olimlarning tadqiqot ishlarida foydalanilgan tarmoq, keyinchalik ularning safsata sotishning sotishning kompyuterlashgan zanjiriga aylanadi. Ammo shunday tarmoq yaratishning o’zi katta muvaffaqiyat edi. 70-yillarda tarmoq ancha o’sdi. Endi tarmoqning to’zilishi O’nga xoxlagan kompyuterlarni ulash imkoniyatini berdi. Keyinchalik 1974-yilda tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protokoli to’zildi va tarmoqning rivojlanishiga to’rtki bo’ldi. Chunki tarmoqqa ixtiyoriy kompyuterni ulash imkoniyati paydo bo’ldi. 1983-yilda ARPANET-INTERNET deb atala boshlandi va juda kuchli, bir-biri bilan bog’langan kompyuterlar va tarmoqlar to’plamidan iborat tizimsiga aylandi.
1980-yillar INTERNETning keskin o’sish davri bo’ldi. Kompyuterlarning markazlashmagan boshqarish tarmog’i bilan bog’lanish sxemasi butun dunyoga tarqaldi va chet el tarmoqlari tashkilotchilari AQSH tarmog’iga ulanishga rozi bo’lishdi. INTERNET ning butun dunyoni qamrab olishi quyidagi tarmoqlarning kushilishi hisobiga bo’ldi. NSFNET - AQSHning ilmiy-tadqiqot institutlarini, korporatsiya va xukumat idoralarini birlashtiruvchi tarmog. (1980 yil) EUNET (Europe Union Network) - Yevropaning UNIX operatsion sitemasida va UUCP hamda TCP/IP da ishlaydigan mashinalari tarmog’i. Markazi Amsterdam shaxrida. (1982 yil) EARN (European Academic Research Network)- Yevropaning o’quv, ilmiy-tekshirish va tadqiqot muassasalarining tarmog’i (1983 yil) JUNET - Yaponiyaning UNIX mashinalari tarmog’i (1984 yil) JANET - Buyo’q Britaniyaning birlashgan akademik tarmog’i (1984 yil)
Shulardan NSFNETни - Internet Blackbone yoki "internetning asosi" deb atashadi. Tashkil etilgan vaqtda 1980 yilda u 56 Kbit-s tezligida axborot o’zata olish qobiliyatiga ega edi. 1988 yilda esa unin tezligi 1,544 Mbit-s oshdi. 1991-yili NSFNET tarmog’i takomillashtirildi va uzatish tezligi 44.736 Mbit-s ga yetdi.
Internetga ulangan kompyuterlar soni 1987 yilda 10 000 bo’lsa, 1989 yilda 100 000 taga yetdi, 1995 yilda esa 6,5 million deb hisoblangan. Hozirgi kunda esa dunyoning 150 dan ortiq mamlakatida 100 milionlab kompyuterlar Internetga ulangan bo’lib, har oyda tarmoq abonentlar mikdori 7-10% ortib bormoqda. Internet dagi kompyuterlar aksariyati AQSH da joylashgan.
90- yillar INTERNET da xizmat tarmoqlari tashkil qilingan davr bo’ldi. 1990 yili Bill Xilan, Elan Emtidj va Piter Deych ARCHIE dastursini ishlab chiqishdi. 1991 yili Bryuster Kaale WAIS dastursini to’zdi, Minnesota universitetida Pol Lindner va Mark Mak-Kayl tomonidan Gopher dastursi to’zildi. 1992 yilda Nevada shtati universitetida yaratilgan Veronica tizimsi ishga tushirildi va shu sababli tarmoqdagi kompyuterlar soni milliondan oshib ketadi.
Ammo Internet ning 90-yillardagi rivojlanishiga asosiy sabab World Wide Web (Butun Dunyo Tarmog’i) ning to’zilishi bo’ldi. Uni birinchi nusxasini 1990 yilining noyabrida CERN (Yevropa atomni tekshirish markazi) xodimi Tim Berns-Li yaratdi, lekin 1992 yilgachi ishga tushirilmadi. 1993 yilda NCSA (National Center for Supercomputer Applications, Superkompyuterli Hisoblash Milliy Markazi) tomonidan Mosaic dastursi ishlab chiqarildi va shu yil oxiriga 200 ta WWW server ishga tushirilib WWW bo’yicha axborot okimi 1% ni tashkil qilgan.
Internet o’z - o’zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bo’lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgandir:
• Texnik
• Dasturviy
• Informatsion
Internetning texnik tarkibiy qismi xar xil turdagi va tipdagi kompyuterlar, aloqa kanallari (telefon, sputniq shisha tolali va boshqa turdagi tarmok kanallari), hamda tarmoq texnik vositalari majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu texnik vositalarining barchasi doimiy va vaqtinchalik asosda faoliyat ko’rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaqtinchalik ishdan chiqishi Internet tarmogining umumiy faoliyatiga aslo ta’sir etmaydi.
Internetning dasturviy ta’minoti (tarkibiy qismi) tarmoqqa ulangan xilma-xil kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) muloqot qilish, ma’lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali yordamida uzatish darajasida qayta ishlash, axborotlarni qidirib topish va saqlash, hamda tarmoqda informatsion xavfsizlikni ta’minlash kabi muhim vazifalarni amalga oshiruvchi dasturlar majmuidan iboratdir.
Internetning informatsion tarkibiy qismi Internet tarmog’ida mavjud bo’lgan turli elektron xujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va xokazo ko’rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy qismning muxim xususiyatlaridan biri, u butun tarmok bo’ylab taksimlanishi mumkin. Masalan, shaxsiy komppyuteringizda o’qiyotgan elektron darsligingizning matni bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, video tasvir va izoxlari esa uchinchi manbadan yirilishi mumkin. Shunday qilib, tarmogdagi elektron xujjatni o’zaro moslashuvchan giper boglanishlar" orkali bir necha manbalar majmuasi ko’rinishida tashkil etish mumkin ekan. Natijada millionlab o’zaro boglangan elektron xujjatlar majmuasidan tashkil topgan informatsion muxit hosil bo’ladi.
Bir qarashda internetning texnik tarkibiy qismi bilan informatsion tarkibi o’zaro o’xshashdek tuyladi. Chunki ikkala holda ham biz "birni ko’plikka" usulda tashkil etilgan ob’ektlar borlikligiga duch kelamiz. Aslida bunday emas. Texnik nuqtai nazardan internetda mavjud bo’lgan ixtiyoriy kompyuter ko’plab (millionlab) komppyuterlar bilan bog’langan bo’ladi. Bunday bog’lanish "TARMOQ"(Net) deb ataladi. Informatsion nuqtai nazardan internetda e’lon qilingan har bir elektron xujjat, tarmog’dagi bir nechta xujjatlar bilan o’zaro boglanishda bo’lishi mumkin. Bu holdagi informatsion bog’liqlik "to’r" (Web) nomini olgan.
SHunday qilib, "tarmoq"(Ne1) haqida so’z yuritilganda o’zaro boglangan kompyuterlar majmuasi tushunilsa, "to’r" (Web) haqida so’z yuritilganda esa yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi elektron xujjatlar majmuasi tushuniladi.
Inernet bu – xozirgi zamon talabidagi yagona ommabop kompyuter tarmog'i hisoblanib, bizga barcha sohalarga oid noaniqlik ya'ni ongimizga mavhum bo'lgan tushunchalar haqida ochiq, oddiy va ravon ma'lumot beruvchi axborot manbaidir.
Tabiyki, hozrgi kunda ushbu omilga bo'lgan ehtiyojmandlar soni kundan kunga ortib bormoqda. Mazkur tarmoq butun dunyo miqyosida global tarmoqdir. Zero unda mavjud yangiliklardan xabardor etuvchi matinlar, tasvir hamda ovoz hizmatlari va bir qator imkoniyatlar barcha jabhada katta yengilliklarni yuzaga keltirayotgan bo'lsa-da, ammo ikkinchi tomondan insoniyatni beixtiyor vertual olamga jalb etib bormoqda.
Ayniqsa bu ta'sir doirasidan o'smir yoshlar ham yo'q emas. Bu borada mutahasislarning so'zlari quydagi natijalarni isbotlamoqda:
internet tarmog'idagi ijobiylik insonning fan, soha va faoliyatiga bog'liq muhim aniq dalillarga ega bo'lishida har tomonlama qulayligi va tegishli vaqt miqdorining tejalishiga olib kelishi kundek ravshan, lekin qiziquvchanlik sababli Internet axborotlaridagi ortiqcha ma'lumotlarga haddan ziyod berilib ketishlaridir.
Izlanuvchanlik, fikriy rivojlanish, mushoxada, taxlil qilish qobilyati va xotiraning o'tkirlik darajasini susaytirishga sabab bo'lmoqda.
Ma'lumki, Internet vositasidan foydalanish hech kimga majburiy bo'lmagan va insonning o'z tafakkuridan kelib chiqqan qonun qoidalar asosida bo'lishi kerakligi hamda undagi me'yor talablari, ya'ni Internet tarmog'idan axborotlarni to'g'ri tanlash har jihatdan o'rinlidir. Bundan ko'rinib turibdiki, ushbu tarmoq vositasining o'z ichiga qamrab olgan axborotlar miqyosi shu qadar keng va ko'p ekanligi gohida o'zimizga kerakli bo'lgan ma'lumotlarni ajratib olishimizda ham qiyinchilik tug'dirmoqda.
Barchamzga ma'lumki, Internetda ishlashimiz uchun qidiruv tizimining o'rni beqiyos. O'zingizga kerakli barcha ma'lumotlarni shu kabi biron bir saytning “izlash” katakchasiga yozib, chiqarilgan ko'pgina ma'lumotlar ichidan o'zingizga keraklisini tanlab olaverasiz yoki ma'lum bir saytning manzili yodingizdan ko'tarildimi, yana o'sha qidiruv sistemalari yordamga keladigan saytga aloqador kalit so'zlarini terasiz va qarabsizki o'sha sayt qarshingizda namayon bo'ladi.
Internet tarmog'ida: Yahoo, Google, Ref.uz singari yana boshqa nomlar bilan ataluvchi qidiruv tizimlari mavjud.
Yuqoridagi qidiruv dasturlari haqida batafsil va umumiy ta'rif berishda ularni biror bir tizim orqali masalan, Google tizimini tushuntirish maqsadga muvofiq bo'ladi.
Bu kompaniya Internetdagi yetakchi qidiruv tizimi hisoblanadi, dunyo bo'ylab tarmoq foydalanuvchilarning o'ntadan yettitasi u yoki bu ma'lumotlarni topish ilinjida aynan mana shu saytga murojat qilishadi. Tizim har kuni 50 mlionga yaqin so'rovlarni qabul qiladi, sakkiz milyardlab veb-sahifalarni ideksatsiya qiladi. U 101 tildagi axborotni izlab topishi mumkin. Keyingi 
yillarda butun dunyo internet foydalanuvchilari orasida keng ommalashib borayotgan Google tizimi 1998 – yil sentyabrda ishga tushgan. Hozirda bu kompaniyaning qidiruv tizimlaridan tashqari yana bir qator foydali va qulay hizmatlari mavjud va ular soni ortib bormoqda.
Darhaqiqat, hozirda nafaqat Internet tarmog'i vujudga kelganligi, bundan tashqari shu kabi jahonaro rivojlanib keayotgan turli – tuman axborot texnologiyalar yosh avlodga ijobiy ta'sir kuchini o'tkazayotganligini bir tomondan quvonarli bo'lsa – da, ikkinchi tomondan ularni turli salbiy saboqlardan asrash maqsadida tarbiyaviy muhitni kuchaytirishga undaydi.
Bugungi kunda xarbiy hizmatchilar radio–televidenie, matbuot Internet kabi vositalar orqali rang barang axborot va ma'lumotlarni olmoqda.
Jaxon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda xarbiylarimiz ongini o'rab–chirmab, uni o'qima, buni ko'rma deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning atrofini temir devor bilan orab olish hech shubhasiz zamonning talabiga ham bizning ezgu maqsad – muddaolarimizga xam to'g'ri kelmaydi.
Nega deganda biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o'z oldimizga qat'iy maqsad qilib qo'yganmiz va bu yo'ldan hech qachon qaytmaymiz.
Binobarin, biz davlatimiz kelajagi o'z qobig'imizga o'ralib qolgan holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriyatlarni chuqur o'zlashtirgan holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan foydalanib, davlat va jamiyat boshqaruvini erkinlashtirish inson huquqi va erkinliklarini fikrlar rang – barangligini o'z hayotimizda yanada kengroq joriy qilishda ko'ramiz. Biz butun ma'rifatli xalqaro hamjamiyat bilan tinch – totuv, erkin va farovon hayot kechirish o'zaro manfaatli xamkorlik qilish tarafdorimiz.
Xozirgi zamon axborot tizimi uning, juda keng imkoniyatlaridan kelib chiqib aytish mumkinki, O'zbekistonda axborot olish, saqlash, foydalanish va tarqatishning umumiy manfaat va umumiy taraqqiyot nuqtai nazaridan boshqaruv mexanizmini yaratish, uning moxiyati va unsurlarini chuqur anglash zarur bo'lib qolmoqda. Ana shu hayotiy extiyojdan kelib chiqib axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta'minlash tizimini yaratishning quydagi usullarini qo'llash madaniyatini zarur deb hisoblaymiz:
Birinchidan, sotsiologik yo'nalish. Bunda axborot olish va tarqatish jarayonida jamiyat taraqqiyotining axborotini ijtimoiy voqelik sifatidagi rolidan kelib chiqib, jamiyatda shakillanayotgan ijtimoiy ong yo'nalishlari ijtimoiy tafakkur darajasi va uning oqimlarini o'rganishni yo'lga qo'yish kerak.
Aholi turli qatlamlari, qarashlari, kasbiy va boshqa ijtimoiy holatlari asosidagi fikirlash tarzini aniqlab borish zarur.
Ikkinchidan, statistik yo'nalish. Ko'p millatli mamlakatda, hususan, 130 dan ortiq millat va elat yashayotgan, 20 ga yaqin diniy konfessiyalar faoliyat ko'rsatayotgan O'zbekistonda millatlararo va dinlararo mojorolarni turli siyosiy manfaatlar va buzg'unchi g'oyalar tasirida kelib chiqishi mumkin bo'lgan nizolar manbalarini o'rganib borish, bu borada aniq hisob – kitoblarga tahliliy yechimlarga ega bo'lish.
Uchinchidan, siyosiy konfiktologiya va siyosiy psixologiya. Axborot psixologik xavf avj olayotgan bir paytda, turli buzg'unchi g'oyalar inson ongi va tafakkuriga o'z ta'sirini o'tkazayotgan bir sharoitda siyosiy mojorolar kelib chiqish mumkin bo'lgan manbalarni o'rganish, omillarini aniqlash hamda siyosiy qarashlari, ruhiyati, ijtimoiy – siyosiy psixologik izchil ravishda o'rganib borilmog'i lozim.
To'rtinchidan, mantiqiy tizimiy va funktsional tahlil. Axborot tizimi, xususan, axborot psixologik ta'sir axborot siyosati tizimi va vositasining muxim qismi sifatida baxolashi lozim. Voqelikka ana shu tarzda yondashib, ilmiy – taxliliy nazariy va amaliy xulosalar chiqarish kerak. Tig'iz axborotlashgan jamiyatda axborot oqimi ta'sirida shakillanayotgan ijtimoiy fikr fan nuqtai nazaridan izchil o'rganilmog'i lozim.
Beshinchidan, axborot tizimida milliy istiqlol g'oyasining ustuvorligi. Har qanday fuqoro axborot bazasidan “maxsulot” tanlash jarayonida uning qalbida, ruxiyatida, kayfiyatida, fe'l atvorida, bularning barchasining oqibati sifatidagi hatti – xarakati va munosabatida mafkuraviy immunitet ustuvorligini ta'minlash. Albatta, O'zbeksiton mustaqillikning 23yili mobaynida ommaviy axborot komunikatsiyasi soxasida jiddiy o'zgarishlar yuz berdi. Eng avvalo har bir fuqaroning so'z va fikr 
erkinligi, axborot olish va tarqatish huquqi Konstitutsiya bilan kafolatlangan.
Ommaviy axborot vositalari to'g'risidagi bir qator qonunlar yaratildi va amalda qo'llanilmoqda. Mustaqil nashrlar soni keskin ko'paydi. Bularning hammasi mamlakat ichki hayotida milliy axborot tizimining o'ziga xos taraqqiyotidan dalolat beradi.
Yana shuni takidlash lozimki, Internet vositalaridan o'rin olgan jamiki axborot va ma'lumotlarning hammasi ham real haqqoniy emasligi ayni paytda ayon bo'lmoqda.
Bundan kelib chiqib aytish joizki, olinayotgan dalillarning qay darajada to'g'riligini ongli ravishda mushohada etish maqsadga muvofiqdir.
Shundagina Internet orqali egallayotgan bilimlarimiz hayotimizda ijobiy samara berishiga ishonch xosil qilish mumkin.
Muxtasar qilib aytganda, harbiy xizmatchilarimizning ma'naviy olamida bo'shliq vujudga kelmasligi uchun ularning qalbi va ongida sog'lom hayot tarzi milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat – ehtirom tuyg'usini har doim shakillantirishimiz zarur.
Shuni unutmaslik kerakki, bugungi kunda inson ma'naviyatiga qarshi yo'naltirilgan bir qarashda arzimas bo'lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi glaballashuv shiddatidan kuch olib, ko'zga ko'rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab bo'lmaydigan ulkan ziyon yetkazishi mumkin. Internet halqaro kompyuter tarmog'i... Internet axborot almashish standart qoidalar asosida amalgam oshiriladi . Internetdagi ma’lumotlarni uzatish qoidalari protokollar (masalan, TCP/IP –TRASMISSION CONTROL PROTOKOL / INTERNET PROTOKOL) dep ataladi.
Kompyuterlarni axborotlarni telefon orqali yubora olishga imkon beruvchi modem deb ataluchi qurilmaning yaratilishi (1979-yil Nayes kompaniyasi) va rivojlanishi sababli faqatgina shaxsiy kompyuteri va telefoni bor millionlab kishilar tarmoqning maxsus qurilmalarisiz ham Internetdan foydalana olish imkoniyatiga ega bo’ldilar.
1992-1993-yillarda axborot texnologiyasining rivojlanishi sababli, tasvirli va tovushli axborotlarni olis masofalardan qisqa vaqtda uzatishning shunday imkoniyati yaratilganki, u World Wide Web (qisqacha Web yoki WWW) dep nomlangan.
Internet deganda ko’pchilik WWWni tushunadi. Aslida WWW Internetni bir qismi bo’lib, xalqaro o’rgimchak to’ri ma’nosini anglatadi. WWW multimedia (rasm va matnli axborotni tovushli va harakatdagi shakllardan iborat axborot bilan birlashtirish texnologiyasi) imkoniyatlariga ega bo’lgani uchun foydalanuvchilar e’tiborini juda tez qozondi.
WWWning yaratilishiga 1989-yil SHvetsariyadagi Yevropa Yadrovi Tadqiqotlar Kengashining loyihasi asos bo’ldi. Bu loyihaning asosiy maqsadi Internetda axborot tarqatishning samarali usullarini izlash va uning oqibatlarini kuzatishdan iborat edi. Hozirgi kunda WWW Internetning eng tez rivojlanayotgan sohalaridan biri bo’lib qoldi.
WWWda axborot maxsus sahifalarda, ya’ni Web-sahifalarda joylashadi. Web sahifaga matn, rasm, tovush, videotasvir va hokazo ko’rinishdagi axborotlarni joylashtirish mumkin. Bu esa o’z navbatida, reklama, tijorat, ta’lim va boshqa ko’pgina soha vakillariga beqiyos imkoniyatlar berdi. Masalan juda ko’p kinostudiyalar o’z maxsulotlarini reklma qilish uchun Web sahifalar yaratishadi. Mazkur Web-sahifalard, asosan, yangi filmlar haqidagi ma’lumotlar bilan birga, shu filmlardan 1-2 daqiqali parchalaraks ettiriladi. WWW yaratilgunga qadar bunday faqat kinoteatrlar yoki televidenie orqaligina mumkin edi.
Kinoteatr va televideniye orqali namoyishlar belgilangan vaqtga bog’liq bo’lsa, WWW dan hoxlagan kishi xohlagan vaqtda yangi kino haqda to’liq ma’lumotga ega bo’lishi mumkin.
WWWni ommalashshining yana biromilli gipermatndir. Gipermatn Web-sahifaning biron qismiga yoki boshqa Web-sahifaga bog’liqligini ko’rsatuvshi ilova bo’lib, u rasm yoki so’ bo’lishi mumkin. Gipermatn yordamida Web-sahifaning kerakli qismiga yoki boshqa web sahifaga tez va oson o’tish mumkin.
Bitta tashkilot yoki xususiy shaxsga tegshli va mazmuniga ko’ra o’zaro bog’langan bir nechta Web-sahifalar majmui Web-sayt deyiladi. Web saytni kitobga, Web-sahifani esa kitobni sahifasiga o’xshatish mumkin. Web-saytdagi Web-sahifalar o’zaro giprmatn yordamida bog’lanadi.
Web-saytlari ham, Web-sahifalari ham Web-server deb ataluvchi internetga ulangan maxsus kompuyuterlarda saqlanadi va o’z adresiga ega bo’ladi. Bu adres URL deb ataladi. URL hamisha http:// yozuvidan boshlanadi. So’ngra web –sahifa joylashgan tarmoq (provayder) adresi (masalan,WWW.uzsci.net), keyin web-sahifa nomi (masalan, rtm) yoziladi. Shunday qilib, misolda keltirilgan web-sahifaning Internetdagi adresi http:// www.uzsci.net rtm ko’rinishidabo’ladi.
Internetning WWW xizmatidan foydalanish uchun maxsus dasturlar ishlab chiqilgan. Ular Web-brouzerlar (Brovser) deb ataladi. Brovser inglizcha so’z bo’lib, ko’rishni ta;minlash, ko’rsatish ma’nosini anglatadi. Birinchi Web-brouzer 1990-yil CERN (yevropaYadroviy Tadqiqotlar Kengashi) xodimi Tim Berners-Li tomonidan yaratildi.
Hozirgi kungacha juda kop Web-brouzerlar yaratilgan. Mosaic Opera, Adwiper, Netgape Navicator, Netscape Communicator, Migrosoft Internet Ezplorer va power Brovser shular jumlasidandir. Shulardan eng ko’p foydalaniladigan Netscape Communicator va Microsoft Internet Explorerdir. Microsoft firmasining Internet Explorer dasturi asosida brouzerlarda vazifalari foydalaniladigan Netscape Communicator va Microsoft Internet Explorerdir. Microsoft firmasining Internet Explorer dasturi asosida brouzerlarda vazifalari va imkoniyatlari bilan tanishamiz.
Web-brouzerlarning asosiy vazifalariquyidagilardan iborat:
 Web-sahifalarni xotiraga yuklash va ko’rish.
 Web-sahifani diskka yozib qo’yish(saqlash).
 WWWdagi adresi bo’yicha Web-sahifani chaqirish.
Internet tarmog’dagi web-sahifani ochish uchun Internet Explorerning adreslar satriga kerakli web-sahifa adresini yozib, klavishini bosish kifoya. Masalan, adreslar satriga www.rambler.ru deb yozib, klevishini bossak,bir necha soniyadan keyin ma’lumotlar oynasida rambler.ru web-sahifasi paydo bo’ladi. Huddi shunday ketma-ket bir nechta web-sahifani ochish mumkin.
Uskunalar panelidagi <> va <> amallari yordamida ochilgan
Web-sahifalari bo’ylab harakatlanish, ya’ni oldingi yoki keyingi ochilgan web-sahifaga o’tish mumkin. Web-sahifaning hajmiga qarab, uning ochilishiga bir necha soniyadan bir necha daqiqagacha vaqt sarflanishi mumkin. Web-sahifa ochilish jarayonida uning qismlari ekranda asta-sekin ko’rinib boradi. Agar shu vaqtda uskunalar panelidagi <> tugmasini bossangiz, web-sahifani internetdan qabul qilish to’xtatiladi va ma’lumotlar oynasida mazkur web-sahifaning o’qib ulguril qismi qoladi.
Internet xalqaro tarmog’i bilan ozirgi paytlarda keng tarqalgan kiberfazo, virtual borliq kabi tushunchalar ham bevosita bog’langan. Mazkur tushunchalarning muhim xususiyati shundan iboratki, ularga biror fan tushunchalari yordamida aniq bir ta’rif berish mumkin emas. Ular badiiy obraz bo’lib, ilmiy tushuncha hisoblanmaydi.
Dunyodagi barch aloqa vositalari bilan bog’langan kompyuter tizmlari, ulardagi axborot, ma’lumoti majmuasi va oqimlarining to’plamiga kibernetik fazo (kiberfazo) deyiladi.
MA’RUZA№ 4. Mavzu: Internet tarmogʻi va uning tashkil etilishi. Reja: 1. Internet tarmog‘i. Internetga bog‘lanish usullari. 2. Web brouzer dasturlari va ularning imkoniyatlari. Internet tarmog‘i qidiruv tizimlari. 3. Domen tushunchasi. Internet xizmatlari. Tayanch tushunchalar: Kompyuter tarmoqlari, Kompyuter tarmoqlari tarixi, Lokal tarmoq, global tarmoq. internet tushunchasi, web sayt, URL, modem, mobil internet, WWW, provayder, domen, brouzer. Tarmoq - kompyuterlar, terminallar va boshqa qurilmalarning ma’lumot almashishni ta’minlaydigan aloqa kanallari bilan o‘zaro bog‘langan majmui. Kompyuterlararo ma’lumotlarni almashishni ta’minlab beruvchi bunday tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi. Tarmoq axborotlarni uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nechta kompyuter yordamida yechish imkoniyatlarini beradi. Kompyuter tarmoqlari tarixi: Dunyoda ko‘plab kompyuter tarmoqlari (KT) ishlab turibdi. Bulardan ba’zilari bilan tanishamiz. ARPANET (1969)- Advanced Researsh Projects Agensy Network. AQSHning mudofaa ministrligi tomonidan tashkil qilingan eng eski KTlari hisoblanadi. Uning afzalligi, tarkibida turli turdagi kompyuterlar bor tarmoq bilan ishlash qobiliyatiga egaligidir. U keyinchalik boshqa KTlari bilan birlashtirilib, Internetning qismi sifatida ishlatila boshlandi. Hozirda u MILNET-Military NET (harbiy tarmoq), CSNET-(Computer Science NETWORK) (kompyuter fanlari tarmog‘i), NSFNET (National Science Fondation NETWORK) (milliy fan fondi tarmog‘i) tarmoqlar sifatida Internetda ishlatiladi. Bitnet (1981) - Because it’s Time Network (bugungi kun tarmog‘i) KT Nyu-York va Yel universitetlari tomonidan ishlab chiqilgan Evropa, AQSH qit’asi, Meksika va boshqa mamlakatlarni birlashtiruvchi tarmoq bo‘lib, u alohida ajratilgan yo‘llar bilan aloqa bog‘laydi. U OSI-(Open System Interconnection) (ochiq xalqaro bog‘lanish tizimi) va TCP G‘IP qaydnomalariga mos tushmaydi. Uning bir xususiyati - uzatilgan ma’lumotlar uchun haq to‘lanmaydi. Hukumat tomonidan mablag‘ bilan ta’minlanadi. Uning ko‘rsatadigan xizmat doirasi fayllarni uzatish, elektron pochta va masalalarning uzoqdan turib ishlanishini ta’minlashdan iborat. CSNET (1981) - Computer and Sciense Network a’zolik badallari va xizmat uchun to‘lovlar hisobidan ishlaydi. U butun dunyo olimlarini birlashtiruvchi tarmoq bo‘lib, Internet tarkibiga kiradi va TCPG‘IP qaydnomasi ishlaydi. EARN-European Academic Research Network BITMAP tarmog‘i bilan bevosita ulangan bo‘lib, juda ko‘p ilmiy tadqiqot muassasalarini birlashtiradi. Uning qaydnomasi RSES bo‘lib, ajratilgan kanallar orqali ma’lumot almashiniladi, o‘z-o‘zini xo‘jalik hisobida qoplash asosida ishlaydi. EUNET - Europa Union Network (Evropa kompyuter tarmog‘i uyushmasi). Uning markaziy qismi Amsterdamda joylashgan. U asosan UNIX operatsion tizimsida va UUCP va TCPG‘IPda ishlaydi. FIDONET (1984) - shaxsiy kompyuterlar bilan MS va RS DOS boshqaruvida ishlaydigan tarmoq. Fayllarni telefon simlari orqali uzatadi va UNIX operatsion tizimsida ishlaydigan kompyuterlar bilan bog‘lanishi mumkin. Fayllarni, bildirishlarni va yangiliklarni UUCP/USWET tarmoqlari bilan uzatilishi mumkin. Kompyuter tarmoqlari turlari va vazifalari: Kompyuter tarmoqlarini ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan: Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nechta yaqin binolardagi komp’yuterlarni o‘zaro bog‘lagan tarmoq. Mintaqaviy tarmoqlar - mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyuterlarini va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikatsiya kanallari orqali o‘zaro bog‘lagan tarmoqlar. Global tarmoqlar - o‘ziga butun dunyo kompyuterlarini, abonentlarini, lokal va mintaqaviy tarmoqlarini telekommunikatsiya (kabelli, simsiz, sun’iy yo‘ldosh) aloqalari tarmog‘i orqali bog‘lagan yirik tarmoq. Kompyuterlar orasida ma’lumot almashish va umumiy masalalarni birgalikda yechish uchun kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash ehtiyoji paydo bo‘ladi. Kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lashda ikki xil usuldan foydalaniladi: Kabel yordamida bog‘lash. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan koaksial, o‘ralgan juftlik kabeli (UTP) yoki shisha tolali kabellar orqali maxsus tarmoq plata yordamida bog‘lanadi. Simsiz bog‘lanish. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan simsiz aloqa vositalar yordamida, ya’ni radio to‘lqinlar, infraqizil nurlar, Wi-Fi va Bluetooth texnologiyalari yordamida bog‘lanadi. Tarmoq qurilmalari Tarmoq qurilmalari — kompyuter tarmog‘ining ishlashi uchun zarur bo‘lgan qurilmalar. Tarmoq qurilmalari 2 turga bo‘linadi: Aktiv va Passiv Aktiv qurilma deganda ba’zi bir «intellektual» xususiyatga ega bo‘lgan qurilma tushuniladi. Ularga marshrutizatorlar (router), kommutatorlar (switch) va boshqalar kiradi. Passiv qurilma deganda «intellektual» xususiyati bo‘lmagan qurilma tushuniladi. Ularga konsentratorlar (hub), povtoritellar (repeater), kabel tizimlari, raz’yomlar, kross-panel va boshqalar kiradi. Marshrutizator yoki router, ruter (ingl. Router) — tarmoq topologiyasi haqidagi ma’lumot va berilgan qoidalar asosida paketlarni tarmoq segmentlari orasida uzatish haqida qaror qabul qilauvchi qurilma. Tarmoq kommutatori yoki svitch (ingl. switch — o‘tkazgich (pereklyuchatel)) — bitta segment chegarasida kompyuter tarmog‘ining bir nechta tugunini birlashtiruvchi qurilma. Konsentrator trafikni bitta qurilmadan boshqa barcha qurilmalarga yuborsa, kommutator ma’lumotlarni faqat qabul qiluvchiga yuboradi. Bu esa ma’lumotlar almashish tezligini va tarmoq xavfsizligi oshiradi. Tarmoqning boshqa segmentlarini ular uchun mo‘ljallanmagan ma’lumotlarni qayta ishlashdan ozod qiladi Tarmoq konsentratori (ingl. hub — faoliyat markazi) — bir nechta qurilmalarni bitta umumiy segmentga birlashtiruvchi tarmoq qurilmasi. Qurilmalar kabellar yordamida ulanadi. Kommutatsiya paneli (kross-panel, patch-panel) —kabel tizimsining tarkibiy qismi. Birlashtiruvchi raz’yomlardan tashkil topgan paneldan iborat. Kommutatsiya paneli passiv tarmoq qurilmasiga kiradi. O‘rama juft kabel(vitaya para) (ingl. twisted pair) — aloqa kabelining turi. Telefoniyada foydalaniladigan eshilgan sim juftidan iborat.U ekranlangan va ekranlanmagan bo‘lishi mumkin. Ekranlangan kabel elektr magnit halaqitlariga ancha bardoshli bo‘ladi. Ushbu kabelning kamchiliklari signallarning so‘nish koeffitsiyenti yuqoriligi va elektromagnit halaqitlariga yuqori darajada sezgirligi, shuning uchun o‘rama juftlikdan foydalanishda faol qurilmalar o‘rtasidagi eng yuqori masofa 100 metrgacha bo‘ladi Koaksial kabel. Bu kabeldan ma’lumotlar uzatishning ikkita turli tizimida foydalanilish mumkin: signalni modulyatsiyalab va modulyatsiyalamasdan uzatish. Birinchi holda raqamli signal SHK dan qanday shaklda uzatilsa, undan shunday shaklda foydalaniladi va darhol kabel bo‘ylab qabul qilish stansiyasiga uzatiladi. U tezligi 10 Mbit/sek gacha va eng yuqori ta’sir radiusi 4000 m bo‘lgan bitta uzatish kanaliga ega. Ikkinchi holda raqamli signal analogli signalga aylantiriladi va u qabul qilish stansiyasiga yo‘naltiriladi, u yerda u yana raqamli signalga aylantiriladi. Signalni aylantirish operatsiyasini modem (modulyator/ demodulyator) bajaradi; har bir stansiya o‘z modemiga ega bo‘lishi kerak. Ma’lumotlarni uzatishning bu usuli ko‘p kanalli (o‘nlab kanallar bo‘yicha uzatishni ta’minlaydi, buning uchun faqat bitta kabeldan foydalanadi) hisoblanadi. Bunday usul bilan tovushlarnivideosignallarni, ma’lumotlarni uzatish mumkin. Kabel uzunligi 50 km gacha yetishi mumkin. Tarmoq orqali taqdim etiladigan xizmatlar Kompyuter tarmoqlari axborotlarni elektr signallari ko‘rinishida uzatish va qabul qilishga ixtisoslashgan muhit. Tarmoq xizmatlariga quyidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin: Fayl server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar asosiy kompyuterning (server) ma’lumotlaridan foydalanish yoki o‘z ma’lumotlarini asosiy kompyuter xotirasiga joylashtirish mumkin; Print server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar o‘z ma’lumotlarini xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali qog‘ozga chop qilishi mumkin; Proksi server xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlar xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali bir vaqtda Internet yoki boshqa xizmatlardan foydalanishi mumkin; Kompyuter va foydalanuvchi boshqaruvi xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlarning va ularda qayd qilingan foydalanuvchilarning tarmoqda o‘zini tutishi hamda faoliyat yuritishi belgilanadi va nazorat qilinadi. Tarmoq har doim bir nechta komp’yuterlarni birlashtiradi va ulardan har biri o‘z axborotlarini uzatish va qabul qilish imkoniyatiga ega. Axborot uzatish va qabul qilish komp’yuterlar o‘rtasida navbat bilan amalga oshiriladi. Kompyuterlar tarmoqlari tashkil etilgandan so‘ng undagi barcha kompyuterlarning manzillari belgilanadi. Chunki axborotlarni tarmoq orqali bir kompyuterdan boshqasiga uzatish kompyuter manzillari orqali amalga oshiriladi. Jo‘natilayotgan axborotga oddiy hayotimizdagi xat jo‘natish jarayoni kabi uzatuvchi va qabul qiluvchi manzillari ko‘rsatiladi va tarmoqqa uzatiladi. Axborot muhitida tezlik tushunchasi, birliklari va axborot kanallari sig‘imi Ma’lum vaqt oralig‘ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi - uning uzatilish tezligini belgilaydi. • Axborotni uzatish tezligi birliklari : - Bit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni; - Kbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan minglab yaxlitlangan bitlar soni; - Mbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab yaxlitlangan bitlar soni; - Gbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab yaxlitlangan bitlar soni. - Axborot kanallarining sig‘imi ular orqali ma’lum vaqt oralig‘ida uzatiladigan axborot hajmi bilan belgilanadi. Bu o‘z navbatida axborot kanallarining o‘tkazish qobilyatini anglatadi. Tarmoq strukturasi Lokal tarmoq strukturasi: -«Shinasimon» topologiya; -«Yulduzsimon» topologiya; -«Xalqasimon» topologiya; Global tarmoq strukturasi -«Daraxtsimon» topologiya; Shinasimon tarmoq Bunda barcha kompyuterlar umumiy aloqa kanaliga ketma-ket ulanadi. Har bir kompyuter shinadan boshqa bir kompyuter bilan bog‘lanish uchun foydalanadi Vositalar:  Kompyuter tarmoq platasi  Kabel: Koaksial 10Base2  Konnektor: BNC, T  Terminator Yulduzsimon tarmoq Yulduzsimon strukturada barcha kompyuterlar bir-biri bilan aloqa qilish uchun radial ko‘rinishda markaziy uzel orqali ulanadi Vositalar:  Kompyuter tarmoq platasi  Kabel: UTP 10BaseT  Konnektor: RJ45  Kommutator Xalqasimon tarmoq Barcha kompyuterlar ketma-ket xalqa bo‘ylab bir-biri bilan bog‘lanadi Daraxtsimon struktura Ushbu strukturada barcha kompyuterlar bir-biri bilan tarmoqlangan kanallar orkali bog‘lanadi. Simsiz aloqa tarmoqlari Wi-Fi - Wireless Fidelity - IEEE 802.11 simsiz aloqa standarti. Bino ichida 32 metrgacha bino tashqarisida 95 metrgacha bo‘lgan masofada LHT PKlari tarmoq platalari, qurilmalari va ulanish nuqtalari o‘rtasidagi aloqani ta’minlaydi. WiMAX - Worldwide Interoperability for Microwave Access - IEEE802.16 stendarti. Bir va ko‘p nuqtalar o‘rtasida (mobil nuqtalar bilan birgalikda) ma’lumotlarni simsiz uzatish texnologiyasi. Ma’lumotlarni uzatish tezligi 70 Mbit/s gacha, masofa 70 km gacha (masofa uzayishi bilan tezlik pasayadi). Mobil aloqa vositalari yordamida axborot almashinish Bluetooth – kichik qamrov doirasiga ega bo‘lgan simsiz aloqa vositasi. Tarmoq qurilmalari orasidagi o‘zaro muloqotni va ularning internitga ulanishi yingillashtiradi. SMS (Short Message Service) – qisqa xabarlar xizmati. Mobil aloqa tarmoqlarida abanitlarning bir-biriga qisqa matin xabarlarini uzatish va qabul qilish xizmati hisoblanadi. MMS (Multimedia Messaging Service) – GPRS texnalogiyasiga asoslangan multimedia xabarlarini almashtirish xizmati. Xizmat rangli rasim, fotosurat, musiqa va xatto vidiokiliplarni uzatish va qabul qilish imkonini beradi. Mobil telefonlardan foydalanish va axborot almashinish madaniyati. Mobil telefonlar va boshqa mobil aloqa vositalaridan foydalanganda so‘zlashish madaniyati, xabarlarni yozish va elektiron pochtadan foydalanish etikasida xamda telefon apparatidan foydalanish qoidalariga rioya qilish zarur. Telefon orqali nojo‘ya gapirish, turli nojo‘ya xabarlarni jo‘natishdan saqlaning. Internet-global kompyuter tarmog‘i. Internet– bu yagona standartasosida faoliyatko‘rsatuvchijahon globalkompyutertarmog‘idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya‘ni “International Network” – xalqaro tarmoq va “Interconnected networks” «tarmoqlararo» degan ma‘noni anglatadi. Internet tarmog‘ining rivojlanish tarixi. 1969-yili 4 tarmoqdan iborat AQSHning eng nufuzli tekshirish institutlarida joylashgan ARPANET tarmog‘i yaratildi. Boshida olimlarning tadqiqot ishlarida foydalanilgan tarmoq, keyinchalik ularning safsata sotishning sotishning kompyuterlashgan zanjiriga aylanadi. Ammo shunday tarmoq yaratishning uzi katta muvaffakiyat edi. 70-yillarda tarmoq ancha usdi. Endi tarmoqning tuzilishi unga xoxlagan kompyuterlarni ulash imkoniyatini berdi. Keyinchalik 1974- yilda tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protokoli tuzildi va tarmoqning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Chunki tarmoqka ixtiyoriy kompyuterni ulash imkoniyati paydo bo‘ldi. 1983-yilda ARPANET-INTERNET deb atala boshlandi va juda kuchli, bir-biri bilan boglangan kompyuterlar va tarmoqlar to‘plamidan iborat tizimsiga aylandi. O‘zbekiston Respublikasidagi Internet tarmog‘ining rivojlanishi Respublikamizda milliy Internet-segmentini rivojlantirish bo‘yicha ishlar O‘zRVazirlar Mahkamasining “Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2002 yil 6 iyundagi 200-son qarori bilan tasdiqlangan “2002-2010 yillarda kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturiga” asosan amalga oshirilmoqda. Hozirgi vaqtda Respublikamizda Internet foydalanuvchilarining umumiy sonli 7,3 mln. kishidan ortdi, shundan 3,5 mln. kishi, ya‘ni 1000ta fuqarodan 111tasi aloqa liniyalari orqali Internetga shaxsiy kompyuterlari orqali ulanadi. Mobil Internet foydalanuvchilarining soni esa hozirgi kunda 3,8 mln. Kishini tashkil etadi. Respublikada .UZ domen zonasida ikkinchi darajali domen nomlarini ro‘yxatga olish bo‘yicha 7ta registratorlar faoliyat ko‘rsatadi: Tomas, Billur.com, Arsenal-D, Sarkor Telecom, VSS, TVInform va Simus. UZ Milliy domen zonasidagi domen nomlarining soni 11088 tani tashkil etdi, yil boshiga nisbatan bo‘lgan o‘sish 16%ni tashkil etdi. Internet tarmog‘iga ulash xizmatlarni taqdim etuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning soni bugungi kunda 982tani tashkil etadi. Internetning asosiy tushunchalari: Web sayt - biror bir sohaga, faoliyatga, voqea va xodisaga bag‘ishlangan ma’lumotlarni o‘zida jamlagan Internet sahifalar majmui. Internet provayder - Internet tarmog‘i xizmatlaridan foydalanishni ta’minlab beruvchi yuridik shaxs. Lokal tarmoq Lokal tarmoq Foydalanuvchi Provayder Provayder Foydalanuvchi Yuqoritezlikkaega bo‘lganaloqa liniyasi Aloqa liniyalari Komunikatsion aloqa liniyalari modemlar Elektron pochta - Internet tarmog‘i orqali tezkor ma’lumotlar va xabarlar almashish tizimi Internet manzil (URL) - Internet tarmog‘ida joylashtirilgan axborot resurslarining murojaat manzillari. Internet o‘z – o‘zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bo‘lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgan: Internet tarmog‘iningtexnik ta‘minotihar xilturdagikompyuterlar, aloqa kanallarihamda tarmoqningtexnikvositalarimajmuidantashkil topgan. Internet tarmog‘ining dasturiy ta‘minoti tarmoqqa ulangan xilma-xil kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida ishlashni ta‘minlovchi dasturlar. Internet tarmog‘ining axborot ta‘minoti Internet tarmog‘ida mavjud bo‘lgan turli elektron hujjatlar , grafik rasm, audio yozuv, video tasvir, veb-sayt va hokazo ko‘rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgan. Modem tushunchasi va uning vazifasi Modem modulyator-demodulyator so‘zlarining qisqartmasi hisoblanadi. Modemsignalni (axborot) telekommunikatsiyakanallarbo‘ylabuzatishni ta‘minlaydi. Modem yordamida internetda oddiy analog telefon tarmog‘i orqali bog‘lanish mumkin. Bunday modemlarning nazariy jixatdan eng yuqori foydalanish tezligi 56 Kb/sek. ni tashkil etadi. Modem ichki va tashqi turlarga bo‘linadi va har ikkalasi ham internetga yoki telekommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun hizmat qiladi. Tashki faksmodem Simsiz modem Ichki modem Internet tarmog‘ivazifasi va undan foydalanish maqsadlari Internet tarmog‘ining vazifasi internet tarmog‘i abonentlariga veb-hujjatlarni o‘qish, elektron pochta, fayl uzatish vaqabul qilish, muloqotda bo‘lish, tarmoqda hujjatlarni saqlashva ularbilan ishlash xizmatiniko‘rsatish. Internet tarmog‘idan axborotlarni almashish, masofaviy ta‘lim olish, konferensiyalar o‘tkazish, veb-saytlarni tashkil etish, elektron pochtani joriy qilish, muloqot o‘rnatish va shu kabi maqsadlarida foydalaniladi. Mobil Internet – xarakatdagi abonentlar uchun mobil aloqa tarmoqlari orqali internet resurslaridan foydalanish texnalogiyasi. Mobil Internetning qulayligi shulardan iboratki, bunda foydalanuvchining qayerda va qay holatda bo‘lishidan qat’iy nazar u mobil aloqa tarmog‘i orqali Internet xizmatlaridan foydalanish imkoiyatga ega. Mobil pochta–internet resurslaridan foydalangan holda abanetning mobil telefoni orqali shaxsiy elektron pochta xizmatidan foydalanish imkoniyati. Cimartfon (smartphone) inglizchadan tarjima qilinganda “aqlli telefon” ma’nosini anglatadi. Funksionalligi hujjatidan cho‘ntak shaxsiy kompyuterga olingan. Internet planshetlar – bu maxsus qurilma bo‘lib, shaxsiy kompiyuterlarning kilassik namunasidir. Planshetlar faqatgina ekrandan tashkil topgan bo‘lib, boshqa qo‘shimcha qurulmalar (sichqoncha klaviatura) vertual ko‘rinishda tashkil etgan. WWW tushunchasi WWW (World Wide Web) – butun jahon o‘rgamchak to‘ri deb nomlanuvchi tarmoq. WWW – bu Internetga ulangan turli kompyuterlarda joylashgan o‘zaro bog‘langan hujjatlarga murojaat qilishni ta‘minlab beruvchi tarmoq tizimdir. Aynan mana shu xizmat Internetdan foydalanishni soddalashtirdi va ommaviylashtirdi. WWW asosida to‘rtta poydevor mavjud: –Barcha hujjatlarning yagona formati (shakli); –Gipermatn; –Hujjatlarni ko‘rish uchun maxsus dasturlar (brouzer); –Yagona manzilni ko‘rsatish tizimi (domen); Internet provayderlariva ularning vazifalari Internet provayder – Internat tarmog‘I xizmatlarinitaqdim etuvchitashkilotdir. Internet provayderlariningikki turi mavjud: Internetgaulanish va ulanishkanallarinitaqdim etuvchiprovayderva internetxizmatlarinitaqdim etuvchiprovayder Internet xizmarlarini taqdim etuvchi provayderlar tomonidan www, elektron pochta, xosting(veb resursarni joylashtirish) kabi Internet xizmatlari ko‘rsatilmoqda. Xozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi bir qancha Internet provayderlari xizmat ko‘rsatmoqda, bular: –UzNet, –Sarkor Telecom, –Sharq Telecom, –TPS, –ARS Inform, –Cron Telecom vaboshqalar Internettarmog‘i xizmatlariva ulardan foydalanish \Internet provayderlarquyidagixizmatlarini taqdim etadi: WWW- Internet resurslarini tashkil etish E-mail - Elektron pochta xizmati Web hosting - Shaxsiy veb saytlarni Internetga joylashtirish Internet conference - Internet orqali video muloqot Searching - Internet qidiruv tizimlaridan foydalanish FTP - fayylarni almashish protokoli IPTV- Internet tarmog‘i orqali raqmli televideniya IP telefoniya -Internet tarmog‘i orqali telefonso‘zlashuvlar URL, DNS va IP-adres DNS (ingl. Domain Name System —domen nomlar tizimsi) - domenlar haqida ma’lumot olishga mo‘ljallangan kompyuter taqsimot tizimsi. Ko‘pincha xost nomi bo‘yicha IP-adres olish uchun, pochtaning marshruti haqida ma’lumot olish uchun ishlatiladi. 1984 yilda ishlab chiqilgan. Domen ( ingl. domain — soha) — nomlar daraxtidagi tugun (unga bo‘ysunuvchi nomlar bilan birga (agar shunday nomlar mavjud bo‘lsa)), ya’ni nomlar daraxtidagi nomlangan shox. Domendagi nomlar strukturasi iyerarxiyadagi tugunlarning kelish tartibini aniqlaydi; domen nomi chapdan o‘ngga qarab (kichik domendan yuqori sathdagi katta domenga qarab) o‘qiladi (ahamiyati bo‘yicha). Internet axborot muhitini tashkil etuvchi elektron ma’lumotlarning har biri kompyuterlarning IPadreslaridan boshqa o‘zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres URL (Uniform Resource Locator) - adres deb ataladi. Agar Internet tarmog‘ida biror bir ma’lumot e’lon qilingan bo‘lsa, u yagona takrorlanmas URLadresga ega. Kompyuterda bir nom bilan ikkita fayl mavjud bo‘lmaganidek, internetda ham ikki elektron ma’lumot bir xil URL-adresga ega bo‘lmaydi. URL-adresga misol http://tuit.uz/kafedri/informatika/Kudratov/index.php Amaliyotda internetning real, fizik bog‘lanishlar orqali tashkil topgan tarmog‘idagi kompyuterlar bilan virtual axborot fazoni tashkil etuvchi elektron ma’lumotlari har xil adreslar yordamida ifodalaniladi. Internet tarkibiga kirgan har bir kompyuter to‘rt qismdan tashkil topgan o‘z adresiga ega, masalan: 142.26.137.07. Ushbu manzil IP (Internet Protocol) - manzil deb ataladi. Internetga doimiy ulangan kompyuterlar o‘zgarmas IP-adresga ega bo‘ladi. Agar kompyuter foydalanuvchisi internetga faqat vaqtinchalik ishlash uchun ulanadigan bo‘lsa, u holda ushbu kompyuter vaqtinchalik IP-adresga ega bo‘ladi. Bunday IP-manzil dinamik IP-manzil deb ataladi. Tarmoqda mavjud bo‘lgan ixtiyoriy kompyuter IP-adresini bilgan holda, unga har xil ko‘rinishdagi so‘rovlar bilan murojaat qilishi mumkin bo‘ladi. Bu so‘rovlar o‘sha kompyuterda saqlanayotgan elektron ma’lumotlar, ma’lumotlar bazasi yoki bo‘lmasa undagi biror bir dasturni ishlatishga, o‘sha kompyuter tarkibiga kirgan texnik resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid bo‘lishi mumkin va hokazo. Internet domen nomlari Internet manzillarida ishlatilib, ular mamlakat nomlarini, tashkilot va korxonalar faoliyatini anglatadi. Brouzer tushunchasiva ularning vazifasi Brouzer– bu Internet resurslariva ma‘lumotlaridanfoydalanishni ta‘minlovchidastur bo‘lib, uningquyidagi turlari mavjud: Internet Explorer Opera Firefox Google Chrome Yuklash va ko‘chirib olish tushunchalari Upload yuklab qo‘yish. Ma’lumotlarni (fayllarni) kompyuterdan tarmoqdagi yoki Internetdagi boshqa kompyuterga yoki serverga yuklab qo‘yish. Download yuklab olish. Ma’lumotlarni (odatda faylni) tarmoqdagi yoki Internetdagi boshqa kompyuterlar va serverlardan o‘z kompyuteriga yuklab olish. Internet tarmog‘ida qidiruv tushunchasi Internet tarmog‘ida ma‘lumotlarni qidiruv– bunda har bir foydalanuvchio‘zigakerekli bo‘lgan biror ma‘lumot yoki materialni maxsus qidiruv tizimlari orqali toppish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Internet tarmog‘i foydalanuvchilariga qidiruvni Internet muhitida joylashgan veb-saytlar, ularningmanzili va ichkima‘lumotlaribo‘yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kerekli bo‘lgan axborotni samarali qidirish van tez topish imkoniyatini beradi. Internet tarmog‘i shunday bir muhitki u o‘zida turli ko‘rinishdagi va turli tillardagi ko‘plab axborotlarni jamlagan. Internet tarmog‘ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o‘zbek, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir necha so‘zdan tashkil topgan so‘rovlardan topgan so‘rovlardan foydalanadi. Internet tarmog‘i ma‘lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan so‘zlar ishtirok etgan so‘zlar va jumlalar va bo‘yicha qidirib topish mumkin. Bundan foydalanuvchi tomonidan Internet qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kerakli ma‘lumotga doir so‘z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Axborotlarni parametrlari bo‘yicha qidirish Har bir foydalanuvchiga Internet tarmog‘i orqali o‘ziga kerakli bo‘lgan ma‘lumotlarni oson va tez qidirib topishi uchun axborotning parametrlari bo‘yicha qidirish taklif qilinadi. Ular qo‘yidagilardan iborat:  Ma‘lumotlarni uning tili bo‘yicha qidiruv;  Ma‘lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, video) bo‘yichaqidiruv;  Ma‘lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo‘yicha qidiruv;  Ma‘lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo‘yicha qidiruv;  Ma‘lumotlarni uning joylashgan Internet zonasi bo‘yicha qidiruv;  Ma‘lumotlarni xavfsiz qidiruv. An‘anaviy pochta xizmati Internet konferensiyalari: –Har bir shahar va maekazlarda joylashgan pochta aloqasikorxonalari orqali amalga oshiriladi. –Bunda jo‘natilishi rejalashtirilayotgan xat maxsus konvertga solinib yuboruvchi va qabul qiluvchining indeksi,manzili va kimga mo‘ljallanganligi yoziladi. –Shu ma‘lumotlarga asoslangan holda pochta korxonasi kelgan xatni markaziy pochta korxonasiga yuboradi va u yerda saralanib tegishli manzilga etilib berishni ta‘minlaydi. –Kamchiligi: yuborilgan xabar yoki xat manzil uzoqligiga qarab kunlab, oylab borishi, ba‘zi hollarda umuman yetib bormasligi ham mumkin - Internetning asosiy xizmat turlaridan biri bu Elektron pochtadir. Hozirgi paytda internetdan foydalanuvchilarning aksariyati elektron pochtadan foydalanishadilar. Lekin Elektron pochtadan to‘g‘ri va unimli foydalanish talab etiladi. Sizlarga taqdim etadigan ko‘rsatmalarimiz elektron pochtadan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar o‘rin olgan. Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari. Internet–xalqaro tarmog‘ining asosini Electronic mail(E-mail)- elektron pochta xizmati tashkil qiladi. Elektron pochta xuddi odatdagi pochtadek bo‘lib, faqat bunda xatni qog‘ozga emas, balki kompyuter klaviaturasidan harf va so‘zlarni terib, ma’lum elektron yozuv ko‘rinishiga keltiriladi. Elektron pochta maxsus dastur bo‘lib, uning yordamida Internet tarmog‘i orqali dunyoning ixtiyoriy joyidagi elektron manzilga xat, hujjat, ya’ni ixtiyoriy ma’lumotni tezda (bir necha soniya va daqiqalarda) jo‘natish va qabul qilib olish mumkin. Elektron pochtaning kamchiligi shundan iboratki, xat jo‘natuvchi va qabul qiluvchining har ikkalasi ham foylanayotgan kompyuter Internet tarmog‘iga ulangan bo‘lishi zarur. Xabar va pochta qutisi tushunchalari. Xabar, umuman olganda, foydalanuvchi pochta orqali yuborishi kerak bo‘lgan ma’lumot xisoblanadi va oldindan boshqa dasturda (masalan Word) tayyorlab, keyin elektron pochta orqali jo‘natishi maqsadga muvofiqdir. Pochta serveri hamo‘zining matn terish oynachasiga ham ega bulib, xabarni shu oynada yozish mumkin. Pochta qutisi – bu foydalanuvchi uchun elektron pochta xizmatini taqdim etuvchi kompyuterda qayd qilingan nomdir. Ushbu nom kompyuter xotirasida papka ko‘rinishida shakllantiriladi va u o‘zida kiruvchi va chiquvchi xabarlarni vaqtinchalik saqlaydi. Elektron pochta manzillaridagi elektron pochta manzili belgisidan ( ______ @ ________.__ ) oldin kelgan yozuv pochta qutisi nomini anglatadi. Elektron pochta manzili: pochta qutisi nomi va pochta serveri manzilidan iborat bo‘ladi [e-mail]1 [e-mail] Xabarlarning turlari. Xabarlar turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin masalan: matn, grafik, rasm, ovoz va video ma’lumotlar. YUborilishi rejalashtirilayotgan ma’lumotlarning hajmi bo‘yicha ham chegaralanish mavjud. Har bir pochta provayderi o‘zining siyosatiga ega bo‘lib bitta xabarning 2, 5, 10Mb hajmgacha bo‘lgan xabarlarni yuborishni ta’minlaydi. Agarda bu hajm oshib ketsa katta hajmdagi xabarlarni Rar yoki Zip dasturlari yordamida arxivlab yuborish tavsiya etiladi. Elektron pochta manzili. Elektron manzil @ belgisi bilan ajratilgan ikki qismdan iborat, ya’ni manzilgoh @ foydalanuvchi nomi. Elektro manzilga misol tarikasida. [e-mail], [e-mail] larni keltirish mumkin, bu elektron manzillar “tuit” nomli ishlatuvchining http://mail.tuit.uz, http://inbox.uz pochta serverida joylashgan pochta qutisi hisoblanadi. Xabarlarni uzatish va qabul qilish. Tashkil qilingan elektron pochta orqali boshqa elektron manzilga xat jo‘natish ketmaketligini ko‘rib chiqamiz: dastlab, mail.ru Web sahifasi ishga tushiriladi va ekranda hosil bo‘lgan ishchi oynaning Имя darchasida foydalanuvchi elektron manzili va Парол darchasida paroli kiritiladi va Войти tugmachasi bosiladi. Xabarni uzatish uchun qo‘yidagi ketma-ketlik bajarilishi lozim Kому darchasiga xat jo‘natilishi kerak bo‘lgan elektron manzil, Kопия darchasiga, agar shu xat boshqa manzilga ham jo‘natilishi kerak bo‘lsa, o‘sha manzil, Teмadarchasiga xat mavzusi yoziladi. Xat mazmuni pastki bo‘sh oynaga yoziladi va Отправыт tugmachasi bosiladi. Agar xat to‘g‘ri jo‘natilgan bo‘lsa, u holda ekranda Успешно отправлен ma’lumoti paydo bo‘ladi. Foydalanuvchi elektron manzil orqali kompyuter xotirasidagi ixtiyoriy fayllarni ham jo‘natishi mumkin. Buning uchun Приkрепит tugmachasi bosiladi. Agar bir nechta faylni jo‘natish kerak bo‘lsa, qolgan fayllar ham shu tartibda tanlanadi. Foydalanuvchi elektron pochtasiga kelgan xatlarni ko‘rishi uchun Входяшие buyrug‘i tanlanadi. Ekranda pochtaga kelgan xatlar ro‘yxati paydo bo‘ladi. Unda xat kimdan, mavzusi, pochtaga qachon kelib tushgan va fayl o‘lchami to‘g‘risida ma’lumot saqlangan. Foydalanuvchi xatni o‘qishi uchun, Тема bandida sichqonchaning chap tugmachasi bosiladi. Ekranda xat mazmuni paydo bo‘ladi. Foydalanuvchi xatni o‘qishi va agar zaruriyat bo‘lsa ФайлПечать buyrug‘i orqali printerda chop qilishi mumkin. Elektron pochtadagi keraksiz xatni o‘chirish uchun dastlab u belgilanadi va Удалит tugmachasi bosiladi. o‘chirilgan fayl Kорзинага borib tushadi. Kорзинаni tozalash Очистит Kорзина buyrug‘i orqali amalga oshiriladi. Xabarlarni ko‘pchilikka yuborish. Ma’lum bir sabablarga ko‘ra bir xil mazmundagi xabarlarni bir necha manzil yoki pochta qutisiga yuborish zaruriyati paydo buladi. SHunda, Kому darchasiga xat jo‘natilishi kerak bo‘lgan elektron manzillar “ ; ” (nuqta vergul) belgilari bilan ajratiladi, masalan: ([e-mail]; [e-mail]; va boshka manzillar), Kопия darchasiga, agar shu xat boshqa manzilga ham jo‘natilishi kerak bo‘lsa, o‘sha manzil, Tema darchasiga xat mavzusi yoziladi. Ushbu vazifadan biror elon yoki yangilikni ko‘pchillikka barobar yuborish uchun foydalaniladi. Spam tushunchasi, spamlarning turlari va ularga karshi kurashish. «Spam» termini yangi mazmunda jonga teguvchi elektron tarqatmalar yoki pochta chiqindilari degan ma’noni anglatadi. Spamlar 1993-yilda paydo bo‘lgan. Usenet kompyuter tarmog‘i administratori Richard Depyu yaratgan dasturdagi xato 1993-yil 31-mart kuni konferensiyalardan biriga ikki yuzta bir xil xat jo‘natilishini keltirib chiqardi. Uning norozi suhbatdoshlari jonga teguvchi xabarlarga tezda - «spam» degan nom topdilar. «Kasperskiy Laboratoriyasi» tushunchasiga ko‘ra, spam - bu so‘ralmagan anonim ommaviy tarqatmalardir. Spam (foydalanuvchi tomonidan so‘ralmagan axborot) jo‘natuvchining (spamer) maqsadi va vazifalariga qarab tijorat axborotiga ega bo‘lishi yoki unga hech qanday aloqasi bo‘lmasligi mumkin. SHunday qilib, mazmuniga qarab, xabarlarning «tijorat» spami - «unsolicited commercial e-mail» (umumiy qabul qilingan abbreviaturasi - UCE) va «notijorat» - «unsolicited bulk e-mail» (UBE) turlari mavjud. Anonim: barcha ko‘pincha aynan yashirin yoki qalbakilashtirilgan qayta aloqa manzili ko‘rsatilgan avtomatik tarqatmalardan jabrlanadi. Ommaviy: ushbu tarqatmalar aynan ommaviy va faqatgina shular spamerlar uchun haqiqiy biznes hamda foydalanuvchilar uchun haqiqiy muammo hisoblanadi. So‘ralmagan:imzolangan tarqatmalar va konferensiyalar bizning tushunchamizga kirmasligi kerakligi yaqqol tushunarli. Har bir elektron pochta xizmati o‘zining foydalanuvchilariga spamdan himoyalanish vositalarini taklif qilishadi. YA’ni spamga taalluqli bo‘lgan elektron manzillar spam filtriga kiritiladi va ushbu manzillardan kelayotgan spamlar xabarlar vaqtincha saqlanuvchi katalogga avtomatik tarzda joylashtiriladi va 30 kundan keyin o‘chirib tashlanadi. Filtrlar va qora ro‘xat. Filtrlar asosan kelayotgan xatlarni saralash, tartiblash funksiyasini bajaradi. Qora ruyxat esa xat yuboruvchi manzilni maxsus jurnalga kiritib bu manzildan boshqa xat olmaslik maksadida ishlatiladi. Milliy elektron pochta xizmatlari. Xozirgi kunda milliy pochta xizmatlari ham ancha rivojlanib bormokda. O‘zbekistondagi har bir Internet provayder o‘zining pochta serveri va xizmatiga ega bulib, asosan o‘zining mijozlariga xizmat ko‘rsatadi, ularning ichidan mail.uz, inbox.uz kabilari ochik hisoblanadi va bu tizimdan hohlovchilar bepul foydalanib xat va xabarlar jo‘natib qabul qilishlari mumkin. Xalqaro pochta xizmatlari: mail.ru, gmail.com, yahoo.com. Elektron pochta orqali ma’lumot yuborish uchun ikki yo‘nalish mavjud, bulardan biri bepul elektron pochta xizmati deb yuritilib, undan foydalanish uchun Internetda ma’lum bir Web sahifalari mavjuddir. Bular mail.ru, yahoo.som, mail.uz, gmail.com va hokazo. Foydalanuvchi dastlab, pochta manziliga ega bo‘lishi kerak. Pochta manzilini tashkil qilish uchun Internet Explorer dasturining asosiy oynasiga ushbu Web sahifalaridan biri chaqiriladi va ishga tushiriladi. Hayotdagi etika kabi elektron pochtada ham etika mavjud. Ularning ba’zilariga to‘xtalib o‘tamiz: - Pochtangizni tez-tez o‘qib turing. Ko‘pchillik foydalanuvchilar o‘z xatlarini faqatgina bo‘sh vaqtlaridagina o‘qiydilar. Bu korrespondentlarga nisbatan bo‘lgan behurmatlikdir. Buning oqibatida siz juda ham muhim bo‘lgan axborotni qo‘ldan boy berishingiz mumkin. Foydalanuvchi pochtasini har doim, o‘z vaqtida o‘qib borishi lozim. − Xatda albatta sarlavha (subject) ko‘rsatish zarurdir. Bu mijozlarni ortiqcha ishlardan qutqaradi. − Xatingizni oluvchini biling va hurmat qiling. − Xatni xatosiz yozing. Grammatik va orfografik xatolar bilan yozilgan xat jo‘natuvchi to‘g‘risida yaxshi taassurot qoldirmaydi. − Qisqa yozing. Elektron pochtada yozayotgan xatingizni mazmunini qisqa va aniq ko‘rsata biling. Xatingizdagi xatolar va fikrdan chiqib ketishlik birinchi o‘rinda xatingizni emas, balki sizning o‘zingizni xarakterlaydi. − O‘z xatingizni boshqa manzillarga ko‘chirishlikdan saqlaning. O‘z xatingizni faqatgina shu xat tegishli bo‘lgan manzillarga jo‘nating. Aks holda, xatlarni ko‘p manzillarga jo‘natish hamkorlaringizda yaxshi taassurot uyg‘otmasligi mumkin. − Kerak bo‘lmagan taqdirda o‘z xatingizga javob va so‘rovlar yo‘llamang. Kerak bo‘lmagan taqdirda «iltimos javob bering» yoki «iltimos xatni tasdiqlang» kabi so‘rovlarni yo‘llamang. − So‘rovlarga to‘liq javob bering. So‘rovlarga javob berishda qisqa «ha» yoki «yo‘q» kabi javob bermang. Bu hol xat oluvchida tushunmovchiliklarga olib kelishi mumkin. Outlook Express dasturi elektron pochta xizmatini amalga oshiradi. Bu dasturning oddiyligi va qulayligi uchun undan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu dasturni ishga tushirish uchun WINDOWS qobig‘ining ishchi stoliga piktogramma ko‘rinishda qo‘yilgan bo‘lsa, u holda sichqonchani piktogrammaga olib borib chap tomoni bosilsa, ekranda darcha hosil bo‘ladi. Darchaning birinchi satrida menyu buyruqlari, ikkinchi satrida asboblar panelining tugmachalari joylashgan. Outlook Express dasturi yuklangandan so‘ng oynaning umumiy tuzilishi qo‘yidagicha. Ulardan Outlook Express dasturi bilan ishlaganda foydalaniladi. Quyida elektron pochta dasturining asosiy tugmachalari tavsifini keltiramiz. Outlook Express sizni xat - xabarlaringizni olgandan so‘ng yoki siz instrumentlar panelidan Доставитьпочту ni bossangiz siz xabarlarni xohlagan oynada yoki ko‘rish sohasida ko‘rishingiz mumkin. Paneldagi Outlook ni bosing yoki ro‘yhatdagi Входящиеni bosing. Xabarni alohida oynada o‘qish uchun xabarlar ro‘yhatida uni ikki marta bosing. Xabarni ko‘rish sohasida o‘qish uchun, xabarlar ro‘yxatida ikki marta bosing. Xatni jo‘natish tartibi. Endi xatni manzilga yuboring. Buning uchun quyidagilarni bajaring. «Oтправить» tugmachasini sichqoncha yordamida cherting. Xatning «Исходящие» jildiga tushganligini tekshiring. «Доставитьпочту»tugmachasini bosing. Xatning «Исходящие» jildidan « Oтправленные»jildiga tushganligini tekshiring. Veb-sahifa tushunchasi va shakli. Internet manzili (URL) bilan bir xil ma’noda belgilanuvchi mantiqiy birlik. U veb-saytning tarkibiy qismidir. Veb sahifa biror voqelik, xodisa yoki ob’ekt to‘g‘risida ma’lumotlarni o‘zida jamlagan ma’lumotlar faylidir. Veb serverlar bazasi veb saytlardan iborat bo‘lsa, veb saytlar esa o‘z navbatida sahifalardan iborat bo‘ladi. Fizik nuqtai nazardan u HTML turidagi fayldir. Veb sahifalar matn, tasvirlar, animatsiya va dastur kodlari va boshqa elementlardan iborat bo‘lishi mumkin. Sahifa statik va dinamik shakllantirilgan bo‘lishi mumkin. Freymlardan (qismlar) iborat sahifalarda har bir freymga alohida sahifa mos keladi. Veb-sayt tushunchasi va shakli. Inglizcha “site” (tarjimasi joy, joylashish) so‘zining o‘zbekcha talaffuzi. Umumjaxon o‘rgimchak to‘ri ma’lum axborotni topish mumkin bo‘lgan va noyob URL manzillar bilan belgilangan virtual joy. Mazkur manzil veb-saytning bosh sahifasi manzilini ko‘rsatadi. O‘z navbatida, bosh sahifada veb-saytning boshqa sahifalari yoki boshqa saytlarga murojaatlari mavjud bo‘ladi. Veb-sayt sahifalari HTML, ASP, PHP, JSP, texnologiyalari yordamida yaratilib, matn, grafik, dastur kodi va boshqa ma’lumotlardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Veb-saytni ochish uchun brouzer dasturidan foydalanib uning manzil maydoniga kerakli veb saytning manzili kiritiladi. Veb-sayt shaxsiy, tijorat, axborot va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Veb portal tushunchasi. Veb portal(inglizcha “portal” – darvoza so‘zidan olingan) - bu Internet foydalanuvchisiga turli interaktiv xizmatlarni (pochta, izlash, yangiliklar, forumlar va x.k) ko‘rsatuvchi yirik veb-sayt. Portallar gorizontal (ko‘p mavzularni qamrovchi) va vertikal (ma’lum mavzuga bag‘ishlangan, masalan avtomobil portali, yangiliklar portali), xalqaro va mintaqaviy (masalan uznet yoki runetga tegishli bo‘lgan), shuningdek ommaviy va korporativ bo‘lishi mumkin. Veb saytlarning toifalari va vazifalari. Veb saytlarning asosiy vazifasi shundan iboratki, ular biror faoliyat, voqea va xodisa yoki biror shaxsning Internetdagi imidjini yaratadi. Internet tarmog‘ida mavjud bo‘lgan saytlarni bir necha xil toifalarga ajratish mumkin: Ta’lim saytlari. Bu turdagi saytlarga ta’lim muassasalari, ilmiy-tadqiqot muassasalari va masofaviy ta’lim saytlari kiradi, masalan: edu.uz, eduportal.uz Reklama saytlari. Bu turdagi saytlarga asosan reklama agentliklari va reklamalarni joriy qilish saytlari kiradi. Tijorat saytlari. Bu turdagi saytlarga internet do‘konlar, internet to‘lov tizimlari va internet konvertatsiya tizimlari saytlari kiradi, masalan: websum.uz, webmoney.ru, egold.com Ko‘ngilochar saytlar. Bu turdagi saytlarga kompyuter o‘yinlariga, fotogalereyalarga, sayohat va turizmga, musiqa va kinonamoyishlarga bag‘ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan: mp3.uz, melody.uz, cinema.uz Ijtimoiy tarmoqlar saytlari. Bu turdagi saytlarga tanishish, do‘stlarni qidirish, anketalarni joylashtirish va o‘zaro muloqot o‘rnatishga bag‘ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan: sinfdosh.uz, id.uz, odnoklassniki.ru Korxona va tashkilotlar saytlari. Bu turdagi saytlarga davlat korxonalari, xo‘jalik va boshqaruv organlari saytlari kiritiladi. Internetga resurslarni joylashtirish va ko‘chirib olish. Axborotni serverga joylashtirish bir necha usullarda amalga oshiriladi. Masalan Plesk tizimi, FTP kliyent dasturlari yoki veb interfeys orqali resurslarni internetga joylashtirish mumkin. Bunda barcha yuklanayotgan ma’lumotlar server kompyuter xotirasidagi ajratilgan joyga joylashtiriladi. Biror ma’lumotni internetdagi biror kompyuterga joylashtirish uchun foydalanuvchi albatta shu tizimda qayd qilingan bo‘lishi shart, aks holda yuklashga ruxsat berilmaydi. Ma’lumotlarni yuklab olish veb interfeys orqali yoki maxsus dasturlar orqali amalga oshiriladi. Bunda ko‘rilgan veb saytdagi ma’lumotlarni Internet brouzerning saqlash amali yordamida yuklab olish mumkin. Agar fayl ko‘rinishidagi ma’lumotlarni yuklab olish kerak bo‘lsa, u holda fayllarni yuklab olishga mo‘ljallangan maxsus dasturlardan foydalaniladi. Internetda manzil tushunchasi va Internet resurslari manzili. Sahifa, fayl yoki boshqa resursning Internetda joylashishini aniqlovchi noyob manzil – URL deb ataladi. Internetdagi manzil odatda quyidagi elementlardan tarkib topadi: resursdan foydalanish protokoli (masalan, http://, ftp://) va domen nomi (masalan, domain.uz). Internetdagi manzil, shuningdek, URL-manzil deb ham ataladi. Kompyuter domen manzilining namunaviy ko‘rinishi quyidagicha: http://www.tuit.uz, http://www.aci.uz. Odatda, hujjatlarda manzilni anglatuvchi ma’lumotlarning tagiga chiziladi. Namunadan ko‘rinib turibdiki, kompyuter manzili bir necha qismlardan iborat. O‘ng tomondan manzilning birinchi qismi (namunada uz) domenning birinchi sathi deb qabul qilinadi, keyingisi (namunada tuit) – domenning ikkinchi sathi va hokazo. Internetda manzillar ko‘p qavatli domen tizimida qurilgan. Birinchi sath domenlar umumjahon mavzular yoki geografik joylar bo‘yicha nomlanadi. Saytlar nomlari quyidagicha umumiy ko‘rinishda ifodalanadi: http://www. sayt nomi. sayt soxasi. davlat kodi. Web-saytlarni ishlab chiqish jarayoni aniq mantiqiy davom etadigan harakatlardan iborat bo‘lib, ularni bajarish natijasida ishga yaroqli, qonun-qoidalarga asosan rasm iylashtirilgan dastur mahsuloti yaratiladi. Dastur buyurtmachining texnik shartlariga javob berganda ishga yaroqli deb hisoblash mumkin. Uni Internet tarmog‘iga ulangan kompyuterga joylashtirish va loyihani amalga oshirish mumkin. Web-saytni ishlab chiqishni WEB-dizayner, WEB-studiya, dizayn-studiya yoki ixtisoslashgan tashkilot amalga oshirishi mumkin va ko‘p boskichli kompleks ishni, ya‘ni masalaning quyilishi va funktcional mukammal dastur mahsuloti ishlab chiqishdan to o‘zining yuqori samaradorli serverlarida Internet tarmog‘iga joylashtirishgacha bo‘lgan ishlarni bajaradi. Nazorat savollari 1. Kompyuter tarmog‘iga ta’rif bering. 2. Kompyuter tarmoqlari necha sinfga bo‘linadi? 3. Tarmoq orqali taqdim etiladigan qanday xizmatlarni bilasiz? 4. Qanday tarmoq strukturalari mavjud va ular qanday farqlanadi? 5. Internet tarmog‘ini tushuntiring? 6. Internet so‘zi nimani anglatadi? 7. Web texnologiyalarga nimalar kiradi? 8. WWW nimani anglatadi, uning ma’nosini tushuntiring? 9. Web brauzerlarning qanday turlarini bilasiz? 10. Internet provayderlarining vazifasi nimalardan iborat? 11. Internetning ma’lumotlar qidiruv tizimlari vazifasini tushuntiring? 12. Xabarlarni uzatish va olish sanday amalga oshiriladi? 13. Elektron pochta xabari qanday yaratiladi? Web – sahifa yaratish texnologiyalari. Reja: 1. Web – sahifa yaratuvchi dasturiy vositalar tasnifi va ularning imkoniyatlari. 2. HTML-gipermatnlarni belgilash tili. Teg tushunchasi. 3. Web-sahifaning asosiy tuzilmasi. HTML tilida web-sahifa yaratish. Tayanch tushunchalar: Web – sahifa yaratuvchi dasturiy vositalar, Macromedia Dreamweaver MX, Macromedia Flash MX, HTML-gipermatnlarni belgilash tili, Teg tushunchasi, Websahifaning asosiy tuzilmasi, HTML tilida web-sahifa yaratish Web – sahifa yaratuvchi dasturiy vositalar tasnifi va ularning imkoniyatlari. Macromedia Dreamweaver MX ning imkoniyatlari Macromedia Dreamweaver MX programma vositasi Macromedia kompaniyasining programma mahsulotlaridan biridir. Uning grafik interfeysi Windows operatsion sistemasi interfeysi bilan deyarli bir xil tuzilgan. Shuning uchun Windows operatsion sistemasi foydalanuvchilari uchun Macromedia Dreamweaver MX ni o’zlashtirishda qiyinchilik tug’dirmaydi. Macromedia Dreamweaver MX programma vositasining asosiy vazifasi veb-sahifalar yaratish, oldin yaratilgan veb-sahifalarni tahrirlash va qayta ishlashdan iborat. Dreamweaver MX juda ko’p vebtahrirlagichlarda yaratilgan veb-xujjatlarni o’zida qayta ishlash imkoniyatini yaratadi. Umuman olganda Macromedia Dreamweaver MX vositasiga Macromedia Flash MX va MS Front Page programmalarining umumlashgani deb qarash mumkin. U deyarli MS Front Page bilan bir hil tuzilmaga ega va shu bilan birga xujjat oynasida Macromedia Flash MX vositalaridan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Lekin ushbu programma vositalarining hammasining ham o’ziga yarasha ustun tomonlari mavjud. 2. Macromedia Dreamweaver MX ni ishga tushirish Macromedia Dreamweaver MX ni ishga tushirish ham standart holda bajariladi, ya’ni: Pusk→ Programmы→ Macromedia→ Macromedia Dreamweaver MX tanlanadi. 1-rasm. Macromedia Dreamweaver MX ishga tushirish jarayoni. 3. Macromedia Dreamweaver MX oynasining tashkil etuvchilari  Bosh qismi (sarlavha) satri:  Menyu satri:  Amallarni tez bajarish uchun o’ziga xos 12 ta menyu bo’limdan iborat asboblar paneli:  Hujjat oynasi bilan ishlash uchun uskunalar paneli:  Tahrir oynasi:Uning pastida joriy satrning vazifasiga qarab HTML kodi ko’rinib turadi. 2-rasm. Macromedia Dreamweaver MX tahrir oynasi.  Joriy ob’ekt xususiyatlarini o’zgartirish maydoni: Xuddi Macromedia Flash MX dagi kabi muloqotli ko’rinishdagi ushbu maydon (Property Inspector) odatda oyna pastida joylashgan bo’lib, u yordamida joriy ob’ekt xususiyatlarini o’zgartirish va qayta ishlash, gipermurojaat o’rnatish va boshqa amallarni bajarish mumkin. Joriy (tanlangan) ob’ektning xususiyatlariga qarab vazifalari o’zgarib turadi. 3-rasm. Joriy ob’ekt xususiyatlarini o’zgartirish maydoni. Tahrir oynasining ishchi holatlari: o Tahrir oynasida HTML tili teglari asosida ishlash uchun uskunalar panelidan tugma tanlanadi; o Oddiy holda sahifada tahrirlash uchun tugma tanlanadi; o Bir vaqtning o’zida HTML tili teglari asosida va Oddiy tahrirlash oynasida ishalsh uchun esa tugma tanlanadi. o Natijani brouzerda ko’rish uchun tugma tanlanadi. 4. Dreamweaver MX da shablon asosida veb-hujjat yaratish Buning uchun Dreamweaver MX ni ishga tushirgandan so’ng Fayl → Noviy (CTRL+N) buyrug’i tanlanib, mos muloqat oynasiga o’tiladi. 4-rasm. Shablon asosida veb-hujjat yaratish muloqat oynasi. Mos mavzularga kirib, kerakli shablon tanlanib, Sozdat tugmasi bosiladi. Shundan keyin tahrir oynasiga o’tilib hujjat qayta ishlanadi va biror nom bilan saqlab qo’yiladi. 5. Umumiy holda veb-hujjat bilan ishlash Joriy hujjat sahifasi asosiy parametrlarini ko’rsatish Buning uchun Dreamweaver MX ni ishga tushirgandan keyin bo’sh tahrir oynaga o’tiladi va menyuning Izmenit bo’limidan (yoki oynaning bo’sh joyida sichqonchaning o’ng tugmasi bosilib ) Parametro’ stranitso’ (CTRL+J) buyrug’i tanlanadi va mos muloqat oynasiga o’tiladi. 5-rasm. Sahifasi asosiy parametrlarini ko’rsatish Oynada kerakli parametrlar ko’rsatilib OK tugmasi bosiladi. Matnlar bilan ishlash Matn oddiy holda kursor turgan joydan kiritiladi. Matnni qayta ishlash uchun oyna pastidagi xususiyatlar maydonidan foydalanish mumkin. Shuningdek instrumentlar panelining maxsus Tekst bo’limidagi instrumentlardan yoki Tekst menyusidan ham foydalanish mumkin. Freymlar bilan ishlash Freymlar bilan ishlash xuddi MS Front Page dagi kabi bajariladi. Shuningdek instrumentlar panelining maxsus Freymo’ bo’limidagi mos instrumentlardan foydalanish mumkin. Sahifada shakllar yaratish Saҳifada turli shakllar yaratish uchun Vstavka menyusidan Ob’ekto’ formo’ қism menyusidagi buyruқlardan keraklisi tanlanadi yoki insturmentlar panelidagi Formo’ bo’limidagi instrumentlardan keraklisi tanlanib, ish maydonida yaratiladi. 6-rasm. Saҳifada shakllar yaratish uchun asboblar paneli. Ularning parametrlarini ҳususiyatlar maydonida (oyna pastidagi) o’zgartirish, taҳrirlash mumkin. HTML hujjatlar strukturasi Hozirgi paytda ko‘pgina tashkilotlar to‘liq tushunib yetdilarki, internetda o‘z Web-saytlarini tashkil etmaslik ushbu kiberfazoda mavjud bo‘lmaslikka olib keladi va demak, bunday tashkilot rivojlanishdan ancha orkada koladi. SHuning uchun ham turli xil mamlakatlarning ilgor intelligensiya vakillari internetni insoniyat jamiyatining yangi informatsion yashash muxiti deb tushunadilar va bu bilan unchalik katta xatoga yo‘l ko‘ymaydilar, albatta. Kerakli ma’lumotlarni ko‘rishning gipermurojaat deb ataluvchi usul bilan kompyuter tarmoqlarida joylashtirish WWW-World Wide Web-Jaxon axborot tarmog‘i (butun dunyo o‘rgimchak to‘rivsemirnaya pautina) deb atalgan. 1989 yili CERN (Evropa elektron zarralar fizikasi labaratoriyasi) tadqiqotchilari tomonidan turli ilmiy guruxlar orasida o‘zaro aloqani tashkil qilish maqsadida ish boshladilar. 1993 yildan boshlab WWW Internet ning eng ommaviy resurslaridan biriga aylandi. WWW da turli yo‘llar orqali tegishli ma’lumotga yetib borish va uni ko‘rish imkoniyati bor. WEB sahifalar HTML – “gipermatnlarni belgilash tili”da yozilgan hujjat sifatida tayyorlanadi. Kalit so‘zlar deb nomlangan so‘zlar orqali boshqa ma’lumotlarga murojaat qilish-gipermurojaat deyiladi. Bunday giperaloqalar faqat so‘zlar emas, balki tasvirlar, grafiklar va ularning qismlari orqali amalga oshirilishi mumkin. Gipermatnli hujjatlarni qidirish, topish va ekranda tasvirlash uchun sharxlovchi-brouzerlardan foydalaniladi. HTML formatida tayyorlangan elektron hujjat HTML-hujjat deb ataladi. Agar bu hujjat Internet orqali tarqatilsa WEB-hujjat, undan foydalanish haqida gap borsa WEB-sahifa deb ataladi. Bitta muallif yoki WWW ga tegishli bo‘lgan bir gurux o‘zaro “giperbog‘lanishlar” bilan aloqador bo‘lgan WEB-sahifalar majmuasi WEB uzel (tugun) yoki sayt deb ataladi. Web - Internet tarmoqlarida joylashgai fayllar to‘plami bo‘lib, ularning soni soat sayin ko‘payib bormoqda. Bu fayllarda ma’lumotlarning turli xillarini: matn, grafik, tasvirlar, video, audio ma’lumotlarini uchratish mumkin. Gipermatnlarni belgilash dasturiy tili (yoki HTML tili)da bir kancha maxsus nomlar va yangi terminlar bo‘lib, ularni kiskacha tushuntirib o‘tish maksadga muvofikdir. Element (element)HTML tilining tuzilmasi bo‘lib, har kanday Web- sahifa shunday elementlar to‘plamidan iboratdir. Gipermatn tashkil kilishning asosiy goyasi elementlarning bir biriga bog‘liqligini ta’minlab berishdir. Tega (tag) elementning boshlangich va oxirgi belgilaridir (yoki markerlari). Tegalar turli xil elementlarning ta’sir qilish chegaralarini aniqlab, bir elementni boshqalaridan ajratib turadi. Websahifa matnida tegalar burchakli kavslar ( < va > ) orasiga olinadilar va oxirgi tega doimo kiyshik chiziq (/) bilan belgilanadi. Atribut (attribute) elementning parametri yoki ko‘rsatgichi bo‘lib, u standart nomga ega bo‘lgan o‘zgaruvchidir. Demak, unga standart yoki istalgan turdagi kiymatlar berilishi mumkin. Atributlarning simvolli kiymatlari ko‘pchilik xolatlarda kavslar orasiga olinishikerak bo‘ladi. Atributlar boshlangich tegalar ichida joylashgan bo‘lib, bir birlari bilan probellar (bo‘sh joylar) orqali ajratilgan bo‘ladilar. Giperilova (Hypertext) ajratilgan matn bo‘lagi bo‘lib, u boshqa fayl yoki ob’ektga ko‘rsatgich sifatida xizmat qiladi. Giperilovalar bir hujjatda boshqasiga o‘tish imkoniyatini yaratib beradilar. Freym(frame) ushbu termin ikki xil ma’noga ega. Birinchi ma’nosi matnni yukoriga-pastga yoki chapga-o‘ngga surish elementlariga ega bo‘lgan hujjat maydonini bildirsa, ikkinchi ma’nosi murakkab (animatsion) grafik fayldagi birorta tasvirni anglatadi. Ba’zi paytlarda freym so‘zi o‘rniga “kadr” yoki “ramka” so‘zlari ham ishlatilishi mumkin. HTML fayl yoki HTML sahifa - HTML dasturiy tili asosida hosil qilingan gipermatnli hujjatni anglatadi. Bunday fayllar ko‘pincha .htm yoki .html kengaytirgichli ko‘rinishda bo‘ladi. Gipermatn taxrirlagichlarida va brouzerlarda bunday fayllar “hujjat” degan umumiy nom bilan ataladilar. Skript yoki ssenariy (script) Web- sahifa tarkibiga uning imkoniyatlarini oshirish maksadida kiritiladigan maxsus dastur bo‘lib, ko‘pincha Web- brouzer unga duch kelganda”Sahifada ssenariylarni bajarishga imkon berilsinmi?” degan savolni beradi. Bunda u skriptlarni nazarda tutadi. Kengaytirgich (extension) - HTML dasturiy tili tarkibiga kirmaydigan, ammo yangi formatlashtirish effektini hosil qilishga imkoniyat beradigan element. CGI (Common Gateway Interface) – Serverda ishlab turgan xolatda Web- sahifalarning imkoniyatlarni oshirishga imkon beradigan dasturlar to‘plamining umumiy nomi. Masalan, ushbu turga mansub dasturlar yordamisiz interaktiv sahifalarning yaratilishi mumkin bo‘lmaydi. Programma kodi yoki kod deb “dastur matni” tushunchasiga aytiladi. HTML kodi uning barcha elementlari va atributlari ko‘ringan xolatda gipermatnli hujjatni namoyon qiladi. Sayt yoki Web-sayt (site) bir insonga yoki tashkilotga tegishli Web-sahifalar to‘plamidir. Brouzer (browser)Web-sahifalarni ko‘rib chikish uchun ishlatiladigan dasturdir. Brouzerlarning turli tuman xillari mavjud va ular foydalanuvchiga xilma-xil turfa imkoniyatlar yaratib beradi. Foydalanuvchi agent (user agent) deganda mijoz kompyuterda ishlaydigan brouzer yoki boshqa dasturga tushuniladi. YUklash (downloading) jarayoni deganda fayllarni serverdan mijoz kompyuterga nusxalashga tushuniladi. URL (Uniform Resource Locator) yoki resurslarning universal ko‘rsatgichi Internetdagi biror bir ob’ektning adresi (manzili) bo‘lib, misol sifatida quyidagini keltirishimiz mumkin: http://www/. Nomi . domen/fayl nomi Bu yerda nomi – adresning sayt egasining nomini ko‘rsatadigan kismi, domen esa Internetning biror bir katta kismi nomini ko‘rsatadi (masalan, mamlakatni, faoliyat yo‘nalishini va boshqalarni). URL konkret Web-sahifani yoki giperilovalardagi grafik fayllarni ko‘rsatish uchun hamda faylning yoki Web-sahifaning joylashuvini aniqlash uchun ishlatiladi. Monitor ekranidagi har bir rang uch xil - kizil, yashil va ko‘k ranglarning birlashuvi asosida hosil bo‘ladi. Rang kanali deb monitor ekranidagi kizil, yashil va ko‘k ranglarning intensivligiga tushuniladi. Har bir pikselning rangi esa ushbu uch ranglarning kombinatsiyasi orqali aniqlanadi. HTML -hujjatning ijodkori u bilan ishlash usulini ham tanlash imkoniyatiga ega. Gipermatn bilan xatto MS DOS turkumiga mansub va ASC II –fayllarini ochish imkoniyatiga ega bo‘lgan istalgan matn muharririda ishlash mumkin. Gipermatn yaratish uchun brouzerni ham ishlatish mumkin. Ushbu har bir programmaviy maxsulot Web-sahifani taxrirlash rejimiga egadir. Buning uchun kompyuterda o‘rnatilgan biror bir matn muharriridan foydalanish mumkin. Bundan tashkari brouzerlarning o‘zlari ham gipermatn muharrirlariga egadirlar. Gipermatn muharrirlarining fakatgina Web-sahifalar hamda ularda xilma xil tovush va vizual effektlar hosil qilish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan turlari ham mavjud. Gipermatn hosil qilishning usuli uning kompyuterda ishlatilayotgan platformaga umuman va absolyut bog‘liq bo‘lmasligini ta’minlaydi. Masalan, agar Siz Windows operatsion sistemasi boshqaruvida ishlayotgan kompyuterda Websahifa yaratsangiz, serverning administratori ushbu fayllarni Macintosh yoki UNIX operatsion sistemalari boshqaruvidagi kompyuterlarda ham bemalol ishlata oladi. HTML – hujjatlari ASC II formatidayozilishinihisobgaolganholda , uniyaratishda harqandaymatnmuxarriridanfoydalanishmumkin. Odatda HTML hujjat – bu html yoki htm kengaytmalifaylbo‘lib, undamatn HTML tegalariorqalibelgilangan HTML vositalariorqalisintaksisberiladi, tegalarjoylashtiriladivashungamuvofikbrauzerWEB- hujjattarkibiniko‘rsatadi. Teglar (ingl. tag – maxsuso‘rnatilganbuyruq) ningmatnlariWEBbrauzerlardako‘rsatilmaydi. Hamma tegalar «kichik» simvoli orqali boshlanadi va «katta» simvoli orqali tugallanadi. Odatda bir juft tegalar qo‘llaniladi – boshlang‘ich (ochuvchi) va tugallovchi (yopuvchi) tegalar (matematikada ochuvchi va yopuvchi kavslarga uxshaydi) bo‘lib, ular orasiga belgilangan axborot joylashtiriladi. r Axborot /r Bu erda boshlovchi tega R bo‘lib, tugallovchi tega esa - /r dir. Tugallovchi tega boshlovchi tegadan farki shundaki , uning matni oldidan kavslarda « « simvoli turadi. HTML-hujjatni o‘quvchi brauzer HTML-tegalar strukturasidan foydalangan holda uni oynada aks ettiradi.Xar qanday HTML-hujjat 3 asosiy qismdan iborat: HTML e‘loni; Sarlavha qismi; Hujjat tanasi; HTML e‘loni . HTML va \ HTML . Tegalarning bu jufti brauzerga ular orasida HTML formatli hujjat yaratilganini bildiradi, bunda hujjatdagi birinchi tega HTML bo‘ladi(dokumentning boshlanishi ) va oxirgi - \ HTML (dokumentning oxiri) Sarlavha qismi. HEAD va \HEAD. Bu tegalar orasida hujjat haqidagi ma‘lumotlar (nomi, qidiruv uchun kalit so‘zlar, ta‘rifi va b.) joylashadi. Birok hujjatning nomlanishi muhim hisoblanadi. Biz un i brauzer oynasining yuqori satrida va «izbrannoe (BookMark)» ruyxatlarida kurishimiz mumkin.Qidiruv tizimining maxsus spayder – dasturlari hujjat nomini uzlarining ma‘lumotlar bazasini tuzishda foydalanadi. HTML-hujjatga nom berish uchun matn TITLE va \TITLE tegalari orasiga joylashtiriladi. HTML HEAD TITLE \HEAD \HTML Hujjattanasi. Hujjatning 3-asosiy qismi uning tanasi hisoblanadi. U sarlavhadan keyin turadi va BODY va \BODY teglari orasida turadi. Ulardan birinchisi \HEAD tegasidan keyin, ikkinchisi esa \HTML tegasidan oldin turishi kerak. HTML Hujjatning tanasi – bushunday joyki, muallif u erga HTML vositalar orqali formatlangan axborotni joylashtiradi. HTML HEAD TITLE 1-sahifa \TITLE \HEAD BODY \BODY \HTML Endi HTML Sahifakodiniyozishmumkin. HTML HEAD TITLE 1-sahifa \TITLE \HEAD BODY Buerdasahifabo‘ladi: \BODY \HTML Matnni formatlash. BODY Bo‘limida tabulyatciyaning hamma simvollari va satrlar oxiri brauzer tomonidan inkor qilinadi, lekin sahifa ko‘rinishlariga hechham ta‘sir qilmaydi. Shuning uchun HTML-hujjat boshlang‘ich matndagi satr tarjima qilinganda, maxsus teglar mavjud bo‘lmasa, matnni ko‘rsatuvchida Yangi satr boshiga olib kelmaydi. Bu qoidani yodda tutish va satrlarni ajratuvchi teglarni qo‘yishni sedan chiqarmaslik muhim, bo‘lmasa matnda abzats bo’lmaydi va uni o‘qib bulmaydi. Yangi satrni boshlash uchun BR (kisk. ingl.break – o‘zish ) tegi ishlatiladi. HTML dasturiy tili birinchi marta 1991 yili Tim Beners Li tomonidan ishlab chiqilgan va uning HTML-4 yoki Dynamic HTML deb nomlangan versiyasi esa 1997 yilda paydo bo‘lgan. Agarda xilma xil Web-sahifalarning matnlari ko‘rib chiqilsa, ularning tuzilishi juda o‘xshashligini ko‘rish mumkin. Bu ularning bir xil koidalar asosida tashkil qilinishi tufayli tushuntiriladi. Xakikatan ham HTML tilining sintaksisi ISO 8879:1986 “Information Processing. Text and office systems/ Standart Generalized Markup Language (SGML)” standarti asosida yaratilgan. HTML kengaytirish. Albatta HTML vaqt o‘tish bilan mukammallashib boradi. HTML andozalari ham takomillashib boradi. DHTML (Dunamic HTML - HTML hujjatning yangi andozasidir. U quyidagi yangiliklarni amalga oshiradi. - HTML - hujjatni ko‘rishda mumkin bo‘lgan hodisalar sonini kengaytirish. - HTML - hujjatga uning mos elementining parametri bo‘lgan formatlash stilini, ya’ni harf o‘lchovi, matn rangi, abzats chekinishlari va hokazo imkoniyatini kiritish. Stilli formatlash, HTML hujjat ichida matnni rasmiylashtirish, variantlarini tasvirlash uchun xizmat qiladi. Bu esa HTML ichida mustaqil ravishda shriftlarni va uning o‘lchamini, abzats chekinishlarini elementlarning ramkasi, ranglarini va boshqa-larni berish imkoniyatlarini tug‘diradi. Brauzer dastur ko‘rib chiqadigan hodisalar sonini ko‘paytirish hujjat dizaynini yaxshilashga olib keladi. Bunday imkoniyatlar, ya’ni HTML andozani qo‘llash faqat MS Internet yexr1ogeg 4.0 dan boshlab amalga oshirildi. Web -sahifaning tuzilishini tushunish uchun quyidagi listingda keltirilgan HTML-sahifaning (Web-sahifa shablonining) barcha elementlarin kiskacha ko‘rib chiqamiz HTML hujjat tuzilishi HTML tili andozasi bo‘yicha hujjatga teglarini (HTML tili buyruqlari teg (tag) deb ataluvchi maxsus elementlar yordamida beriladi) kiritish tavsiya etiladi. Brauzer HTML hujjatni o‘qiganida, ularning borligi hujjat bo‘limlarini aniq ko‘rsatadi. Agar ular bo‘lmasa ham brauzer HTML hujjatni to‘gri o‘qiydi, lekin hujjat bo‘limlari bir-biridan ajralib turmaydi. Bunda < NEAD >, < / NEAD > orasida joylashgan sarlavxaga oid ma’lumot qismida odatda foydalanuvchiga e’tiborsiz, lekin brauzer uchun zarur ulgan ma’lumot beriladi. < VODY >, < / VODY> orasiga esa to‘laligicha uning operatorlari ketma - ketligi joylashtiriladi. HTML tilda sarlavhalar yaratishning 6 xil turi mavjud. Ularning barchasi 2 tomonlama teg hisoblanadi. Ular < H1 > …. < H6 > teglaridir.
- abzatsdan boshlab yozish tegi. Bu teg bir tomonlama teg hisoblanadi
-yangi satrdan boshlab yozish tegi. Bu teg ham bir tomonlama teg. Matnlarni turli tomondan tekislab yozish uchun quyidagi atributlardan foydalanamiz. Bu atributning ichidagi ma’lumotlar qo‘shtirnoq ichiga olinib yoziladi. Ma’lumotlarni joylashtirishda atributlarining bosh qismi Align so‘zi bilan boshlanadi va undan keyin qo‘shtirnoq ichida qaysi tomondan yozish kerak bo‘lgan xizmatchi so‘zlari yoziladi. Bu xizmatchi so‘zlarga quyidagilar kiradi. Left-chap tomondan tekislab yozish Center-markazdan tekislab yozish Justify- Ikki tomonlama tekislab yozish Matnlarning o‘lchamini katta yoki kichik holatda kiritish uchun teglaridan foydalaniladi. Bu teglar 2 tomonlama teg hisoblanadi. Matnlarturi quyidagiteglardanfoydalaniladi. Bu teglarning barchasi 2 tomonlama teg hisoblanadi. - Oddiy yozuv - Kursiv - Qalin yozuv -Ustiga chizilgan yozuv - tagiga chizilgan yozuv - YOzuvni kattalashtirish - YOzuvni kichiklashtirish Bu yozuvlar sahifalarda aralash hollarda ham qo‘llaniladi. Oddiy yozuv qiyshiq qalin Matnlarga ro‘yxat qo‘yish A) Tartiblanmagan ro‘yxat Bu ro‘yxat qo‘yish tegi
tegidan boshlanib, qaysi guruhga tegishli ekanligi qo‘yilib, keyingi teg orqali amalga oshiriladi. Masalan:

1. 
   tartiblash ro‘yxat tegi. Bu teglar 2 tomonlama teglar hisoblanadi. Bu tegning atributlari mavjud. Ular 1, a, A, I, l. Agar 1 qo‘yilsa, tartiblangan ro‘yxatdan oldin raqam qo‘yiladi, a qo‘yilsa ro‘yxatdan oldin kichik harflar qo‘yiladi, A-bo‘lsa, ro‘yhatdan oldin qo‘yiladi. Agar ro‘yhatdan keyin YAngi ixtiyoriy matn yozilib, ro‘yxat davom ettirilmoqchi bo‘lsa, START= «Son» tegidan foydalanimiz. Bu tegdan keniy ko‘rsatilgan son bo‘yicha tartib davom etadi. YUqoridagi atributlarni qo‘yish uchun uning tipi ko‘rsatiladi B) Tartiblanmagan ro‘yxat Bu ro‘yxat
   

tegi bilan boshlanadi va u 2tomonlama.
tegi tartiblanmagan oddiy ro‘yxatlar hisoblanib, uning tipida ro‘yxatning oldiga qanday belgi qo‘yilish kerakligini ko‘rsatiladi. Bularga disk belni oldiga disketadagi yoki kompyuterdagi chiziq yoki boshqa belgilarni chiqaradi. V) Ta’riflash ro‘yxati Bu teg ta’riflash ta’rif mazmuni . Bu yerda ta’riflash deyilganda birorta YAngi atama yoki so‘zni nazarda tutadi. Ta’riflash mazmunida esa alohida teg orqali yozilib
mazmun HTML tilida jadvallar

tegi orqali ifodalanadi. Bu teg ikki tomonlama teg ya’ni yopiladigan teg. jadvallar satr va ustun elementlaridan iborat bo‘lganligi uchun uning satrini alohida va satrdagi kataklarni alohida ifodalash kerak bo‘ladi. Satrni ifodalash uchun tegidan foydalaniladi. Bu teg ikki tomonlama. Bu satni kataklarini ifodalash uchun esa tegidan foydalaniladi. Bu teg ham ikki tomonlama teg bo‘lib, uning orasiga katakdagi matn ham yoziladi. Misol: Bu yerda jadval chiziqlari hosil bo‘lmaydi. Jadval chiziqlarini hosil qilish uchun border="qiymat" xizmatchi so‘zidan foydalanamiz. Bu yerda qiymat 1,4 son qabul qiladi. Jadvalni balandligini va kengligini ham tasvirlash mumkin. Buning uchun Width= "Foiz" Heagth="Foiz" HTML da ranglar va rasmlar bilan ishlash HTMLda sahifaning chiroyli chiqishi uchun ranglar muhim rol o‘ynaydi. Bu tilda ranglarning berilishi inglizcha yoki har biri uchun berilgan maxsus kod orqali amalga oshiriladi. Ranglar kodlar orqali tasvirlanganda yoki ingliz tilida yozilganda «»ichiga olinadi. Masalan :«Red», «Yellow» HTMLda matn rangini va matn shriftining harflar o‘lchamini aniqlash uchun (Font) tegidan foydalaniladi. Bu teg 2 tomonlama. Font tegidagi atributlar ishlatiladi. 1. face-Matn shriftining turini aniqlash uchun ishlatiladi va u qo‘yidagicha yoziladi. Matn 2. size-«o‘lcham» Matn o‘lchamini belgilaydi. 3. Color- «Rang» Matn rangini belgilaydi. - Matn rangi oq Fon rangini belgilash. atributidan foydalaniladi. Masalan: Tasvirni qo‘yish uchun background atributidan foydalaniladi. Rasm o‘lchamini berish uchun Width, Heagtho‘lchamlarida foydalaniladi. Sahifaga rasmlar qo‘yish ya’ni matnlar orasida turli xil rasmlarni joydashtirish uchun Ошибка! Не указано имя файла.tegidan foydalaniladi. Bu teg bir tomonlama hisoblanib, undan SRC atributi ishlatiladi. Giperssыlka(bog‘lanish)- -bu teg 2 tomonlama teg hisoblanib, unda qo‘yidagi atributlar xizmatchi so‘zlar ishlatiladi. Href- atributi biror bir manzilni aniqlash, Target- o‘tilmoqchi bo‘lgan belgi yoki nishonni aniqlash uchun ishlatiladi. HTML tilida Web sahifani bir necha oynalar bilan tashkil etish, uning ko‘rgazmaliligini oshirib bita dastur ichidan bir nechta hujjatlar bilan ishlash imkonini yaratish ham mumkin. Buni freymlar orqali tashkil etiladi. Freymlar bilan oynalar to‘plami hisoblanadi. Frameset- bir nechta oynalar to‘plami hisoblanadi. U orqali oynalarning gorizontal va vertikal holatda ya’ni satr va ustun holatida joylashtirish mumkin bo‘ladi. Uning sahifada berilishi tegi orqali quyidagicha ifodalash mumkin. Ushbu namunadagi sahifa uchta freymga ajratilganligi namoyon bo‘ladi. Nazorat savollari 1. Web – sahifa yaratuvchi dasturiy vositalar? 2. HTML tili nima uchun qo’llaniladi? 3. HTML dasturlash tili tarkibiga kiradimi? 4. HTML-hujjat deb qanday hujjatga aytiladi? Elektron tijorat tizimlari va Elektron raqamli imzo Reja: 1. Elektron tijorat tizimlari. 2. Elektron pul birliklari. Internet banking. Mobil banking. Web Money Tranfer. VISA kаrtаlаri. 3. Elektron raqamli imzo. Elektron tijorat tushunchasi ostida tovar buyurtmasini qabul qilish, to‘lovni amalga oshirish, tovar (xizmat bajarilishi) yetkazib berilishidagi boshqaruvda qatnashuvni o‘z ichiga oluvchi operatsiyalarning (amallar) yopiq siklli texnologiyasi tushuniladi. Ushbu amallar (operatsiyalar) axborot texnologiyalari va elektron vositalar yordamida o‘tkazilib, egalik qilish yoki ishlatish huquqini bir yuridik (jismoniy) shaxsdan ikkinchisiga o‘tishi ta’minlanadi. Elektron tijorat tushunchasining paydo bo‘lishi 1948 yilda G‘arbiy Berlinni kerakli materialtexnik xom ashyo bilan ta’minlash uchun G‘arbiy mamlakatlar tomonidan bunyod etilgan havo (avia) ko‘prikni tashkillashtirish ishlarida qo‘llanilgan amaliyot bilan bog‘lanadi. Ushbu ko‘prik deyarli 11 oy faoliyat ko‘rsatib, shahar ehtiyojlari to‘g‘risida juda tez va aniq ma’lumotlar uzatilishini talab qilgan. Internet tarmog‘i paydo bo‘lguncha bir necha yillar davomida elektron tijorat turli xil ma’lumotlarni uzatish elektron tizimlariga asoslangan. EDI (Elestronic Data Interchange - ma’lumotlar elektron almashinuvi), EFT (Electronic Funds Transfer-fondlarning elektron almashinuvi), E -Mail (Elestronic Mail - elektron pochta) elektron tijorat tizimlarining butun bir qatorida yuqoridagi ma’lumotlarni almashish tashkiliy usullaridan hozirda ham foydalaniladi. Internet elektron tijoratning butun dunyo bo‘yicha tarqalishi uchun eng istiqbolli vosita bo‘lishiga qaramasdan, elektron tijorat rivojlanishining axborot texnologiyalari nuqtai nazaridan bu vosita optimallik o‘rnini egallay olmaydi. Biroq aynan global tarmoq elektron tijoratning rivojlanishiga qattiq turtki berdi va u katta korporatsiyalargagina emas, balki kichik va o‘rta tadbirkorlarga hamda alohida shaxslarga ham foydalanish imkoniyatini berdi. Bu bilan mahsulot etkazib beruvchilar va iste’molchilarning tobora kengroq doirasini elektron tijoratga jalb etish mumkin bo‘ldi. Elektron tijorat kundan - kunga tovar va xizmatlar assortimentini oshira boshlagan sari alohida shaxslarni, korxonalarni, sohalarni, davlat muassasalarini va nihoyat davlatlarni bir hamjamiyatga birlashtirib, hamkorlarning o‘zaro ta’siri axborot va telekommunikatsion texnologiyalar yordamida samarali va to‘siqlarsiz kelishuvlarga erishishiga imkon berdi. Elektron tijorat o‘z - o‘zidan mahsulot sotish va xizmat ko‘rsatish va etkazib berish shartnomalarini tuzishda iikita: moddiy va nomoddiy oqimlar, oqim xizmati bilan bog‘liq: Nomoddiy oqimlar nomoddiy tovarlar (dasturiy ta’minot, bino loyihalari va b.) ni to‘g‘ridan - to‘g‘ri tarmoqli uzatish, moddiy xizmatlar (transport chiptalari, mehmonxonalarda xonalar va x.z. buyurtmasi)ning to‘g‘ridan - to‘g‘ri tarmoqli bajarilishi, hamkorlar (mijozlar, buyurtmachilar, etkazib beruvchilar, subpudratchilar, banklar va b.) bilan moliyaviy tarmoqli hisobotlar, moddiy xizmatlarni etkazib berishni axborot va telekommunikatsion qo‘llab - quvvatlash natijasida yuzaga keladi. Bunday oqimlar u yoki bu virtual tijorat faoliyati natijasida umumiy oqimlarning sezilarli, ba’zida esa juda katta qismini tashkil etadi. Tabiiyki, nomoddiy oqimlarga xizmat ko‘rsatishda elektr vositalarning ishlatilishi ish jarayonlarini tezlashtirishga, oqibatda, elektron tijoratning rivojlanishiga olib keladi. Elektron tijorat yuritishning andozalari. Hozirgi elektron tijorat yuritishning turli xil andozalari qariyb barcha mamlakatlarda, iqtisodiyotning turli sohalarida, turli xil hajmdagi korxonalarda, shuningdek davlat muassasalari va turli darajadagi vakolatli qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarida tarqalmoqda. Bu andozalarning umumiy -qabul qilingan tasnifi asosiga shartli ravishda mahsulot etkazib beruvchi va xaridor deb nomlash mumkin bo‘lgan elektron tijoratning o‘zaro aloqador tomonlari turlari qo‘yilgan. Bu tavsifning mazmuni shundan iboratki, elektron tijoratni yuritish andozalari mahsulot etkazib beruvchi va xaridorlarning aniq turlariga qarab farqlanadi. Mahsulot (tovar) etkazib beruvchi va xaridorlar turkumiga quyidagilar kiradi: Davlat (Government). Korxona (Business). Mijoz, iste’molchi (Consumer). Hamkor (Partner). Korxona xodimi (Executive, Employee). Andoza belgilanishi mahsulot etkazib beruvchi va xaridor nomlanishidan tuziladi. Misol: Ingliz tilida (Business to business) yoki o‘zbek tilida (korxona-korxona) Business to consumer-korxonaiste’molchi. Andozaning qisqartirilgan belgilanishi sotuvchi va xaridorning ingliz tilidagi nomlari bosh xarfidan tuziladi va ular o‘rtasida “2” raqam qo‘yiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatda turli xil darajada quyidagi andozalardan foydalaniladi: V2V, V2S, V2R, V2E, S2V.S2S, V2G, G2R, G2V: (davlat - korxona) va R2G (hamkor -davlat). Elektron tijorat andozalar tasnifi. Iqtisodning davlat sektori. Iqtisodning korporativ (xususiy) sektori: Yirik biznes; V2V; V2R; V2E; V2S. SHimoliy Amerika, G‘arbiy Evropa va Rossiya mamlakatlarida hozirgi paytda eng keng tarqalgan elektron tijorat yuritish andozalari quyidagilar: V2V - korxona - korxona V2S - korxona - iste’molchi S2S - iste’molchi - iste’molchi S2V - iste’molchi -korxona "Korxona -korxona" andozasi xususiyatlari. "Ideal" holatda V2V andoza bo‘yicha elektron tijorat yuritish tadbirkorlarning avtomatik o‘zaro aloqadorligini ko‘zda tutadi. Xorijda V2V andozasi 40 yil oldin paydo bo‘lgan va keng tarqalgan. V2V andozasidan foydalanishning ikki ko‘rinishi bor: Birinchidan: ikki yoki undan ortiq korxonalar o‘zaro turli xil shartnomalar tuzadi. Misol: korxonalar Internet orqali shartnoma tuzishda o‘z takliflarini yuborishlari, hisob varaqalarini qabul qilishlari va to‘lovlarni amalga oshirishlari mumkin. Ikkinchidan: V2V sektorida elektron tijorat yuritishning rivojlangan tizimlarining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, korporativ axborot tizimlari bilan integratsiya hisoblanadi. SHunday qilib, istiqbolda, nafaqat xarid va sotuv jarayonining avtomatlashuvi, balki korxona boshqaruvining kompleks avtomatlashuvi masalalari echimi ham ta’minlanadi. Ichki bozor doirasida elektron tijoratning bu yo‘nalishi ichki ishlab chiqaruvchilar orasida yangi tijorat aloqalarini vujudga keltirishga yordam berdi, shuningdek, materiallar va uskunalarni xarid qilish jarayoni sezilarli darajada engillashdi. Xalqaro darajada V2V andoza bizning ishlab chiqaruvchilarga dunyo bozorida ishtirok etishiga keng imkon yaratdi. V2V andozasini qurish va muvaffaqiyatli faoliyat yuritish maqsadida mo‘ljallangan bozor segmenti shu kabi echimlarni qabul qilish va joriy etishga tayyor bo‘lishi lozim. Bozorning bu segmenti bir necha tasnifga ega bo‘lishi kerak. Ularning eng ahamiyatlisi quyidagilardir: hajmlilik va sig‘imlilik. Tabiiyki, SHimoliy Amerika, G‘arbiy Evropa va bizning bozorlar uchun hajm bo‘yicha ko‘rsatkichlar keskin farqlanadi. Agar V2V andoza bo‘yicha elektron tijorat yurituvchi Amerika kompaniyalari aylanmasi mlrd. $ tashkil etadigan segmentga mo‘ljallangan bo‘lsa, bizning korxonalar bunday ko‘rsatkichlarga xali tenglasha olmaydilar. Turli xil korxonalar va ishtirokchilar bozorning bu segmentida har biri o‘z maqsadini ko‘zlaydi, lekin V2V andozasini tadbiq etib, undan foydalanishda hamma yutishi mumkin. Texnologik echimlarni etkazib beruvchilar V2V andozasini amalga oshirishda o‘z mahsulotlari texnologiya va ilmlarini sotuvdan va keyinchalik bu bo‘yicha elektron tijorat jarayonini olib borish funksiyalarni amalga oshirishdan yutishadi. Ta’kidlab o‘tish lozimki, ko‘p hollarda korxonalar axborot resursining egasi yoki to‘la huquqli hamkori bo‘lib qoladi va uning faoliyatidan foyda olishda qatnashadi. Sotuvchi - korxonalar sotuv bozorini kengaytiradilar, mahsulot etkazib berish zanjirini va sotuv bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qisqartiradilar, har bir buyurtma bilan alohida ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Xaridor - korxonalar bir joyning o‘zida tovar etkazib beruvchilarni ham, mahsulot turini ham tanlash imkoniyatiga, mahsulotlarga narxlarni umumiy tushishiga, yuqori tezlik va xizmat ko‘rsatish sifatiga ega bo‘ladilar. Hamma ishtirokchilar uchun umuman olganda yutuq ish faoliyati rivojlanishida yangi istiqbollar vujudga kelishidadir. Korxona - iste’molchi andozasining xususiyatlari. V2S andozadan korxona o‘z mahsulot va xizmatlarini bevosita yakuniy iste’molchiga sotayotganida foydalaniladi. Konseptual nuqtai nazardan bu andoza oldingiga nisbatan aniqroq va keng omma uchun tushunarliroq, shuning uchun ham hozirda u ommaviy axborot vositalarida eng ko‘p tarqalgan. Bu andoza doirasida ishlaydigan yirik korxonalarga misol bo‘lib, Amazon.com hisoblanishi mumkin, u dunyo bo‘yicha 30 mln.dan ortiq mijozga ega bo‘lgan, kitoblarni ulgurji sotuvi bilan shug‘ullanuvchi amerika firmasi. O‘z faoliyatini kengaytirish jarayonida Amazon.com dunyoning istalgan mamlakatidagi iste’molchilarga mahsulot etkazib berishni ta’minlaydigan sotuv tarmog‘ining yangi andozasini yaratdi. V2S mos xududda to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyati va Internetga ulanish masalalarini echish sharti bilan yirik shaharlar va uzoqroq hududlarda yashovchi iste’molchilar orasida mahsulot va xizmatlarga etishishdagi farqni tenglashtirishga imkon beradi. V2V va V2S orasida prinsipial farq mavjud. Buni quyidagi jadvalda yaqqol ko‘rishimiz mumkin. O‘zbekiston Respublikasining "Elektron tijorat to‘g‘risida" qonuni. Ushbu qonun 2004 yil 29 aprel kuni qabul qilindi. Bu Qonunning maqsadi elektron tijorat sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Qonun 14 moddadan iborat va O‘zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish uchun huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Unda elektron tijorat ishtirokchilari, ularning huquqiy holati, elektron tijoratni amalga oshiruvchi yuridik yoki jismoniy shaxs to‘g‘risidagi axborot, axborot vositachilarining xizmatlari, shartnoma shartlari va uni tuzish, ofertaga taklif etish, unga qo‘yiladigan talablar, nizolarni hal etish, elektron tijorat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik haqida ma’lumotlar berilgan. Bundan tashqari O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi tomonidan 2012-2014 yillarda kompyuterlashtirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish va keng joriy etish dasturi ishlab chiqildi. Mazkur dasturda kompyuterlashtirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etishning asosiy yo‘nalishlari, axborot xavfsizligini va bu soha rivojlanishini mablag‘ bilan ta’minlash yo‘llari ko‘rsatilgan. «Internet marketing» so‘zi ingliz tilidan tarjima qilinganda, «bozordagi faoliyat», «bozor faoliyati», «bozorni qilish» ma’nosini bildiradi. Internet marketing xaridorga u xohlaydigan narsani ta’minlab, bunda oqilona narxni belgilab va tovarlarni unga qulay bo‘lgan joyda va kerakli miqdorda xarid qilish imkoniyatini berish orqali muvaffaqiyatga erishish mumkinligiga barchani ishontiradi. Internet marketing — malakali bozor qatnashchilarining asosiy tartib intizomlaridan biridir. Ular bozorni qanday qilib tasvirlash, segmentlarga bo‘lish, iste’molchilarning ehtiyojlari va talablarini baholash, narx vositasida mahsulotning qimmatligi g‘oyasini iste’molchilarga etkazish, mahsulotni reklama qilish va siljitishni bilishi kerak. Internet marketing — serqirra jarayondir. Bu bozor munosabatlari sub’ektlarining, shuningdek, ta’minotchilar, amaliy iqtisodchilar, olimlar, tashkilotlar, hukumat idoralarining bozor falsafasi, fikrlash strategiyasi va taktikasi, faoliyatidir. Ushbu jarayonning asosiy maqsadi xaridorlar ehtiyoj va talablarining to‘liq qondirilishini ta’minlash bo‘lib qolmoqda. SHuning uchun ham Internet marketing ehtiyojlarni aniqlash va ishlatish, ushbu ehtiyojlarga muvofiq mahsulot va xizmatlar sifatini oshirish va takomillashtirish asosida korxonaning tijorat maqsadlariga erishishni ta’minlash usuli deb belgilash mumkin.