1. Iqtisodiy sikllar. Tushuncha va turlari. N. D. Kondratevning takror ishlab chiqarishning uzun to’lqinlari

2. N.D.Kondratevning takror ishlab chiqarishning uzun to‘lqinlari.
1920-1930 yillarda Kondratyev Jahon kon'yunktura institutida ishlagan va XVIII -asrning oxiridan hibsga olingan vaqtgacha - taxminan 120 yil davomida jahon iqtisodiyotining rivojlanishi to‘g'risida statistik materiallar jamg’arishni boshlagan. U Angliya, Frantsiya va AQSh kabi sanoati rivojlangan mamlakatlarda tovar narxlari dinamikasini, foiz stavkalarining o‘zgarishi, nominal ish haqi, tashqi savdo, ko‘mir, cho‘chqa, qo‘rg'oshin va oltinning kon va sanoat iste'molini o‘rgangan. U statistik materiallarni sarhisob qilib, ikkita katta guruh ko‘rsatkichlarini ajratib ko‘rsatdi. Birinchi guruh sezilarli o‘zgarishlarni topmadi, xususan, narxlar deyarli o‘zgarmadi. Ikkinchi guruh ko‘rsatkichlari iqtisodiy o‘sish tendentsiyasini ko‘rsatdi. O‘zgarishlarga uchragan bunday ko‘rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi: kapital bo‘yicha foizlar, banklardagi omonatlar, ish haqi. Tashqi savdo hajmlarida, ham jismoniy, ham qiymat jihatidan, va nihoyat, aholi jon boshiga eng muhim sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va iste'mol qilish hajmida tebranishlar aniqlandi.
Kondratyev bu jarayonni iqtisodiy o‘sish oddiy emasligi, garchi u ko‘tarilish chizig'ini ifodalasa ham, ya'ni iqtisodiy o‘sish tebranishlarda sodir bo‘ladi. U 9 ​​yildan kam davom etadigan barcha cho‘qqilarni kesib tashladi va ma'lum bir davrda jahon iqtisodiyotidagi haqiqiy o‘zgarishlarni ko‘rsatadigan silliq chiziqni yaratdi. Tadqiqotlar natijasida Kondratyev ikki yarim uzun to‘lqinlar 120 yilda sodir bo‘lgan degan xulosaga keldi.
Kondratyev uzun to‘lqinlarni texnik inqiloblar bilan bog'ladi. U quyidagi uzun to‘lqinlarni aniqladi.
Birinchi to‘lqin - 1787 yildan 1844 yilgacha. (tanlangan mamlakatlarda 1851 yilgacha). U bu davrni ikki bosqichga ajratdi: 1787 yildan 1810 yilgacha (ayrim mamlakatlar uchun 1817 y.) Va 1810 yildan 1844 yilgacha (1851) pasayish bosqichi. Kondratievning ta'kidlashicha, bosqichning o‘sishining sababi to‘qimachilik sanoatidagi inqilob, mashinasozlikning jadal rivojlanishiga sabab bo‘lgan birinchi sanoat inqilobi, cho‘yan ishlab chiqarishga katta ehtiyoj, iqtisodiyotning rivojlanishiga sabab bo‘lgan.
Ikkinchi to‘lqin, Kondratyev fikriga ko‘ra, 1844 yildan 1890 yilgacha davom etadi. 1844 yildan 1870 yilgacha yuqoriga ko‘tarilish bosqichi, 1870 yildan 1890 yilgacha (1896 y.) pasayish bosqichi kuzatiladi. Kondratyev yuqoriga ko‘tarilishining sababi barcha hududlarning rivojlanishiga, milliy va jahon bozorlarining burilishiga olib kelgan temir yo‘llarning qurilishi edi, deb hisoblardi.
U uchinchi to‘lqin 1890 yilga to‘g'ri keladi deb hisoblar edi, bu to‘lqinning ko‘tarilish bosqichi 1914-1920 yillarga to‘g'ri keladi. U bu uzun to‘lqinni elektr energiyasi ishlab chiqarishda keng qo‘llanilishi va avtomobilsozlik sanoatining rivojlanishi bilan bog'ladi. Kondratyev o‘z asarlarida to‘lqinning 1920 yildan beri pasayish bosqichini bashorat qilgan. Uchinchi to‘lqin 1940 yilda tugadi, shuning uchun Kondratyev vafotidan keyin, 1940 yilda, to‘rtinchi uzun to‘lqin boshlandi, u 70 -yillarga qadar yuqoriga ko‘tarilish bosqichi sifatida davom etdi, endi esa past to‘lqinning pasayish bosqichi davom etadi, deb ishoniladi. To‘rtinchi to‘lqin ilmiy -texnik inqilob, avtomatlashtirish, elektronika va robototexnika bilan bog'liq. Yaqin kelajakda beshinchi uzun to‘lqinning yuqoriga ko‘tarilish bosqichini kutish kerak.
Charlz Do va Edvard Jonson iqtisodiy vaziyatni statistik materiallar asosida bashorat qilishga urindilar. Ular Dow Jones indeksini ishlab chiqishdi. Ular 12 ta yirik kompaniyani asos qilib olishdi va bashorat qilish uchun bir necha ming jadvallar tizimini yaratdilar.
Juda muhim vazifa uzun to‘lqinning pastga tushish fazasiga to‘g'ri keladi. Aynan unda texnik kashfiyotlar, natura va pul tejash amalga oshadi. Intensiv bosqichda ular to‘liq charchashgacha intensiv ishlatiladi, bu keyingi pasayish bosqichiga o‘tishga olib keladi. Aynan pasayish bosqichida ko‘plab siyosiy burilishlar va o‘zgarishlar yuz beradi. Pastga tushish bosqichida jamoatchilikning noroziligi paydo bo‘ladi va rivojlanadi.
Kelgusida Kondratyevning g'oyalarini Shumpeter ("Biznes sikllari" - ikki jildli monografiya - uzun to‘lqinlarning yangilik bilan aloqasi), Mensch (yuqoriga ko‘tarilish bosqichida ixtironing paydo bo‘lishi va uni ishlab chiqarishga joriy etish o‘rtasidagi qisqa vaqt). J. Forrester, shuningdek, jahon dinamikasini o‘rganish doirasida Kondratyev sikli mavjudligini tasdiqlab, ularni biroz aniqlab berdi. J.Forrester 15 yirik sanoat tarmoqlariga asoslanib, 50 yillik siklda 4 bosqichni aniqladi. Birinchi bosqich - 15 yillik tanazzul davri; ikkinchisi - iqtisodiy o‘sishning 20 yillik davri (iqtisodiyotga massiv qayta investitsiyalar); uchinchisi - 10 yillik ishlab chiqarish quvvatlarining uzluksiz "ortiqcha jamg’arishi" davri; to‘rtinchisi - 5 yillik iqtisodiy qiyinchiliklar davri, bu yangi 50 yillik siklning yangi retsessiyasiga aylanadi. Bundan tashqari, Forrester yetakchi energiya turlarining (mexanik, bug', elektr) o‘zgarishi bilan bog'liq va 200-300 yil davom etadigan uzoqroq sikllarning mavjudligi haqidagi fikrlarini bildirdi.
Sivilizatsiya yondashuvi doirasida, sikllarning turli tushunchalari (O.Spengler, A.Toynbi, L.Gumilev, A.Yakovets) orasida Alvin Tofler sivilizatsiyalari davrlari eng ko‘p ajralib turadi. Toffler qishloq xo‘jaligi, sanoat va postindustrial sivilizatsiyalarni alohida ajratib ko‘rsatdi. Tofflerning so‘zlariga ko‘ra, birinchisi 8-9 ming yil oldin, neolit ​​inqilobi bilan boshlanib, qishloq xo‘jaligi sivilizatsiyasini tug'dirgan. Ikkinchi to‘lqin - sanoat sivilizatsiyasi - sanoat inqilobi bilan paydo bo‘ldi. Uch yuz yil oldin, portlash sodir bo‘ldi, zarba to‘lqinlari butun yer yuzini qamrab oldi, qadimgi jamiyatlarni vayron qildi va butunlay yangi sivilizatsiyalarni vujudga keltirdi. Sanoat inqilobi shunday portlash edi. XX -asrning oxirida "uchinchi to‘lqin" boshlanadi: bu rivojlanayotgan sivilizatsiyada ko‘p narsa an'anaviy sanoat sivilizatsiyasiga ziddir. "Uchinchi to‘lqin" o‘zi bilan qayta tiklanadigan energiya manbalariga asoslangan yangi turmush tarzini olib keladi; "elektron yozgi uy" deb atash mumkin bo‘lgan yangi muassasada, uy va ish o‘rtasidagi chiziqlar xiralashganida; kelajakda tubdan o‘zgargan maktablar va korporatsiyalarda. Insoniyat hayoti, ayniqsa, Internet tarmog'ining rivojlanishi bilan o‘zgarib bormoqda.
Shu bilan birga, sivilizatsiya yondashuvini hisobga olgan holda, iqtisodiy sikl haqida gapirish har doim ham to‘g’ri emas, chunki siklning takrorlanib turishi - bu yerda yo‘q. Bundan tashqari, bu turdagi sikllar ancha kam o‘rganilgan va hamma olimlar ham mualliflarning pozitsiyalariga qo‘shilmaydilar.
Umumiy xulosa shuki, sikllar investitsiyalar bilan bog'liq. Shu bilan birga, vengriyalik iqtisodchi Shiposh quyidagi qonuniyatga e'tibor qaratdi: ikkita qisqa siklni birlashtirib, bitta uzunroq siklni tashkil qiladi. Kitchinning ikkita sikli Zhuglar siklini, ikkita Juglar sikli Kuznets siklini va ikkita Kuznets sikli Kondratyev siklini tashkil qiladi. Shunday qilib, iqtisodiy o‘sishning ma'lum bir ketma-ketligi kuzatiladi.
O‘rta muddatli sikl fazasining xarakteristikasi asosan uzun to‘lqinning qaysi fazasi ustiga qo‘yilganligi bilan belgilanadi. Agar inqiroz ko‘tarilish bosqichida ro‘y bersa, u holda bu inqiroz deyarli ko‘rinmas bo‘lishi mumkin, lekin agar u pastga tushish bosqichiga qo‘yilgan bo‘lsa, bu davr milliy iqtisodiyot uchun juda qiyin bo‘ladi. Ko‘tarilish haqida ham xuddi shunday.