1. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti Iqtisodiyot nazariyasi qadimgi fanlardan biri hisoblanadi. U doim olimlar va ziyoli kishilar diqqatini jalb qilib kelgan

iste’mol qilishdan olinadigan qoniqishga aytiladi. Masalan, sigareta foydali bo’lmasa ham
iste’mol qilinadi, demak u chekadigan kishilarni iste’molini qondiradi. Naflilik shu tovarning
naqadar zarurligi, sifati, kamyob yoki serobligi kabilarga bog’liq.
Xizmatlar iste’mol qiymati sifatida, asosan moddiy ko’rinishga ega emas. Shuning uchun
bevosita jamg’arib bo’lmaydi, balki xizmat ko’rsatish jarayonida iste’mol qilinadi.
Ayirboshlanganda turli xil iste’mol qiymatlari, ya’ni bir turdagi tovar, ikkinchi bir turdagi
tovarga almashtiriladi. Almashtirish uchun ular miqdorini taqqoslash kerak.
Buyuk mutafakkir Aristotel (miloddan avvalgi 384—322- yillar) tenglik bo’lmasa,
ayirboshlash mumkin emas, tenglik bo’lishi uchun esa taqqoslash mumkin bo’lishi kerak, deydi.
Odatda, har xil tovarlar ayirboshlanadi, ularning o’lchov birliklari ham har xil. Masalan, mato,
deraza, guruch almashtiriladi desak, biri metrda o’lchansa, ikkinchisi dona, uchinchisi
kilogrammda o’lchanadi. Demak, miqdor jihatdan ularni bir-biriga tenglashtirib bo’lmaydi. U
holda tovardagi nimani taqqoslash mumkin. Boshqacha aytganda, tovarning narxi qanday
belgilanadi? Bu savolga iqtisodiy nazariya uzoq vaqt javob bera olmadi...
XVIII—XIX asrga kelib, uzoq kutilgan javob topildi. Bu tovarda mujassamlashgan
qiymat bo’lib, uning birinchi ta’rifini siyosiy iqtisod klassiklari V. Petti, A. Smit, D. Rikkardo va
boshqalar berishdi. Ularning fikricha, har qanday tovar qiymatining asosida unga sarflangan
mehnat yotadi. Mehnatning o’lchovi esa ish vaqti. Bir xildagi tovar ishlab chiqarish uchun
ishlovchi turlicha vaqt sarflaydi. Bu vaqt individual ish vaqti bo’lib, u individual qiymatni
yaratadi. Individual ish vaqti ishlab chiqarish sharoiti, ishchilarning malakasi, tajribasiga ko’ra
farqlanadi. Bozorda tovarlar individual ish vaqti sarfi bo’yicha emas, balki ijtimoiy zaruriy ish
vaqti bo’yicha sotiladi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti deb o’rtacha mehnat unumdorligi va mehnat
intensivligi sharoitida tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan vaqtga
aytiladi.
Qiymat ijtimoiy munosabat sifatida faqat almashuv jarayonida yuzaga chiqadi va
almashuv qiymatida namoyon bo’ladi.
Iqtisodiy nazariya ko’rsatadiki, qiymatning mehnat nazariyasi hamma savollarga javob
beradigan benuqson nazariya emas ekan. Bu nazariyani sobiq Ittifoqda qo’llashga qilingan
harakat narx belgilashning xarajatlar mexanizmi shakllanishiga olib keldi. Xarajatlarni
ko’paytirish ishlab chiqaruvchilarga juda qo’l keladi.
Undan tashqari, amaliyotda bu nazariyani qo’llashda yana bir muammo sarflangan
ijtimoiy zarur mehnatni aniq o’lchab bo’lmasligidir.
Bu erda yana bir savol tug’iladi, agar tovarning qiymati individual mehnat bilan
o’lchanmasa, Van-Gog yoki Leonardo da Vinchining chizgan suratlari qiymati qanday
o’lchanadi?
Agar tovarning qiymati mehnat xarajatlari bilan o’lchanadigan bo’lsa, uning sifati va
miqdori qanday o’lchanadi? Mehnat oddiy malaka talab etmaydigan yoki murakkab, maxsus
malaka talab qiladigan mehnat bo’lishi, og’ir jismoniy yoki aqliy mehnat bo’lishi mumkin.
Qiymat nazariyasining eng jiddiy kamchiliklaridan biri tovarning iste’mol qiymatiga
ahamiyat bermaslikdir. Shuning uchun ham iqtisodiy nazariyaga aynan ana shu kamchilikni
bartaraf etishga qaratilgan yangi nazariya kirib keldi.
Iqtisodiy nazariya tarixida «Avstriya maktabi» nomi bilan atalgan «me’yoriy naflilik»
nazariyasi asoschilari ne’matlarning qiymati ularning naf keltirishiga qarab, xaridorning
iqtisodiy psixologiyasi nuqtai nazaridan aniqlanadi, degan fikrni ilgari suradilar.
Ular naflilikni tovarning ob’ektiv xossasi bilan aralashtirmaslik kerak, naflilik bu