1. Ish muhitining hajmi. Boshqaruv organlarining joylashishi. Tananing holati. Vizual talablar. Ish holati va ish mebellari

Ish joyi hajmi

Qo’l harakati. Ish joyi-bu ish harakatining bir joydan boshqa joyga ko’chirmasdan, muqarrar yerda bajariladigan o’midir(yoki boshqacha qilib aytganda, tananing holatini o’zgarmasdan tutish). Ular oxirgi va optimal (normal, funksional) urinish nuqtasi va ushlovga bo’linadi. Ushlashning osirgi hajmi (urinish nuqtasi) qo’l harakati uchun-bu panja predmetini ushlash mumkin bo’lgan joylar nuqtasidir.

Urinish nuqtasining oxirgi hajmi yetib bo’ladigan joy chegarasiga teng hisoblanadi. Ish joyining optimal hajmi (normal va funksional), ish joyining boshqa qismi bilan ya’ni, qo’layroq bo’lgan ish-harakat joyi bilan mos tush ish i zarur.

Erishilgan chegara, yelka bo’g’inlarining balandligida aniq akromial nuqtalari koordinat tizimini aniqlaydi (20-rasm).

Ko’rsatib o’tilgan dallilarning oddiy shakli, tomonlarga qo’llami har-xil burash paytida vertikal va gorizontal (transversal) yassilikdagi yoki vertikal (bo’ylama) yassilikdagi proyeksiyadagi akromial nuqtalarga nisbatan turii-tuman balandlikka erishish chegarasini tasviri hisoblanadi. Bu- qo’yidagi hollarda qanday qabul qilingan, dalillar aynan 5 va 95% persentil uchun, belgilar - o’lchovga mos statistik persentil nuqtalar taqsimi uchun olib boriladi. Albatta, erkaklarda bu qism joylari ayollamikidan ko’ra balandroq bo’ladi. Burchakda 30_120° yelka kamariga teng darajada o’ng va chap qo’lning kerakfi qismi ahamiyatli farq muvozanatiga ega. Bu darajaning past balandlik farqi kamroq. Kerakli qismlar chegarasi har xil darajada jiddiy o’zgarib turadi (vertikal bo’yicha); baland va past yassilik asosi ularda kamroq.

Ma’lum qism joylarining taxminiy chegarasini (ish joylarining boshqa bell o’lchovlari kabi) tana qismining antropometrik o’lchov dalillari asosida va muayya aholi guruhiga mos tushuvchi statik taqsimlanishini aniqlash mumkin. Biroq, Ьш faqat taxminiy bajarish lozim. Uning birdan-bir sababalaridan biri insonlar bir-bl bilan tanasining umumiy hajmini emas, balki bu hajmning o’zaro mos kelisl kelmasligi (proporsiya va tananing tuzilishi va hokazo) bilan farqlanishi mumkil Masalan, bir xil uzunlikdagi insonlar tanasidagi oyoqlarning uzunligi har xil bo’lisl mumkin. Natijada, ularning biri uchun qandaydir sharoit, deylik deraza juda hai baland yoki past joylashgan bo’lishi mumkin.

Tananing proporsiyasidagi har-xilligiga e’tibor qilmasak, alohid bo’g’imlaming taxminiy o’lchovlarini, birinchi navbatda 21-rasmda ko’rsatili o’tilgan dalillar kabi baholashimiz zarur.
Ish joylarini loyihalashtirish paytida, bevosita antropometrik dalillami js h la t i l is h i . ish joylari yoki o’tirib ishlaydigan o’rinlaming balandligi va yuzasi oddiy holday ko’rinishi mumkin. Biroq, ko’p hollarda insoniyat ish joylarini oddiy ta s h k i 11ashti r ish natijasida mehnat samaradorligini yo’qotadi. Loyihalashtirish a n i q l i g i n i ta’minlash uchun maket usuli,-deb nomlanuvchi tabiiy o ’lchamdagi ish joyjni andazalash uslubidan foydalaniladi (bulling uchun jalb qilingan o ’lchov birliklariga, umumiy qiymat chegarasiga mos tushgan, deylik 10-va 90% persentilda tajriba ob’ekti bo’yicha eksprimentlarni amalga oshiriladi), bundan tashqari inson t a n a s in in g yassi va bo’rtib chiqqan qismlari modelini aniqlab keluvchi, oshiq- moshiqlarga ega bo’lgan (ularga zarur sharoitni yaratib bergan) va mutanosiblikni kuzatish funksiyasini bajargan maneken uslubi-ish joylarini to’g’ri keladigan materialdan iborat.
Ishni bajarish energiya sarflanishini talab qiladi. Demak, ishni bajarish paytida, tizimda energiya kamayadi. Ishni bajarilishi uchun energiya zaxirasi zarur bo‘lganligi tufayli, uni quyidagi tarzda aniqlash mumkin: energiya - bu, ishni bajarish imkoniyati, bu, mexanik tizimda mavjud bo‘lgan “resursni” uni bajarish uchun ma’lum bir me’yor. Undan tashqari, energiya - bu, bir turdagi harakatni boshqa turga o‘tishi. Biomexanikada energiyaning quyidagi asosiy turlari ко‘rib chiqiladi (S.Yu.Aleshinskiy, V. M.Zatsiorskiy, N. A.Yakunin, 1982): 1. Potensial energiya, odam gavdasining mexanik tizimi mentlarini o'zaro joylashishiga bog‘liq bo‘lgan; 51 2. Kinetik energiya, ilgarilanma harakatniki; 3. Kinetik energiya, aylanma harakatniki; 4. Tizim elementlarining potensial deformatsiyasi; 5. Issiqlik energiyasi; 6. Almashinuv jarayonlari energiyasi. Biomexanik tizimning to‘liq energiyasi barcha nomlari qayd qilingan energiyalar yig'indisiga teng. Biomexanik tizimlarda potensial energiyaning ikkita turi ко‘rib chiqiladi va hisobga olinadi: gavda zvenolari og‘irlik kuchi maydonida ma’lum bir hisoblanadigan darajaga (masalan, Yeming yuzasiga) о‘zaro joylashganligi bilan belgilangan; biomexanik tizim elementlarining (suyaklar, tutamlar, mushaklarning) yoki biron-bir mexanik obyektlaming (masalan, sport snaryadining yoki jihozning) elastik deformatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan. Kinetik energiya harakat paytida jismda to‘planadi. Harakat qilayotgan jism, uning kamayishi hisobiga ish bajaradi. Jism zvenolari va odam gavdasi ilgarilanma va aylanma harakatlami bajarishi tufayli, summar kinetik energiya (E ) quyidagiga teng bo‘ladi: 12^2 Et = — mv + — Jm , 2 2 bunda, m, J - massa va tizimning inersiya momenti; v, ш - chiziqli va burchak tezligi. Energiya biomexanik tizimga, awalam bor, mushaklarda metabolik almashinuv jarayonlarini o‘tishi hisobiga kelib tushadi. Energiyaning о‘zgarishi (uning natijasida ish bajariladi) biomexanik tizimda yuqori samarali jarayonhisoblanmaydi, ya’ni sarflangan energiyaning barchasi ham foydali ishga aylanmaydi. Energiyaning bir qismi issiqlikka aylanib, qaytmas holda yo‘qotiladi: faqatgina 25 % ishni bajarish uchun ishlatiladi, qolgan 75 % boshqa turga o‘zgaradi va organizmda tarqaladi. Biomexanik tizim uchun mexanik harakat energiyasini saqlanish qonuni nokonservativ tizimlar uchun quyidagi shaklda qo‘llaniladi: E —Е Л Е +U, t к p o t ’ bunda, Et - tizimning to‘liq mexanik energiyasi; Ek - tizimning kinetik energiyasi; Epot - tizimning potensial energiyasi; U - tizimning asosan issiqlik energiyasini ifodalaydigan ichki energiyasi; 52 Biomexanik tizim mexanik harakatining to‘liq energiyasi o‘zining asosida energiyaning ikkita quyidagi manbalariga ega: odam organizmidagi metabolik reaksiyalar va tashqi muhitning mexanik energiyasi (sport snaryadlari, jihozlar, tayanch yuzalaming, konktaktli o‘zaro harakat paytida raqiblaming deformatsiya bo‘ladigan elementlari). Ushbu energiya tashqi kuchlaming ishi vositasida uzatiladi. Biomexanik tizimdagi energiya mahsulotining o‘ziga xos xususiyati - energiyaning bir qismi harakat paytida zamriy harakat amalini amalga oshirishga sarflanadi, boshqa qismi esa, to‘plangan energiyani qaytmas tarqalishiga, uchinchi qismi esa - saqlanadi va keyingi harakatda foydalaniladi. Harakatlar paytida sarflanadigan energiyani va bunda amalga oshiriladigan mexanik ishni hisoblash paytida, odam gavdasining anatomik tuzilishiga analogik bo‘lgan ko‘p zvenoli biomexanik tizim modeli ko‘rinishida tasawur qilinadi. Modelli tasavvurda gavdani detallashtirish darajasi yechiladigan masalaning xarakteriga bog‘liq. Har qanday holatda, alohida zvenoning harakati va bir butun gavdaning harakati ikkita ancha oddiy harakat: ilgarilanma va aylanma turlari ko‘rinishida ko‘rib chiqiladi. Ma’lum bir i-zvenoning to‘liq (Et) mexanik energiyasini potensial (E ) va kinetik (Ek) energiyalar summasi sifatida hisoblash mumkin. 0 ‘z navbatida, Ek ni zveno massasi markazining (EkmJ kinetik energiyasini summasi sifatida tasawur qilish mumkin bo‘lib, unda zvenoning barcha massasi va zvenoni massalar markaziga (Ek ) nisbatan aylanishining kinetik energiyasi mujassamlangan.