1. Islom dini kirib kelguniga qadar O’rta Osiyodagi vaziyat. Islom dinining O’rta Osiyoga kirib kelishi va yoyilishi

Islohotlar. Yevropa madaniyatining nisbatan kech – XIX asr o’rtalarida O’rta Osiyoga kirib kelishi jamiyat hayotining turli jabhalarida, shu jumladan, din sohasida ham islohotlarning boshlanib ketishiga turtki bo’ldi. Usul-i jadid tarafdorlari diniy ta’lim tizimini tubdan o’zgartirish jamiyatni isloh qilishda hal qiluvchi omil bo’la oladi deb hisobladilar. Usul-i qadim tarafdorlari esa an’anachilik mavqeini egalladilar. Diniy ta’lim islohchilaridan kommunistlar darajasiga bo’lgan yo’lni bosib o’tgan jadidchilar dunyoviy ta’lim tizimini yaratishni diniy ta’lim tizimini batamom yo’q qilish orqali amalga oshirish amaliyotini ma’qulladilar. Bu esa o’sha paytda olib borilgan sekulyarizm (hayotning barcha jabhalarini din ta’siridan to’lig’icha tozalash) siyosatiga mos kelardi. Natijada islohchilik harakati din va din peshvolarini ta’qib etish siyosatiga aylanib ketdi. Qatag’on yillarida uch karra olib borilgan «katta tozalash»lar («chistka» – 1927, 1936-37, 1949 yillar) oqibatida ma’naviyat va ma’rifatga talafotlar yetkazildi.

Nazariy islom va xalq islomi. Mazkur xatti-harakatlar salbiy oqibatlaridan eng asosiysi – diniy madaniyatning nazariy qismi daf etilib, diniy hayot dinning quyi darajasi – xalq islomi bilan cheklanib qoldi. Natijada ma’naviy qashshoqlashish chuqurlashib, milliy madaniyat bir taraflama rivojlana boshlanadi. Diniy hayot oilaviy marosimlar (janoza, xudoyi), tabibchilik, folbinlik, muqaddas joylarga ziyorat (mushkil-kushod) kabi amallar chegaralandi. Oilalarda, hujralarda noqonuniy (illegal) xususiy diniy ta’lim berish kuchaydi. Tabiiyki, tez orada bu sohalardagi faoliyat nazorat qilib bo’lmaslik darajasiga yetdi. Ba’zi diniy faollar siyosiy muxolifat mavqeini egalladilar. Mayda tovar ishlab chiqarish (tomorqa, savdo-sotiq, mayda va o’rta biznes) kapitalistik rivojlanishning negizidir. Bu iqtisodiy muhitning mafkurasi aksar hollarda xalq islomidan ozuqa oladi. Mazkur ijtimoiy qatlamlarning kuchayishi yangi diniy ideologlarni maydonga olib chiqdi. Noto’liq, bir tomonlama bilim olgan, nazariy jihatdan zaif din peshvolari ikki yo’l o’rtasida turib qoldilar.