1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari

Globallashuvning ijobiy va salbiy oqibatlari

Globallashuv - bu har doim odamga ta'sir qilgan eng ulug'vor jarayonlardan biridir. Bu inson faoliyatining barcha sohalariga, shu jumladan iqtisodiyot, madaniyat, siyosatga ta'sir qiladi.
Boshqa ko'plab zamonaviy jarayonlar singari, bu juda noaniqdir, shuning uchun ham globallashuvni qo'llab-quvvatlaydigan yoki ularni globalistlar deb ataydigan guruhlar shakllantirilgan yoki ular har tomonlama qoralashadi va unga qarshi turishga harakat qilishadi. Ikkinchisi teskarisidan o'z nomlarini oldi - ularni anti-globalistlar deb atashdi. Bizning zamonamizda anti-globalizm eng nufuzli chap siyosiy harakatlardan biridir.
Oddiy odam uchun qaysi tomonga qo'shilishni mustaqil ravishda aniqlash qiyin. Mashhur yapon futurologi o'z kitobida ta'kidlaganidek Michio Kaku, ko'plab oddiy odamlar globallashuv nima degan savolning mohiyatini tushunishmaydi.
Globallashuvning ijobiy va salbiy tomonlarini ta'kidlash uchun avval siz ushbu atamaning aniq ta'rifini berishingiz kerak.
Globallashuv - bu inson hayotining barcha jabhalariga ta'sir etuvchi, ularni birlashtirishga va jamiyat va iqtisodiyotning to'liq integratsiyasiga qaratilgan global jarayon.
Globallashuv jarayoni XIX asrning 30-yillarida, turli mamlakatlar iqtisodiyotlari bitta global bozorga birlasha boshlagan paytda boshlandi. Keyin yangi kolonizatsiya to'lqini va undan kelib chiqqan protektsionizm siyosati tufayli jarayon to'xtatildi. Keyingi globallashuvni qayta tiklash urinishlari Birinchi Jahon urushi va SSSR deb nomlangan mamlakatning paydo bo'lishi bilan to'xtatildi. Sovet Ittifoqi parchalanib ketgunga qadar globallashuvning asosiy to'xtatuvchisi bo'lgan, chunki u avvalgi mafkuraga to'g'ri kelmagan edi.
O'tgan asrning 90-yillaridan boshlab, bipolyar dunyo qulaganidan so'ng, globallashuv yana dunyo bo'ylab tez sur'atlar bilan harakat qila boshladi.
Globallashuv jarayonining ijobiy tomonlari
Qizig'i shundaki, globallashuvning noyob ijobiy tomonlari, avvalambor, inson hayotining madaniy tomonlari bilan bog'liq.
Madaniy globallashuv - bu diniy va milliy chegaralarni yo'q qilishga intiladigan jarayon. O'zining asosiy maqsadiga ko'ra, u butun insoniyatni yagona global tsivilizatsiya ichiga birlashtirishni maqsad qilgan.
Shuningdek, milliy va diniy tafovutlarga yo'l qo'ymaydigan progressiv davlatlar o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatadigan madaniy globallashuv. Buni Yaqin Sharqda yaqqol ko'rish mumkin. Qatar, Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari kabi davlatlar an'anaviy islomiy qadriyatlarni amalda davom ettirayotgan qo'shnilariga qaraganda muvaffaqiyatli va gullab-yashnagan.
Chegaralar ochilishi tufayli amalga oshirilgan migratsiya madaniy almashinuvga imkon beradi va bu o'z navbatida insoniyatning umumiy birlashishiga yordam beradi.
Globallashuvning madaniy tomoni bizga hozirgi dunyo uchun ham ajralmas omil bo'lib xizmat qiladi ommaviy axborot vositalaribu odamga dunyodagi voqealarni kuzatishga imkon beradi. Shuningdek, ushbu jarayonning mahsuloti - bu bizning zamonamiz madaniyatiga eng yaxshi ta'sir ko'rsatadigan ta'limning mavjudligi.
Ilmiy bilim va texnologiya almashinuvi taraqqiyotning asosiy omili, shuning uchun biz bu sohadagi hozirgi holati madaniy globallashuvga majburmiz deb ta'kidlash mumkin.
Globallashuvning salbiy tomonlari
Ushbu jarayonning salbiy tomonlari tobora ko'proq iqtisodiy globallashuv bilan bog'liqdir. Jahon bozorida tabiiy raqobat tufayli har bir mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishni rag'batlantirishga qaratilgan bo'lsa-da, ko'pincha ko'p zarar keltiradi.
Shunday qilib, mehnat bozoridagi hozirgi vaziyat, ya'ni ishsizlik, iqtisodiy globallashuv natijasidir. Buning sababi, vaqtni bardosh bera olmaydigan ko'plab korxonalarni yopishga majbur qilishdir. Bunday korxonalarning ishdan bo'shatilgan ishchilari yangi ish topishga harakat qilishadi, lekin ko'pincha uni topa olmaydilar, chunki bozor qayta qurilmoqda va ixtisoslashgan korxonalarda past malakali ishchilarga ehtiyoj yo'q. Ular xizmat ko'rsatish sohasida panoh topishlari kerak.
O'z navbatida xizmat ko'rsatish sohasi ancha sekin rivojlanmoqdanima korxonalarni yopadi va barcha ishsizlarni ish bilan ta'minlay olmaydi. Bu uchinchi dunyo mamlakatlariga juda ta'sir qiladi. Natijada, iqtisodiy vaziyat nafaqat yaxshilanmoqda, aksincha, qulay boshlaydi, qashshoqlik o'smoqda.
Bugungi kunda kuzatilayotgan iqtisodiy globallashuvning yana bir aniq minuslaridan biri bu global iqtisodiy inqiroz. Jahon bozorida iqtisodiy aloqalar shu qadar kuchliki, ma'lum bir mamlakat iqtisodiyotidagi muammolar muqarrar ravishda bozorning barcha hujayralariga ta'sir qiladi. Shunday qilib, 2008 yilda AQShda ipoteka obligatsiyalarining qulashi butun dunyo iqtisodiyotini pasaytirdi. O'tgan asrning 20-30-yillarida Qo'shma Shtatlar iqtisodiyotidagi shunga o'xshash muammolar Buyuk Depressiyaning butun dunyo bo'ylab tarqalishiga olib kelmadi, chunki o'sha paytdagi bozorlar yanada yakkalanib, yakkalanib qolgan edi.
Globallashuv shunchalik murakkab va keng qamrovli jarayonki, uni mustaqil ravishda baholay olish qiyin, ammo asosiy maqsad insoniyatning birlashishi, bu birinchi gumanistik g'oya Tomas Mann tomonidan o'zining Utopiyasida o'rta asrlarning oxirlarida taklif qilingan va shu vaqtdan beri liberallar orasida asosiy o'rin tutadi. fikrli fuqarolar.
Oddiy so'z bilan aytganda, globallashuv bu dunyo birlashgan tizimga aylanadigan jarayon. O'tgan asrning oxirida globallashuv dolzarb fikrlash mavzusiga aylandi, bu boradagi munozaralar hali to'xtamadi, aksincha kuchayib ketdi. Globallashuv iqtisodiy, madaniy, siyosiy va diniy sohalarda integratsiyani nazarda tutadi, ammo iqtisodiyotning globallashuvi eng shov-shuvli narsa.
Bo'shliqni bitta zonaga birlashtirish va axborot resurslari, kapital, mehnat, tovarlar va xizmatlarning cheksiz harakati, fikrlarning erkin ifoda etilishi, ijtimoiy institutlarning rivojlanishi, mustahkamlanishi va o'zaro ta'siri - bu jahon iqtisodiy globallashuvi.
Globallashuv manbalari:
Ilmiy-texnik taraqqiyot, xususan, Internetning rivojlanishi, bu orqali davlatlar orasidagi masofa yo'q qilinadi. Bugun biz dunyoning istalgan joyidan yangiliklarni, ular paydo bo'lishi bilanoqoq, sun'iy yo'ldoshlardan tushgan suratlarni va videolarni real vaqtda ko'rish imkoniyatiga egamiz. Shuningdek, har qanday mamlakatning ta'lim muassasalarida masofaviy ta'lim olish imkoniyati mavjud.
Liberal choralar natijasida ancha erkinlashgan jahon savdosi. Ko'rilayotgan choralar tufayli chet eldan tovarlar va xizmatlarni sotish tariflari pasaytirildi.
Transmilliylashtirish, bu bir davlatda juda ko'p bo'lgan va boshqasida bo'lmagan tovarlar mamlakatlari o'rtasidagi almashinuvni anglatadi. Bugungi kunda ko'p millatli kompaniyalar moliyaviy va axborot bozorini egallab olishdi. Barcha mamlakatlar iqtisodiyoti global iqtisodiyotga aylanmoqda.
Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsiya uyushmalarining iqtisodiy faollikka intilib, savdo va investitsiya to‘siqlarini olib tashlash, erkin savdo hududlarini tashkil qilish asosida paydo bo‘ladi. Undan tashqari globallashuv jarayoni davlatlararo xo‘jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi o‘zaro kelishuvlarni ham qamrab oladi.
Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida paydo buladi. Ko‘pgina yirik transmilliy korporatsiyalar (TMK) global miqyosda harakat qiladi: ular chegarasi va milliy egaligidan qat’iy nazar iste’molchilarning talabini qondirishi kerak. TMK (asosan ko‘pmilliy va global) uchun ichki bozorga nisbatan ko‘pincha tashqi iqtisodiy faoliyat muhim ahamiyatga ega ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, ular globallashuv jarayonining sub’ekti bo‘ladi. TMK globallashuvning asosi, uning harakatga keltiruvchi asosiy kuchdir.
SHu o‘rinda globallashuvning ijobiy va salbiy oqibatlari to‘g‘risida ham to‘xtalib o‘tsak.
Globallashuv jarayonining ijobiy tomonlari quyidagicha:

• 
  globallashuv natijasida xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv chuqurlashib boradi. Ma’lum bir davlat ma’lum bir sohaga ixtisoslashib boradi. Bunda mablag‘ va resurslar samarali sarflanadi;
  
• 
  globallashuv jarayonining asosiy ustunliklaridan biri, xarajatlarning qisqarishi, narxlarning pasayishi va barqaror iqtisodiy o‘sishga olib keluvchi ishlab chiqarish miqyosidagi tejam hisoblanadi;
  
• 
  -globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri erkin savdodan keladigan yutuq barcha mamlakatlarni qanoatlantiradi;
  
• 
  globallashuvda raqobatning kuchayishi yangi texnologiyalar yaratilishi va mamlakatlar o‘rtasida keng tarqalishini ta’minlaydi. Ushbu sharoitda xorijiy to‘g‘ri investitsiyalar sur’atining oshishi jahon savdosining o‘sishiga olib keladi. Globallashuvning yana bir afzalligi xorijiy davlatlarning ilg‘or ilmiy-texnikaviy, texnologik va malakali darajadagi qisqa muddatda va nisbatan kam xarajat talab qiladigan yangiliklarni amaliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy qulaylikka erishishidir;
  
• 
  globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib, milliy bozordagi ichki raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar ham qo‘shiladi. Jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonida eng avvalo iste’molchilarga qulay, bunda raqobat ularga narxlarni pasaytirish va tanlash imkoniyatini beradi;
  
• 
  globallashuv ilg‘or texnologiyalarning tarqalishi va global miqyosdagi ishlab chiqarishning ratsionallashuvi natijasida mehnat unumdorligi oshishiga olib kelishi, shuningdek jahon miqyosidagi innovatsiyalarni amaliyotga uzluksiz tatbiq etishi mumkin;
  
• 
  globallashuv davlatlarga moliyaviy resurslarning asosiy qismi aylanishini ta’minlashga keng imkoniyat beradi;
  
• 
  globallashuv jahon hamjamiyati birlashishining turli sohalardagi harakatlarni faollashtirishni talab qiluvchi insoniyat uchun umumiy bo‘lgan muammolar, eng avvalo ekologik muammolarni hal qilish uchun jiddiy asos yaratadi.
  

Umuman olganda, ko‘pchilik mutaxassislar, globallashuvning natijasi jahondagi mamlakatlarda farovonlik oshishiga olib keladi, deb umid qiladilar.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi jarayonga nafaqat olimlar, mutaxassislar va ekspertlar, balki turli mamlakatlarning fuqarolari ham turlicha munosabat bildirmokdalar. Globallashuv jarayonlari rivojlangan mamlakatlarda xayrixohlik bilan, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa xavotir bilan qabul qilinmoqda. Buning sababi shundaki, globallashuv jarayonining afzalliklari barcha mamlakatlarga teng taqsimlanmaydi. SHuning uchun globallashuvdan kim foyda ko‘radi, degan savol munozaralarga sabab bo‘layotgan eng asosiy masalalardan biri hisoblanadi.
Zamonaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo sanoati rivojlangan mamlakatlar mavqeini mustahkamlab, ularga qo‘shimcha afzalliklar beradi. Halqaro mehnat taqsimoti doirasida globallashuv jarayonining kengayishi past rivojlangan mamlakatlar mavqeini salbiy o‘zgarishiga sabab bo‘lib, ularni globallashuv jarayonining sub’ektlariga emas, balki ob’ektlariga aylantirishi mumkin.
Demak globallashuv jarayonlarining alohida mamlakatlar iqtisodiyotiga ijobiy ta’sirining darajasi ushbu mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o‘rniga bog‘liq. Amalda afzalliklarning asosiy qismi boy davlatlarga yoki individlarga tegadi.
Globallashuv sharoitida markazlashtiruvchi kuchlarning markazlashishi bilan bog‘liq bo‘lgan buzg‘unchilik ta’siri yuzaga chiqishi mumkinki, bu mamlakat ichidagi an’anaviy aloqalarning uzilishi, ijtimoiy muammolarning kuchayishi, mazkur jamiyat uchun begona bo‘lgan salbiy oqibatlar tufayli barcha mamlakatlarda yuzaga keladigan muamolar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• 
  globallashuvdan keladigan afzalliklarning milliy iqtisodiyotning alohida tarmoqlari o‘rtasida bir xil taqsimlanmasligi;
  
• 
  milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi;
  
• 
  ayrim mamlakatlarda iqtisodiyotni nazorat qilishni mustaqil hukumat qo‘lidan boshqalarga, masalan kuchliroq davlatlar, trans milliy kompaniyalar yoki xalqaro tashkilotlar qo‘liga o‘tish ehtimoli;
  
• 
  moliyaviy sohaning barqarorlashuvi ehtimoli, milliy iqtisodiyotlarning jahon miqyosida o‘zaro bog‘liqligi natijasida hududiy yoki global nobarqarorlik ehtimoli bir mamlakatdagi iqtisodiy tebranishlar va inqirozlar hududiy hamda global oqibatlarga olib kelishi mumkin.
  

Globallashuvning salbiy oqibatlari iqtisodiyoti past rivojlangan mamlakatlarga ko‘proq ta’sir qilishi mumkin. Bu mamlakatlarning ko‘pchiligi baynalminallashuv jarayonida xomashyo va mehnat sig‘imi mahsulotlar (ularning ba’zilari zamonaviy murakkab texnika uchun ehtiyot qism va butlovchi bo‘g‘inlar) etkazib beruvchi sifatida ishtirok etgan holda ilg‘or mamlakatlarga har tomonlama bog‘lanib qoladi va ularga nisbatan kam foyda ko‘radi hamda bu foyda jahon bozorlari kon’yunkturasiga bog‘liq holda barqaror bo‘lmaydi.
Globallashuv bu mamlakatlarning yuqorida qayd etilgan muammolaridan tashqari quyidagi muammolarni ham keltirib chiqaradi:

• 
  rivojlangan mamlakatlardan texnologiya sohasida orqada qolishning yanada chuqurlashishi;
  
• 
  aholi asosiy qismining kambag‘allashuvi, aholi o‘rtasida turli kasalliklarning tarqalishi;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy tabaqalashuvning o‘sishi;
  
• 
  kam rivojlangan mamlakatlar jahon xo‘jaligi barqarorligiga bog‘liqligining yanada kuchayishi;
  
• 
  milliylikka yo‘naltirilgan iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda trans milliy kompaniyalar tomonidan davlatning imkoniyatlarini “cheklab” qo‘yilishi;
  
• 
  tashqi qarz, eng avvalo xalqaro moliya tashkilotlari oldidagi qarzning ortishi, bu esa istiqboldagi taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi.
  

Yuqorida qayd etib o‘tganimizdek, globallashuv jarayonida ishtirok etishdan sanoati rivojlangan mamlakatlar ko‘proq foyda oladi. Zero ular ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va barcha diqqat-e’tiborni ko‘p daromadli bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Ayni paytda sanoati rivojlangan mamlakatlarda ham globallashuv jarayonlari salbiy ta’sir etishi mumkin: ishsizlik, moliya bozorlarida beqarorlik kuchayadi va hokazolar.
Globallashuvning asosiy muammolaridan biri jahon miqyosida milliy iqtisodiyotlarning o‘zaro bog‘liqligi tufayli global beqarorlikning mumkinligi hisoblanadi. Natijada ma’lum bir mamlakatda ro‘y bergan iqtisodiy o‘zgarishlar yoki inqirozlar butun mintaqa yoki jahon miqyosida ta’sirini o‘tkazishi mumkin. Bu holat faqat nazariy emas, hayotiy muammodir. Buni 1997 yil yozida Tailandda boshlanib, Janubiy-SHarqiy Osiyoga tarqalgan va hatto Janubiy Koreyaga ham ta’sirini o‘tkazgan Osiyo moliyaviy inqirozi, 2008 yilda Amerika Qo‘shma SHtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan tanglik holatidan boshlangan jahon moliyaviy inqirozi, ham tasdiqlaydi. Bugungi kunda jahondagi mamlakatlar bo‘ylab koronavirus pandemiyasining paydo bo‘lishi, uning ta’siri, ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari to‘xtovsiz tarzda keng muhokamaga sabab bo‘lmoqda. Pandemiyaning ta’siri natijasida jahon iqtisodiyotining barcha real tarmoqlarida sanoat, qishloq ho‘jaligi, savdo, qurilish, transport, turizm va boshqa xizmat ko‘rsatish sohalarida sezilarli darajada pasayish va ishsizlik kuzatilmoqda.
Xalqaro ekspertlarning fikricha, pandemiyaning ta’siri natijasida 2020 yilda jahon savdo aylanmasi 30 foizga kamayadi, jahon iqtisodiyotini o‘sishi 2,3 foizga pasayishi bashorat qilinmoqda.
Globallashuvning salbiy jihatlarini ko‘pincha kelishmovchiliklar bilan bog‘lashadi. Bu kelishmovchiliklarni siyosiy xarakterdagi kelishuvlar yoki yangi halqaro tashkilotlar tuzish asosida global hamkorlikni rivojlantirish yo‘li bilan hal qilish mumkin.
Globallashuv mamlakatlarga nima beradi - xavf-xatarmi yoki yangi imkoniyatlar? Bu savolga amalda yagona javob qaytarish mumkin emas. CHunki salbiy va ijobiy oqibatlar nisbati doimiy ravishda o‘zgarib turadi. Albatta, jarayon boshlanib ketgan hohlaymizmi, hohlamaymizmi uni to‘xtatishning iloji yo‘q. Jahonda hech qaysi davlat alohida, yakkalangan holda rivojlanmaydi. Mamlakatlar globallashuv jarayonlariga to‘g‘ri yondashib, yangi sharoitlarga moslashishlari va jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuvi yaratayotgan imkoniyatlardan unumli foydalanishlari lozim.
Umuman olganda xulosa qilib, shuni aytishimiz mumkinki, globallashuv jarayoni turli soha vakillari va jamiyat a’zolari oldida bahs va munozaralarga sabab bo‘lmoqda hamda kelajakda globallashuvning ijobiy va salbiy tomonlari to‘g‘risida ko‘pgina fikrlar bildiriladi.

6.